Morgunblaðið - 12.11.1996, Qupperneq 7

MORGUNBLAÐIÐ
NELSON Mandela
sig hvort sem var innan fangelsis-
múranna eða sem útlagi í eigin landi.
Ef marka má söguna virðist sem
vonin og bjartsýnin hafi aldrei yfir-
gefið hann, meira að segja þegar
hann sat inni á Robbeneyju hafði
hann hæfileika til að virða fyrir sér
„fegurðina í þessum litla afkima
heimsins" og var viss um að sá dag-
ur rynni upp er bæði hann og þjóðin
yrðu frjáls (403).
Þrátt fyrir að sagan sé fulllang-
dregin á köflum, einkum í frásögn-
inni af Rívóníu-réttarhöldunum, er
hér á ferðinni einkar holl og ánægju-
leg lesning. Hún er ekki aðeins fróð-
hópurinn undarlegri en
hver einstaklingur um
sig. Það er eins og fötl-
unin sjálf magnist upp
og verði aðalatriðið.
Hún byrgir manni sýn
á einstaklingana sjálfa
og persónueinkenni
þeirra." (Bls. 53)
Dóra lagði snemma
allt kapp á að sonur
hennar gæti lært að
nýta sér kosti sína og
lifað góðu lífi, og þó
að það hljómi kannski
kaldhæðnislega má
segja að við það hafi
erfiðleikarnir byrjað
fyrir alvöru. Hér var
um mjög merkilegt
brautryðjendastarf að ræða og ófáar
hindranir sem þurfti að ryðja úr
vegi. í stuttri umfjöllun sem þessari
er ekki svigrúm til að rekja þá sögu
nánar en í meðförum Dóru verður
hún eftirminnileg og veitir góða inn-
sýn í veröld sem mörgum er hulin.
Dóra skrifar áreynslulausan og
látlausan stíl og forðast hástemmdar
lýsingar og tilfinningasemi. í dag-
bókarbrotum sem hún skýtur inn í
frásögnina fáum við að lesa hvernig
henni var innanbijósts þegar hún
upplifði atburðina og stemmningin
í þeim er töluvert frábrugðin þeirri
yfírvegun sem annars einkennir frá-
sögnina.
Atburðir eru raktir í réttri tímaröð
og greint frá stórum atvikum sem
smáum á skýran og greinargóðan
hátt. Hver kafli er hlutaður í sundur
með millifyrirsögnum í svipuðum
stíl og tíðkast í blaðamennsku og
finnst mér það lýti á uppsetningu
textans - og bætir engu við. Frá-
leg fyrir þá sem vilja kynna sér
málefni Suður-Afríku heldur einnig
og ekki síður fyrir þá sem áhuga
hafa á að kynnast hugsjónamanni
og mannvini sem gerir sér grein fyr-
ir því að sá sem sviptir náunga sinn
frelsinu er sjálfur fangi eigin for-
dóma og þröngsýni. Á hinn bóginn
má ljóst vera að vanda hefði mátt
betur til þýðingarinnar; stíllinn er á
köflum óþjáll, ekki síst vegna undar-
legrar kommusetningar. Fjöldi prent-
villna er einnig óheyrilegur og nán-
ast óvirðing við þessa miklu hetju
vorra tíma.
Eiríkur Guðmundsson
sagnartónninn er ríkj-
andi og íninna um bein-
ar sviðsetningar eða
lýsingar á því sem drifið
hefur á daga þeirra.
Slíkur tónn getur orðið
dálítið þreytandi til
lengdar • og gefur á
sama tíma lesandanum
stundum lítið svigrúm
til að vega og meta.
Dóra er gagnrýnin á
sjálfa sig og aðra og
viðurkennir að hún geri
miklar kröfur. Hún er
einstaklega föst fyrir
og skoðanir hennar af-
dráttarlausar á flestum
málefnum, og þá sér-
staklega á málefnum
fatlaðra eins og ætti kannski ekki
að þurfa að taka fram. En bókin er
auðvitað hennar frásögn, hennar
lýsing á þeirri baráttu sem hún hef-
ur háð til að skapa syni sínum inni-
haldsríkt líf.
í starfl sínu og þekkingarleit hefur
Dóra kynnst mörgu fólki og hún
hefur ásamt syni sínum ferðast víða
og einnig dvalist langdvölum erlend-
is, meðal annars í Bandaríkjunum, á
Nýja-Sjálandi og í Ástralíu. Og það
er einmitt í lýsingum sínum á ferða-
lögum þeirra mæðgina sem Dóru S.
Bjarnason tekst hvað best upp!
Kaflinn um sumarleyflð í Frakklandi
verður að því leytinu nokkurs konar
hápunktur frásagnarinnar.
Saga Benedikts er auðvitað bara
að bytja. Framtíðin er óráðin.og erf-
iðleikarnir fráleitt á enda, en þær
hugrenningar sem fóru um kollinn á
þessum lesanda að lestri loknum ein-
kenndust af bjartsýni.
Kristján Kristjánsson
Dóra S.
Bjarnason
ÞRIÐJUDAGUR 12. NÓVEMBER 1996 C 7
BÆKUR
Saga sem ekki hefur
verið skrifuð fyrr
BOKMENNTIR
Skáldsaga
SNÆLJÓS
eftir Eystein Björnsson. 189 síður.
Útgefandi: Tindur. Reykjavík 1996.
SKÁLDSAGAN Snæljós eftir Ey-
stein Björnsson er bæði ástarsaga
og spennusaga án þess þó að sverja
sig í ætt dæmigerðra ástar- og
spennusagna og langt því frá. Ástin
í sögunni er mjög óvenjuleg og kem-
ur á óvart. Spennan kemur aftan að
lesandanum í miðri bók og vefur sig
tilgerðarlaust inní uppgjör aðalper-
sónunnar við sjálfa sig. Jafnóvön sem
við íslendingar erum heimi spennu-
sagnanna, hér finnast sjaldan lík
nema sjórekin og ef morð eru framin
þarf engan Taggart til að upplýsa
þau, tekst höfundinum að búa til
látlausa og trúverðuga spennusögu
í íslensku umhverfí. Og flétta inn
forboðna ástarsögu sem hver og einn
getur lifað sig inní án þess að vera
með báða fætur í draumaheimi.
Sagan fjallar um Gunnar sem býr
einn í Breiðholtinu, um það bil fjöru-
tíu ára gamall. Hann rekur verk-
fræðistofu ásamt vini sínum Hilm-
ari. Dag einn lendir Gunnar í hættu-
legu slysi og í framhaldi af því fer
hann að rifja ævi sína upp. Þar kem-
ur margt í ljós. Lífi hans hefur verið
stjórnað af hörðum föður og félögum
á sléttu og felldu yfirborðinu. Hann
lætur leiða sig áfram þangað til að
hann gerir sig „sekan“ um atvik sem
breytir öllu. Honum er stíað frá eina
vini sínum, systur sinni Sveinbjörgu,
og móður sem hættir að vernda hann
þegar atburðurinn á sér stað.
í hinum karlmann-
lega heimi hefur
Gunnar horft uppá
miskunnarleysi vina
sinna án þess að mót-
mæla. Hann' er hinn
aðgerðalausi og hlut-
lausi þátttakandi. Eft-
ir slysið kemst hann á
snoðir um enn meiri
svik og þarf að taka á
honum stóra sínum.
En þetta hlutverk sem
hann hefur fest sig í
fær hann til að fresta
og fresta aðgerðum
þangað til hann kemst
út á ystu nöf og verður
að mótmæla. Það er
óþarfí að fara lengra
út í plott sögunnar til að stela ekki
glæpnum og ánægju væntanlegra
lesanda.
Höfundinum nær að halda lesand-
anum spenntum bókina í gegn og
uppúr miðbikinu er lesandinn farinn
að iifa sig inn í verkið og skipta
skapi, verða reiður, undrandi og
æstur.
Þó eru dálitlir gallar á bygging-
unni. Snemma í bókinni, þegar Gunn-
ar byijar að rifja upp bernsku sína,
eru sagðar sögur af illri meðferð á
skepnum. Þar fara vinir hans með
aðalhlutverk. Hér er eins og höfund-
ur treysti ekki lesandanum til að
nema skilaboð sín því ein dýrasagan
rekur aðra og lesandinn er farinn
að skilja það of vel hvers lags ræfíll
aðalpersónan er og hvers lags aum-
ingja hann á fyrir vini. Hér hefði ein
saga nægt, og sú áhrifaríkasta, sag-
an af kettinum og vininum Brandi.
Því verkið er í heild „konsentrerað",
þetta er ekki löng bók og hefur þó
gott pláss fyrir plottin
sín. Hér er þess vegna
orkunni eytt of mikið á
eitt atriði. Og plássið sem
t.d. fer í lýsinguna á
kennslustundinni hjá
enskukennaranum er iíka
of mikið og skapar ójafn-
vægi éf borið er saman
við þá venju sem höfund-
ur annars hefur þegar
hann sviðsetur atburði.
Sviðsetningar er nær
alltaf byggðar á fáum og
skýrum dráttum, stund-
um svo fáum að aðeins
upptalningin er látin
nægja.
Upptalningastíllinn
kemur oft ágætlega út í
verkinu en getur orðið erfiður. Hann
fylgir alltaf Sveinbjörgu, minningum
Gunnars og beinum atburðum í nút-
íðinni. Stöku sinnum fékk maður á
tilfínninguna að verið væri að stytta
sér leið með þessu.
Þrátt fyrir þetta stendur bókin
fyrir sínu og vel það. Hér er á ferð
saga sem hefur ekki verið skrifuð
fyrr á íslandi. Það er sjaldgæft að
lesa sögu af karlmanni sem er kúg-
aður af karlaveldinu og ofurseldur
öllum lögmálum þess og án þess að
verið sé að upphefja nokkuð í hans
fari eða persónuleika. „Nekt“ aðal-
persónunnar í heimi sem hún hefur
aldrei verið beinn þátttakandi í er
afhjúpuð á einlægan hátt og án nokk-
urs rembings. Höfundurinn felur all-
an tímann tilgang sinn og honum
tekst það vel. Boðin berast til lesand-
ans ekki beina leið úr textanum held-
ur beina leið í gegnum hina pappírei
lausu og órannsakanlegu skynjun.
Kristín Omarsdóttir
Eysteinn
Björnsson
I leit að kjamanum
BOKMENNTIR
Skál (Isaga
SNÁKABANI
eftir Kristján B. Jónasson.
Mál og menning, 1996.225 bls.
SÖGUMAÐUR Snákabana býr á
eyðibæ einn og yfírgefínn, en sjálf-
stæður og sæll með sitt, að sögn.
Það er þó vænlegra að taka frásögn
sögumanns í þessari fyrstu skáld-
sögu Kristjáns B. Jónassonar með
nokkrum fýrirvara. Söguhetjan og
sögumaðurinn Jakob er ekki að öllu
leyti ábyggilegur. Snákabani er
„þroskasaga" hans, en það eru áhöld
um formerki þeirrar sögu. Jakob
segir frá táningsárum sínum, að
loknu grunnskólaprófi og fram í al-
gert „sjálfstæði", í „núinu,“ þegar
hann er rétt undir tvítugu. Sögusvið-
ið er þorp úti á landi. Þar stendur
Jakob frammi fyrir klassískum
vandamálum unglingspilts og þeim
kröfum sem samfélagið gerir til hans.
Menntun, dugnaður og karlmennska
eru stef sem klifað er á í eyru Jak-
obs og á síðum bókarinnar. Ándstæð
leiðarminni dugnaðar og karl-
mennsku eru svo leti, doði, eilífur
hrollur og ís. Jakob heykist á því sem
ætlast er til af honum og „sjálfstæð-
isbarátta" hans og leit í „sælulandið"
er flótti frá þessum kröfum. „Ertu
karlmaður eða hvað?“ er hann spurð-
ur í sífellu og svarið sem hann fær
fyrir að hafa ekki fylgt settum regl-
um um menntunarferli, dugnað og
karlmennsku lætur ekki á sér standa:
„Þú ert núll og nix; þú ert ekkert."
Þó flótti Jakobs leiði til einangrun-
ar og algerrar einsemdar er ekki svo
að sú karlmennska sem hann kiknar
undan sé gerð að einhverri fyrirmynd
í bókinni. Það er augljóst að karl-
mennskan sem bókin lýsir hefur beð-
ið skipbrot og karlar í ímyndarkreppu
fá enga úrlausn í Snáka-
bana. Það hvílir viss
drungi yfir sögunni því
bakgrunnur sjálfstæðis-
baráttunnar er íslenskur
„veruleiki" eins og hann
gerist verstur til sveita;
fyrirtækjabrask, físk-
eldisstöðvafíaskó, land-
auðn, atvinnuleysi, upp-
flosnun og eymd. Slenið
og letin sliga fleiri en
Jakob og lesendur fá
innsýn í upplausn og
vonleysi samfélags, sem
komið er á hálfgerðan
vonarvöl. Utan og hand-
an við þetta samfélag
gnæfir svo borgin með
sínum lúxus.
Þetta þýðir þó ekki að frásögnin
í Snákabana sé svartnættið eitt og
niðurdrepandi lesning. Því fer fjarri.
Þrátt fyrir þunga undiröldu einkenn-
ist látlaus frásögn af (undirfurðuleg-
um) húmor sem lætur lítið yfir sér
en ristir þeim mun dýpra. Snákabani
kallast nefnilega ekki bara á við
Minnisblöð úr undirheimum
Dostojevskís heldur ekki síður Bjarg-
vættinn í grasinu eftir Salinger.
Harmleikur Jakobs er tragíkómískur
eins og vera ber.
Bygging sögunnar er þétt og vel
heppnuð. Frásagnarstíllinn er ein-
faldur, knappur og látlaus en þeim
mun margræðari og sneisafyllri af
táknrænni og sálrænni dýpt. Margt
er vel gert en mig langar að geta
kaflans um Nágrannabóndann og
kúna hans sérstaklega. Hnyttin
dæmisaga sem endurspeglar úlfa-
kreppu söguhetjunnar. Kaflinn ís-
breiðan, faðir minn, kuldinn verður
líka að teljast lykilkafli. ískaldur.
Snákabani er í nýjum bókaflokki
Máls og menningar sem mér skilst
að eigi að vera vettvangur fyrir frum-
raunir rithöfunda. Bókin er með
hörðum spjöldum með álímdri kápu-
mynd. Stærðin er afar
hentug og bókin þægi-
leg aflestrar. Utlits-
hönnunin, grafíkin, er
nokkuð skemmtileg en
samt full tískuleg fyrir
minn smekk og ég er
ekki frá því að ég kunhi
betur við nettar myndir
af höfundi á baki bók-
arkápu. En sjálfsagt er
þetta afturhaldssemi
og auk þess hreint
aukaatriði. Það mætti
segja mér að Snáka-
bani henti vel til
kerinslu á framhalds-
skólastigi. Umræðuefni
fyrir unglinga ærin.
Eitt er erfitt að fyrir-
gefa höfundi en það er gátan fremst
í bókinni sem inniheldur „skýringu“
á orðinu „snákabani“. Svona nokkuð
er til að æra óstöðugan. Ég auglýsi
hérmeð eftir úrlausnum. I sögunni
er víða vísað í lestur og skrif sögu-
manns og er það athæfi nokkurs
konar andstæða alvöru vinnu, dugn-
aðar og karlmennsku. Það er ljóst
að Jakob hallast æ meir að textanum
og í bókarlok er eins og hann sé
bókstaflega að hverfa inn í liann. í
sinni mestu og algerustu einsemd
þykist hann þó sterkari en nokkru
sinni; nú er komið að því að verða
„í raun og veru sinn eigin herra".
Hann segist ætla að fara og dvelja
tíu ár á fjallstindi (eins og ónefndur
spámaður) en það er bágt að sjá
hvernig hann ætlar að hefja sig upp
í þá ofurmennsku nema í líkinge.
Jakob er hættur að borða og seður
sig á mold. Líkaminn er að falla
saman og sögumaður bíður þess eins
að „kjarninn" innra komi í ljós því
þá geti hann „smogið inn í veggi“
og „þess vegna inn í höfuð ókunn-
ugra“. Kannski eins og „hreinn
texti“.
Geir Svanssori
______i
Kristján B.
Jónasson