Morgunblaðið - 19.11.1996, Qupperneq 1

Skáldið sem ekki fékk IMóbelsverðlaun 2/ Kallast á við fortíðina Elín Pálmadóttir 2/ Vigdís og hug-
rökk Z 3/ Nína Björk Árnadóttir Ólafur Gunnarsson Thor Vilhjálmsson Þórarinn Eldjárn 4/5 Lávarð-
ur heims eftir Ólaf Jóhann 6/ íslandsför Guðmundar Andra /7 Sylvia Plath í þýðingu Hallbergs /8

MENNING
LISTIR
ÞIÓÐFRÆÐI
BÆKUR
C
PRENTSMIÐJA MORG UNBLAÐSINS
ÞRIÐJUDAGUR 19. NOVEMBER 1995
BLAÐ
Jostein
Gaarder
Lífið
er stutt
VITA BREVIS nefnist ný skáldsaga
eftir Jostein Gaarder, höfund Verald-
ar Soffíu. Bókin er að koma út í
Noregi þessa dagana.
Skáldsagan er kynnt sem ástar-
saga. Undirtitill hennar er Bréf Flor-
_______________ iu Aemilias til Aur-
els Agústínusar.
Agústínus kirkju-
faðir samdi Játn-
ingar sínar um
aldamótin 400.
Hann var þá hálf-
fimmtugur og bisk-
up í Hippo í Norður-
Afríku.
Játningar Agúst-
ínusar eru meðal
klassískra trúar-
verka og komu út á íslensku í þýð-
ingu Sigurbjörns Einarssonar bisk-
ups 1962. í Játningunum lítur Ágúst-
ínus um öxl og er tíðrætt um fýsnir
holdsins. Á einum stað skrifar hann
:„Meðan þessu fór fram, margföiduð-
ust syndir mínar. Sú kona, sem ver-
ið hafði rekkjunautur minn, var slitin
frá mér, til þess að hún stæði ekki
í vegi fyrir hjónabandi mínu. En
hjarta mitt var henni bundið, og það
var hvössum broddi stungið og bar
blæðandi und.“
Það er þessi kona, Floria Aemilia,
sem hefur orðið í Vita Brevis. í bréf-
unurti lofsamar hún holdlegar ástir,
það sem hið stutta líf hefur upp á
að bjóða.
Heimspeki kemur að sjálfsögðu
við sögu hjá Jostein Gaarder. Sagan
er byggð þannig upp að athugasernd-
ir og skýringar fylgja jafnóðum. Á
einum stað stríðir Gaarder heimspek-
ingum og þar með sjálfum sér með
því að vitna í Cicero: „Ekkert er svo
fáránlegt að það geti ekki verið orð
heimspekings."
Vita Brevis er 234 bls. Hún fæst
hjá Eymundssorí í Austurstræti og
kostar 2.995 kr. innbundin
LIST er aðeins list á meðan
henni hefur ekki verið
fundin staður í listasög-
unni. Listin flýtur yfir
og allt um kring og er virk en
þegar menn hafa náð að höndla
hana verður hún hluti af listasög-
unni. Þannig telur einn kunnasti
listamaður samtímans, Lawrence
Weiner, sem hélt fyrirlestur við
Myndlista- og handíðaskólann hér
á landi fyrir skömmu, að listin sé
einungis stundarlegt fyrirbæri;
listin lifir aðeins á meðan hún fær
að sveima um og hitta fólk í höfuð-
ið milliliðalaust, án túlkunar, án
fræðanna, án sögulegrar greining-
ar. Á meðan hún fær það gerir
hún gagn; menn jafnvei hrasa um
hana á gangi úti á götu, hún hitt-
ir þá beint á kjálkann og fóik veit
ekki hvaðan á sig stendur veðrið,
allt í einu hefur fótunum verið
kippt undan því og sjónarhornið á
heiminn breyst.
Vantar
áleitni og ágengni
Þessi lýsing Weiners minnti
nokkuð á tilhneigingu bókmennta
síðustu áratugi til þess að fjalla
um sig sjálfar eða það sem við
gætum kallað bókmenntafræði-
eða bókmenntasöguvitund bók-
menntanna. Eins og breski bók-
menntafræðingurinn, Terry Eag-
leton, benti á í viðtali í Lesbók
Morgunblaðsins síðastliðinn laug-
ardag er þetta þróun sem hófst
með módernismanum. Sjálfsagt
er ein orsök þessarar þróunar sú
að sífellt fleiri höfundar eru sér-
menntaðir í bókmenntafræði og
-sögu; þeir eru með öðrum orðum
meðvitaðir um hana og bregðast
við henni, skrifa sig inn í hana eða
fra henni.
í vissum skilningi má segja að
þessar bókmenntir séu bók-
menntasaga og það vanti í þær
þá áleitni, eða ágengni, sem Wein-
er talaði um að einkenndi lifandi
listir. Eru þetta verk sem maður
hrasar um? sem slá mann utan
undir? Eða eru þessi verk eins
og gamlir kunningjar
sem nikka bara kump-
ánlega þegar þeir verða
á vegi manns? Maður
gefur sig kannski á tal
við þá og fljótlega ber
á góma einhver gömul
prakkarastrik og skóla-
bræður sem sprungu á
limminu. Svo skrifar
maður þeim jafnvel línu
seinna ef ástæða er til
og þannig liggur á
manni. En verður þetta
einhvern tímann eitt-
hvað annað og meira
Bókmenntir
um bókmenntir
Bókmenntafræði- og bókmenntasöguvitund
hefur verið eitt megineinkenni bókmennta
síðustu áratuga. Þannig hefur helsta um-
fjöllunarefni bókmenntanna verið þær sjálf-
ar. Þröstur Helgason veltir upp nokkrum
spumingum sem tengjast þessu og biður
um áleitnari og ágengari bókmenntir.
Það er ekki lengur áhugavert að bókmenntir fjalli um sig sjálfar
og reyni þannig að finna einhvern nýjan sannleika. Hin skapandi
endurtekning bókmenntanna er ekki spennandi lengur. Teikning:
Echo og Narcissus eftir Flóka.
Myndskreyting Hilde Kramer.
en það?
Ekki rithöfundum
einum að kenna
En það væri ekki sanngjarnt
að kenna rithöfundunum einum
um það hve sjálfhverfar bók-
menntirnar eru orðnar. Þekking á
bókmenntafræðum og -sögu er
höfundum í vissum __________
skilningi nauðsynleg til
að fá aðgang að þessu
tiltekna orðræðusamfé-
lagi, það er að segja
bókmenntunum og
annarri orðræðu sem
umlykur þær. Orðræð-
usamfélög geta verið
Eru þessi
verk eins og
gamlir kunn-
ingjar sem
nikka bara
kumpánlega
misopin, orðræðusamfélag læknis-
fræðinnar er til dæmis mjög lokað
og á svipaðan hátt hefur orðræðu-
samfélag bókmenntanna verið að
lokast æ meir. Menn þurfa þannig
að vera innvígðir í fræðin og kunna
skil á ákveðnu klíkumáli til að
komast að og hljóta áheyrn.
-------- Þetta endurspegiast
til dæmis í ritdómum
þar sem ítrekað er
kvartað undan því að
höfundar skrifi án tillits
til þess sem hefur verið
skrifað áður, að þeir
kunni með öðrum orðum
ekki nógu góð skil á
bókmenntasögunni. „Einhvern
veginn gerir maður ósjálfrátt þá
kröfu til ungra höfunda [. . .] að
þeir skrifi eins og þeir þekki það
sem á undan er gengið og að sú
meðvitund skili sér á einn eða
annan hátt út í textann,“ sagði til
dæmis í einum dómi um síðustu
jól og ennfremur: „í því felst ekki
endilega krafa um að þeir bylti
skáldsagnaforminu heldur að í
verkum þeirra felist eitthvert
„skapandi endurmat," eins og það
er orðað á einum stað.“ (Eiríkur
Guðmundsson, Mbl).
Hin skapandi endurtekning
ekki lengur spennandi
Þetta er í sjálfu sér ekki vond
krafa en hún er einkum merkileg
vegna þess sem hún nefnir ekki,
frumleikann. Menn virðast al-
mennt vera sammála um að það
sé ekki hægt að krefjast þess af
höfundi að hann sé frumlegur;
hann á að skapa með því að endur-
taka það sem hann þekkir, kannski
með eilitlum tilbrigðum. Banda-
ríski listheimspékingurinn, Arthur
Danto, sem hélt fyrirlestur hér á
landi fyrr í haust um Andy War-
hol hélt því reyndar fram í viðtali
við tímaritið Art Press að nú þeg-
ar væri búið að gera allt sem
hægt væri í listinni og að vitn-
eskja okkar um það gerði okkur
kleift að skapa eitthvað nýtt með
því að endurtaka í sífellu það sem
búið væri að gera. Vegna þessa
sagði Danto að gagnrýnendur
gætu hætt að tönglast á því að
þetta og hitt væri búið að gera
og því væri tiltekið listaverk ekki
gott, það væri einfaldlega ekki
áhugaverð gagnrýni lengur.
Að mínu mati þyrfti hins vegar
að fara að snúa þessu við; það er
ekki lengur áhugavert að bók-
menntir fjalli um sig sjálfar og
reyni þannig að finna einhvern
nýjan sannleika. Hin skapandi
endurtekning bókmenntanna er
ekki spennandi lengur. Það gæti
hins vegar skapast einhver spenna
í kringum bókmenntirnar ef þær
reyndu nú aftur að glíma svolítið
við heiminn seni umlykur þær; ef
þær yrðu eilítið áleitnari, ágengari.