Morgunblaðið - 12.11.1996, Blaðsíða 5

f-
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 12. NÓVEMBER 1996 C 5
BÆKUR
•gir
sem upphaf sambands heldur sjálf
endalokin (sjá 105). Eftir að hafa
notið Victoriu fleygði henni frá sér
eins og appelsínuberki, svo notuð sé
líking hennar sjálfrar. Hann var ást-
sjúkur brennuvargur sem „naut þess
að kveikja í konum svo hann gæti
yljað sér við bálið og notið bjarmans
af því sem áhorfandi. En alltaf úr
hæfilegri Ijarlægð, án nokkurrar
áhættu að brennast sjálfur" (72).
Samband þeirra gat því ekki orðið
annað en sorglegur hlutverkaleikur
eða öllu heldur kynstríð upp á líf og
dauða: barátta sem endaði með því
að „orðin molnuðu milli þeirra og
merking þeirra brenglaðist“ (94).
Þeir sem hallir eru undir stjörnu-
fræðilegar skýringar á samskiptum
kynjanna geta ímyndað sér tvö
stjörnukerfi sem eiga ekkert sameig-
inlegt nema eilífðarsvart myrkrið.
Kannski er ekkert eins fánýtt og
að velta sér upp úr fornum ástum.
Sá sem hér skrifar var ekki beint
uppnuminn þegar hann las kápu-
texta bókarinnar. Hefur þessi saga
ekki verið sögð þúsund sinnum?
Sagan um hið þéttriðna „net
ástríðnanna, þaðan sem engin und-
ankomuleið er til“ (9). Slíkar efa-
semdir koðna þó fljótt niður við lest-
ur bókarinnar. Þótt hér séu ekki
nema öðrum þræði dregnar fram
manneskjur af holdi og blóði heldur
rýnt í sálfræðilegar erkitýpur ástar-
sögunnar - læsilegar formgerðir -
lýsir bókin sígildri valdabaráttu á
persónulegan og ljóðrænan hátt, án
þess að leiðast út í einfaldanir. Þótt
margir hafi skellt skuldinni af sjálfs-
morði Victoriu á Brandes er málið
flóknara, eins og Wamberg leiðir í
ljós. Þrátt fyrir að Brandes sé full-
trúi hins alræmda karlveldis í þess-
ari bók leiðir hún einnig í ljós að
„elskendurnir“ (ef hægt er að kalla
þau því göfuga nafni, jafn „sjúk-
legt“ og samband þeirra var - jafn-
vel orðið „samband“ virðist í þessu
samhengi rangnefni) skiptust á að
kúga hvort annað: hann með stjarn-
fræðlegri fjarlægð sinni sem kom
meðal annars fram í þérunum -
hann var jú stöðugt hræddur um
að brenna sig - hún með því að
ganga inn í hlutverk ísjómfrúarinn-
ar og leika þannig hans eigin leik.
GERDA og Georg Brandes 1878
Nýjar bækur
Kostulegir
SMÁSAGNASAFNIÐ
Þættir af einkennilegum
mönnum eftir Einar Kára-
son er komið út.
„Þetta eru átta „þættir
af einkennilegum mönnum“
sem geyma yfirlætislausar
svipmyndir af kostulegum
karakterum og mynda um-
gjörð um níu smásögur sem
eru lengri að gerð. Sumar
fjalla um aulagang og
neyðarlegar uppákomur,
aðrar eru hlýlegar lýsingar á hrjúf-
Einar
Kárason
menn
um náttúrubörnum, nokkr-'
ar geyma snöggt hnífs-
bragð hinna óvæntu enda-
loka og enn aðrar eru blátt
áfram og drepfyndnar,"
segir í kynningu.
Utgefandi er Mál og
menning. Þættir af ein-
kennilegum mönnum er 184
bls., unnin í Prentsmiðjunni
Odda hf. Kápuna gerði Guð-
jón Ketilsson. Verð 3.480
kr.
Ort um
framandi lönd
UÓÐABÓKIN Á leið til
Timbúktú eftir Jóhönnu
Kristjónsdóttur, blaðamann
og rithöfund er komin út.
Þetta er fyrsta ljóðabók Jó-
hönnu sem áður hefur sent
frá sér skáldsögur og
ferðabækur að ógleymdri
metsölubókinni Perlur og
steinar sem út kom fyrir
nokkrum ámm.
Jóhanna Kristjónsdóttir
hefur víða ferðast og ekki
farið troðnar slóðir. „Hún
Jóhanna
Kristjónsdóttir
heimsótt fjarlæg og fram-
andi lönd og í nýju bókinni
gerir hún ferðalög sín,
mannlíf og menningu, at-
burði, sögu og náttúrufyrir-
brigði að yrkisefni," segir í
kynningu.
Útgefandi er Fróði. Á leið
til Timbúktú er 64 bls. Bók- -
in er prentunnin í Prent-
smiðjunni Odda hf. Kápu
hannaði Helgi Sigurðsson.
Verð bókarinnar er 2.490
hefur kr. m/vsk.
Tortímingarhvötin duldist hugsan-
lega í henni sjálfri. Hún var uppfull
af sjálfsvorkunn og að vissu leyti
orðin ófær um að elska, þó með
allt öðrum hætti en í tilfelii Brandes-
ar. Þau voru bæði komin út af hinum
sálfræðilega meðalvegi - ef hann
er þá til - en hvort í sína áttina.
Þegar Victoria skreið ekki fyrir
Brandesi eins og hundur þurrkaði
hún sjálfa sig út til að hljóta náð
fyrir keisarara sínum, njóta einnar
stundar enn með þeim sem hún elsk-
aði í blindni.
Gæði þessarar bókar eru ekki í
réttu hlutfalli við umfang hennar.
Þetta er lítil bók en þeim mun ríkari
að innihaldi. Stíllinn er hárfínn og
bókin í það heila listilega skrifuð.
Skini og skuggum er deilt réttlátlega
milli söguhetjanna, að svo miklu leyti
sem það er hægt þegar stuðst er við
túlkun annars aðilans; höfundur átti
ekki annan kost þar sem Brandes
reyndi jú að þaga málið í hel. Við
jarðarför hinnar þijátíu og átta ára
gömlu Victoriu sagði hann: „En hún
var nú orðin gömlul kona“ (125).
Þýðing Björns Th. Björnssonar er
firnagóð eins og við var að búast
og frágangur allur til mikillar fyrir-
myndar. Bókin er byggð upp eins
og tónverk en þannig skiljum við jú
ástina: sem forleik, spuna og sorgar-
göngu - þetta er víst hljómkviða sem
aldrei þagnar.
Eiríkur Guðmundsson
Afdrifaríkt uppátæki
SKÁLDSAGAN 101
Reykjavík eftir Hallgrím
Helgason er komin út. Aðal-
persónan, Hlynur Björn,
maður. á fertugsaldri sem
enn býr í móðurhúsum, tek-
ur sig til einn daginn og
hefur afdrifarík áhrif á líf
allra í kringum sig með því
að víxla nokkrum pillum...
101 Reykjavík er þriðja
skáldsaga Hallgríms Helga-
sonar en áður hefur hann
sent frá sér skáldsöguna Hellu og 3.680
Hallgrímur
Helgason
Þetta er allt að koma. Aiik
þess hefur hann skrifáð
pistla fyrir blöð og útvarp
„og staðið fyrir margvíslegu
uppistandi í menningarlíf-
inu,“ eins og segir í kynn-
ingu.
IJtgefandi er Mál og
menning. 101 Reykjavík er
348 bls., unnin í Prentsmiðj-
unni Odda hf. Kápuna hann-
aði höfundur ásamt Jóni
Sæmundi Auðarsyni. Verð
kr.
[)haf nútímans
Diderot
þeirrar hugmyndar að allt sem ger-
ist (eða gerist ekki) hafi orðið að
verða svo vegna fyrirfram gefins
lögmáls og hins vegar þeirrar hug-
myndar að maðurinn hafi eitthvað
um það að segja hvað gerist og hvað
ekki. Jakob er forlagasinni og telur
að allt hans líf sé skráð í bókrolluna
miklu þar efra og hann fái engu um
það ráðið hvernig allt veltur. En jafn-
framt má lesa úr sögunni sífelldar
efasemdir um þessa trú: „Erum það
við sem höfum forlögin í hendi okkar
eða eru það þau sem leiða okkur
áfram?“ Þessi spurning, sem Jakob
varpar fram í samræðum sínum við
meistarann um bókrolluna miklu
snemma í bókinni, marar í hálfu
kafi verkið á enda - þetta er raunar
sú spurning sem manninum hefur
gengið hvað verst að finna haldgott
svar við enda kemur hún öðru hveiju
upp á yfirborðið enn þann dag í dag.
Franski heimspekingurinn Michel
Foucault (1926-1984), taldi að títt-
nefnd grein Kants markaði upphaf
nútímans í vestrænni hugsunarsögu.
Það var raunar ekki vegna þeirra
hugmynda sem koma fram í henni
um frelsi mannsins til þess að beita
hyggjuviti sínu - sem Foucault segir
að sé fyrst og fremst pólitísk spum-
ing - heldur vegna þess að í þessari
grein varð heimspekingurinn að sam-
tímamanni; hugsunin um daginn í dag
varð þar að sérstöku heimspekilegu
viðfangsefni (sjá grein í þýðingu
Torfa H. Tulinius, einnig í Skírni
1993). Þetta sagði Foucault að mætti
kalla „viðhorf nútímans" sem ein-
kennist af „stöðugi'i gagnrýni á sögu-
lega tilveru okkar“. Nútíminn er með
öðrum orðum tími sem er upptekinn
af sjálfum sér, núinu, og í honum
breytist heimspekin úr lokaðri fræði-
grein, sem fæst við sannleikann og
eilífðina, í samtímagagnrýni.
í beinu framhaldi af þessum
vangaveltum um upphaf nútímans
er auðvitað freistandi að varpa fram
þeirri spurningu hvort þetta viðhorf
sé ekki einmitt grunnurinn að tilurð
skáldsögunnar eins og við þekkjum
hana í dag, skáldsögu nútímans.
Kannski hún eigi upptök sín í skálka-
sögunum svokölluðu, sem Jakob for-
lagasinni er einmitt hluti af og einn-
ig hin fræga saga Cervantesar af
Donkíkóta (1605-1615), en þær ein-
kennast af beittri samfélagsádeilu
og þar með skýrri höfundarafstöðu.
Tilurð skáldsögunnar myndi þá
tengjast tilurð höfundarins. Það er
hægt að fara að tala um sterkari
höfundarvitund í skáldsögunni þegar
hún fer að taka afstöðu til samtíma
síns; höfundurinn verður meðvitaður
um stöðu sína í samtímanum og sam-
félaginu og lítur svo á að hlutverk
hans sé ekki fyrst og fremst að miðía
orði guðs heldur að skoða sjálfan sig
og samtíma sinn á gagnrýninn hátt.
Þetta gagnrýna viðhorf birtist með
skýrum hætti í Jakobi forlagasinna,
bæði í skarpri ádeilu á samtíma sög-
unnar, eins og áður var rakið, og
ekki síður í stöðugri sjálfsskoðun
sögunnar. Þannig er sagan sífellt að
grípa fram í fyrir sjálfri sér með
efasemdum um sannleiksgildi sitt og
jafnvel boðskap. í þessum framígrip-
um, sem við þekkjum úr mörgum
skáldsögum frá þessari öld, ávarpar
höfundur lesandann ítrekað, hann
lendir jafnvel í þrætum við hann um
ágæti bókar
sinnar sem lýkur
með heiftarleg-
um skömmum
höfundarins:
„Lesari góður,
svo ég tali nú
hreint út við
yður, þá held ég
að ég sé ekki sá
okkar sem
grimmari er.
Mikið væri ég
ánægður ef ég
ætti eins auðvelt
með að veijast
yðar geðvonsku-
köstum og þér
eigið með að
veijast þeim leið-
indum eða hætt-
um sem yður
stafar af mínu
verki! Fjandans
hræsnarar, látið
mig í friði. Ríðið
eins og rófulausir
hundar; en leyfið
mér einnig að
segja ríða; þér
megið gera það,
ég skal segja
það. [—]“ Sömuleiðis er sagan öðr-
um þræði umfjöllun um það hvernig
á að segja sögu. Jakob og meistari
hans eru á ferðalagi og stytta sér
stundir með því að segja hvor öðrum
sögur - meistarinn er einkum
spenntur fyrir sögunni af ástum
þjóns síns og er hún eins konar kjöl-
festa í bókinni - og þeir hitta fólk
á leiðinni sem segir þeim líka sögur
og fólkið í sögunum sem sagðar eru
segja sögur af öðru fólki og þannig
koll af kolli. Allar þessar frásagnir
vekja öðru hveiju upp spurningar
um það hvernig eigi að segja sögu
á meðal sagnamannanna og ekki
síður hlustendanna. Nokkuð er talað
um það hvernig eigi að enda sögu
og Jakobi er sérlega illa við mannlýs-
ingar „vegna þess að þær eru svo
ónákvæmar að ef fyrir kemur að
maður hitti fyrirmyndirnar þá þekkir
maður þær ekki aftur.“
Af framansögðu má ljóst vera að
þessi saga Diderots, sem er kannski
þekktastur fyrir að hafa verið aðal-
maðurinn á bak við Alfræðibókina
frönsku og þar með upplýsinguna,
er afar (og kannski undarlega) mód-
ernísk - svo ekki sé sagt póstmód-
ernísk. Það mætti lengi halda áfram
í umfjöllun um þessa margbrotnu
og skemmtilegu bók en hér verður
að láta staðar numið. Það verður þó
ekki hjá því komist að minnast á
þýðingu Friðriks Rafnssonar sem er
þakkarverð. Því miður hef ég litlar
forsendur til að leggja mat á hana
en get þó sagt að hún er mjög læsi-
leg. Þýðingin er líka trúverðug í
þeim skilningi að stíll hennar hefur
yfir sér blæ þess tíma sem skáldsag-
an gerist á; málið er þannig eilítið
fyrnt og þá einkum með því að hnika
orðaröð í átt til þess sem fyrrum
þekktist en síður með því að nota
forn orð. Að lokum skal bent á aÁ
það er brýnt verk að taka til gaum-
gæfilegrar athugunar þær miklu
þýðingar sem unnar hafa verið hér
á landi síðustu ár, eins og til dæmis
á frönsku meisturunum þremur,
Rabelais, Diderot og Flaubert.
Þröstur Helgason