Morgunblaðið - 10.11.1996, Page 8

8 B SUNNUDAGUR 10. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐ EIGNA
SÉRLAND
BÖRNIN í ■■■■■■■■■■■■■■■ fulltrúar ferða-
sveitinni fámm mennsku, úti-
fengu oft hér Uailll vistar, orku-
áður fyrr að ---------- vinnslu eða ann-
eigna sér lamb eftirElínuPálmadóttur ars, hvað þá
eða folald, sem
tilheyrði búinu áfram. Gert til
að gleðja þau eða kannski til
hvatningar við bústörfin og til
að hafa þau góð. Þessu skaut
upp í hugann þegar ég á leið í
vinnuna heyrði í útvarpinu
landbúnaðar-umhverfisráð-
herrann útskýra að allir íslend-
ingar héldu áfram að eiga mið-
hálendið þó búið sé að ákveða,
að nokkrir hreppar landsins eigi
að skipta því á milli sín til að
stjórna því, hafa á hendi skipu-
lagningu og stýringu og þá
væntanlega hafa arðsemina ef
einhver er. Hlýtur þá ekki líka
að fylgja að þessir
aðilar, sumir litlir
og fámennir, eigi
að bera ábyrgð á
miðhálendinu,
leggja til uppbygg-
ingar og reksturs
og bæta það sem
miður hefur farið
fyrr og nú?
Ég hefði haldið
að þetta ættum við
öll að gera, allir
landsmenn og sjóð-
urinn okkar í stýr-
ingu ríkisstjórnar.
Það voru hinir vísu alþingis-
menn sem skáru á þetta. Nefnd
fékk það hlutverk að skipu-
leggja miðhálendið allt, sem var
aðkallandi og löngu tímabært
og í þá nefnd skipaði umhverfis-
landbúnaðarráðherra einvörð-
ungu fulltrúa margra sveitarfé-
laga sem teljast eiga lönd að
hálendinu. Að þessu skipulagi
er nú unnið á hennar vegum
og verða skipulagstillögur inn-
an skamms lagðar fyrir þessi
sveitarfélög, sem teljast ein
eiga aðild að málinu.
Það sem frést hefur af þess-
ari skipulagsvinnu lofar góðu.
Þar eru skilgreind svæði sem
vernda þarf eða skipuleggja
eftir nytjum til orkuöflunar,
samgangna, ferðamennsku
o.s.frv. Af því má sjá hve flók-
ið málið er og að allir lands-
menn verða að ná sáttum um
nýtinguna. Þama verða hags-
muna- og skoðanaátök. Eitt af
því sem harðast verður tekist á
um á næstunni er eflaust hvern-
ig verður virkjað og hvar lagðar
raflínurnar sem færa lands-
mönnum þetta rafmagn og hins
vegar hvemig haldið verði
þeirri lítt snortnu náttúru sem
ferðafólk sækist eftir og ferða-
þjónustan byggir á. Það gladdi
mig því þegar Gísli Gíslason
landslagsarkitekt nefndi nýja
hugmynd þeirra Landmóta-
manna um hvemig mætti koma
fyrir háspennustaurunum og
línunum á Sprengisandsleið.
Þeir leggja til að aðalleiðin
norður-suður liggi um virkjun-
arveginn um Kvíslaveitur og
raflínur verði á sama stað, til
að hlífa öðrum stöðum. En
þarna milli jökla er dýrðlegt
útsýni sem maður vill ekki
þurfa að horfa á undir eða ofan
við manngerðar línur. Þeir
skipulagsmenn hafa fundið frá-
bæra lausn, línurnar liggi um
lónin og vötnin, sem eru lægri
í landslaginu og staurunum
komið fyrir í eyjum í þeim. Það
gæti leyst margt.
Þetta varðar okkur öll sem í
landinu búum. En næsta skref
er að þetta og allt hitt fari tii
fyrrnefnds hóps sveitarstjórna.
í nefnd þar sem ekki eru neinir
allra hinna
sveitarfélaga landsins, fulltrúar
meiri hluta þjóðarinnar í þétt-
býlinu eða t.d. Vestfirðinga.
Skiljanlegt er að menn vilji
ná tangarhaldi á landi meðan
tækifæri gefst, enda hafa allir
hæstaréttardómar sem fallið
hafa um eignarrétt á slíku landi
á hálendinu fallið í þá veru að
sjálftekinn afnotaréttur dugi
ekki til eignarhalds og erfitt
hefur reynst að sanna hver
mátti ráðstafa því landi. Áður
en fleiri slíkir dómar falla gríp-
ur Alþingi inn í og byijar að
klúðra málinu með því að skilja
á milli hinna arflausu og meintra
erfingja, eins og að ofan getur.
Spilla því að þessar afdrifaríku
sættir megi takast. Miðhálendið,
sem enginn hefur eignarrétt á,
átti auðvitað að vera undir einni
stjóm landsmanna, stjórnarráð-
inu, eins og lagt var upp með
áður en Alþingi greip inn í. Mér
er sagt að í umræðum um mál-
ið á þingi hafí þeir einir látið
sig málið varða sem eru fulltrú-
ar þessara sveita.
Afnotaréttur er svo líka af-
stæður. Veitir það eitt afnota-
rétt að hafa rekið fé á þessi
fjöll? Á þessari öld að minnsta
kosti hefur miðhálendið ekki
síður verið nýtt af ferðafólki
og í allar aldir af landsmönnum
til ferða milli landshluta. Ætli
þeir hafi ekki líka nýtt það sem
leigjendur? Að nýting af völdum
kinda sé æðri nýtingu af mann-
fólki í landinu er dulítið skond-
ið. Og öll erum við víst afkom-
endur og erfingjar þeirra sem
komu að landinu og settust
ekki að á hálendinu. Eða erum
við hinir arflausu?
Eignagleði er víst mannlegur
eiginleiki. En erfitt er að átta
sig á að litlir hreppar og óburð-
ugir sækist eftir því að taka á
sig þær skyldur sem hljóta að
fylgja því að reka miðhálendið
með öllum þeim kröfum sem
eru að koma upp í nútímasam-
félagi um þjónustu og um-
gengni. Ég held að flestir hafi
litið svo á að allir landsmenn
bæru þar ábyrgð á landi sem
ekki eru eignarlönd og vilji
leggja hönd á plóginn. Að
minnsta kosti hafa landsmenn
síður en svo vikist undan þeim
skilningi, að allir landsmenn
ættu að bæta það land sem
eyðst hefur og rýrnað, m.a. af
beit búfjár. Talið að við séum
lika afkomendur fjárbænda og
eigum skyldum að gegna.
0g hver vill taka á sig bóta-
ábyrgð á því sem gerist á tiltek-
inni spildu á miðhálendinu? Það
er illt verk að setja brest í okk-
ar sameiginlegu ábyrgð og af-
skipti, sem hlýtur að fara sam-
an við áhrif og stjórnun. Dugar
skammt að segja: Þú mátt bara
eigna þér það!
M A N N LÍFSSTRAU MAR
SIÐT'RÆÐI/Hvefjir sleppa henni úrgreipum sér?
Takrmrkalaus ást
Takmarkalaus blíða, takmarka-
laus kærleikur, takmarkalaus ást,
óendanlega þolinmóð og langlynd.
Vafalaus ást stenst freistingarnar
og horfir framhjá og lætur eins
og ekkert hafi í skorist.
ÞÓTT himinn og jörð myndu
líða undir lok, þótt allar von-
ir yrðu að engu, þótt ekki stæði
steinn yfir steini, myndi hin tak-
markglausa ást ekki líða undir lok,
hún líður nefni-
lega allt og veit
fyrirfram að
hveiju hún geng-
ur: Hinu ófyrir-
séða.
Sönn ást er
botnlaus, hún er
án endimarka.
Það er sama á
hveiju gengur, hún stendur sína
plikt. Þótt freistingarnar gangi
fram fyrir hana í röðum með ótal
gylliboð og hana langi jafnvel að
falla í hugarfylgsnum sínum, læt-
ur hún það nægja. Það er henni
ekki endilega auðvelt en hún
sleppur ávallt undan hremming
um systur sinnar, sjálfselskunnar.
Takmarkalaus ást spyr ekki að
leikslokum og þótt eitthvað fari í
taugarnar á henni yfirbugar hún
hrokann með nettu bragði. Hún
er ekki blind og þótt augu hennar
séu opin að eðlisfari kann hún að
láta augnlokin siga á réttum
augnablikum.
Takmarkalaus ást þekkir hug-
myndina um fullkomleikann í sárs-
aukalausu sambandi, halelúja-
sambandi, fyrirmyndinni sem fyr-
irfinnst ekki á jörðinni, og ef hún
tryði henni ætti hún að hugsa eitt-
hvað á þessa leið: „Enginn er verð-
ur mín nema sá sem stenst kröfur
mínar. Ég á betra skilið en galla-
grip!“
En ef hún gerði það hljómaði
hún sem málmur og hvellandi
bjalla og væri engu bættari þótt
hún talaði tungum og flytti fjöll
úr stað með trú sinni eða deildi
eignum sínum og framseldi líkama
sinn.
Takmarkalaus trú spyr ekki um
kyn, aldur, þjóðerni eða önnur
eftir Gunnar
Hersvein
DRAUMURINN, 1932 e. Picasso. Takmarkalaus ást er ekki smá-
munasöm og hún miklast ekki af trúmennsku sinni. Hún kveikir
elda sem brenna ofar mannlegri útsjónarsemi.
aukaatriði sem menn hafa til-
hneigingu til að mikla með sjálfum
sér. Nei, hún er án efa og trú því
sem hún beinist að. Hnökrar eru
henni ævinlega smámunir, einfald-
lega vegna þess að hún er víðsýn
og þekkir heiminn. Hún er ekki
smámunasöm.
Takmörkuð ást hinsvegar byij-
ar á svipaðan hátt og frænkan
hennar þolinmóða, en hún skráir
það niður sem ekki fellur henni í
geð, hún tínir til galla elskhuga
síns og núir þeim honum um nas-
ir. Henni finnst hún svikin þegar
væntingar hennar verða ekki að
veruleika, jafnvel þótt fyrirheitin
hafi engin verið. Hún er ekki þolin-
móð fremur en eldurinn. Hún
hengir sig í smámunum.
Takmörkuð ást strandar á
skeijum, og þrátt fyrir alla hæfi-
leikana er ást hennar einsleit. Hún
leitar síns eigin og ber ekki skyn
á eigin óréttvísi, hún vonar ekki
allt og umber ekki allt og þvi fell-
ur hún úr gildi við fyrsta hanag-
al. Trú hennar, von og kærleikur
varir ekki og ekkert þeirra er öðru
fremra. Takmörkuð ást snýst um
'TlEilWI/Erjördin miklu órórri ad innan en við héldum?
Nýsýn inn í iðurjarðar
Á ÖLLUM tímum hafa jarðfræð-
ingar velt því fyrir sér hvað gerð-
ist inni í jörðinni. En í fimmtiu ár
hafa verið uppi deilur um hvað
gerðist þar, og sitt sýnst hveijum.
Vitað hefur verið að iðustraumar
misseigs efnis skýrðu margt út af
fyribrigðum sem við verðum vör
við á yfirborðinu, svo sem jarðseg-
ulmagn, rek landa, jarðskjálfta og
eldvirkni. Nú hefur komið í ljós
að iðustreymi í jörðinni er langtum
meira en haldið hefur verið fram
undir þetta. Einnig er vitað að
kjarni jarðar, sem var talinn kyrr-
látt svæði, er allur eitt iðu-
streymi. Það eru mælingar á
bylgjuútbreiðslu ásamt afar stór-
um tölvulíkönum af hinu flókna
streymismynstri sem hafa leitt
þessa hluti í ljós. Jafnframt hafa
vissir hlutir við eldvirkni, þ.e. svo-
nefndir heitir reitir, skýrst. Við á
Islandi búum nánast ofan á heitum
reit, og sé miðja hans undir Bárð-
arbun'gu, svo að ekki er að undra
að sá fjallrisi hafi komið við sögu
eldvirkni undanfarinn mánuð.
Ráðgátan sem leyst hefur verið
í sambandi við eldvirknina
felst í því af hverju heitu reitirnir,
ísland, Hawaii o.fl. séu tiltölulega
á lítilli hreyfingu miðað við hið
hraða rek jarðar-
yfirborðsins i
kring. Heitur reit-
ur eins og talað
er um hann á yfir-
borði jarðar er
það sem að okkur
jarðarbúum snýr
af möttulstrók
þar sem heitt efni
streymir upp á við. Nærri lagi
lætur að reitirnir hreyfist fimm
sinnum hægar en rekflekar úthaf-
anna. Heit kvika Ieitar upp á við
úr jarðariðrum og myndar miðju
eldvirks svæðis eins og hér er á
landi. Möttull jarðar, sem er hið
seigfljótandi lag er tekur við frá
jarðskorpu allt niður undir þijú
þúsund kílómetra dýpi inniheldur
mörg mismunandi lög, þar sem
efni skilja sig við ferð frá einu
lagi upp í annað. Þar er hin mikla
efnaverksmiðja sem hefur lagt til
efni í skorpuna frá því í árdaga.
Um er að ræða uppstreymi sums
staðar og niðurstreymi á öðrum
stöðum. Þó að iðustreymi sé meira
en talið hefur verið, hefur komið
í ljós það sem við fyrstu sýn virð-
ist mótsagnakennt, að möttullinn
er úr fastara efni en talið var, og
æ fastara er neðar dregur. Hann
er úr föstu efni sem þó flýtur!
Hliðstæðu þessa höfum við í skrið-
jöklum, sem eru úr föstu efni en
fljóta þó fram. Stöðugleika heitu
reitanna íslands og Hawaii-eyja
er að leita í tiltölulega þykkri og
stöðugri efnisgerð neðri hluta jarð-
möttulsins. Lagskipting möttuls-
ins lýsir sér meðal annars í, að
skyndilegar breytingar á þéttleika
og efnasamsetningu verða á um
600 og um 1.100 kílómetra dýpi.
Skýringin á þverstæðunni um eld-
virknina er sú að allt niður í hin
neðri og tiltölulega stöðugri lög
möttulsins eigi möttulstrókamir
undir heitu reitunum rætur sínar.
eftir Egil
Egilsson