Morgunblaðið - 26.11.1996, Síða 6

6 B ÞRIÐJUDAGUR 26. NÓVEMBER 1996
BÆKUR
MORGUNBLAÐIÐ
Augnayndi
og óvissa
BOKMENNTIR
Tónlistarbök
SÍGILD TÓNLIST
Sígild tónlist eftir John Stanley.
Islenzkun: Friðjón Axfjörð Arna-
son. Reed Intemational Books
Ltd. 1994 / Staka ehf. Prentuð í
Kína. 272 síður. Verð (leiðb.):
5.890 kr.
FRUMSAMDAR bókmenntir á
íslenzku um tónlist geta sem
kunnugt er ekki talizt miklar að
vöxtum, enda drottning listanna
kornung í landinu
og hérlend tónlistar-
kennsla enn ekki
komin á háskólastig.
Það ætti því að vera
fengur að íslenzkri
þýðingu á hveiju
snifsi sem hingað
berst frá menn-
ingarþjóðunum í
suðri. I grömmum
talið er „Sígild tón-
list“ meira en það;
trúlega á annað kíló
að þyngd, og þar á
ofan svo auðug af
glæsilegum lit-
myndum, að við
fyrstu sýn gæti maður haldið
hana myndlistarsögu fremur en
rit um klassíska tónlist. Þó að
sumum kunni að fmnast mynd-
efnið bera tónefnið ofurliði, má
bókin njóta þess sannmælis, að
myndirnar eru flestar á einhvern
hátt tengdar, ef ekki tónlistar-
sögu Vesturlanda þá menningar-
sögu þeirra, og yfírleitt vel valdar
út frá því yfírlýsta markmiði að
„fjalla í víðu samhengi um tíma-
bilin sem veittu innblástur fyrir
tónlistina," eins og segir á saur-
blaði. Má innan um sjá fágæti
eins og t.d. mynd eftir Dennis
af J.S. Bach og þremur sonum
hans frá 1730 sem undirritaður
man ekki eftir að hafa séð fyrr.
Við liggur að myndirnar séu pen-
inganna virði einar sér.
Margir munu eflaust kunna
að meta hið breiða sögulega sam-
hengi sem tónsköpun fyrri og
seinni tíma er sett í, enda í fljótu
bragði vandfundið annað verk á
íslenzku í jafn stóru broti sem
skákar þessu í því tilliti. Einkum
þegar fram dregur á 19. og 20.
öld koma upp fróðleikskorn sem
varpa fersku ljósi á aðstæður
tónskálda og tilurð verka, sem
gætu sum verið mörgum tónlist-
arunnendum fákunn. Þó að verk-
ið standi að vísu ekki fjögurra
binda tónlistarsögu Gyldendals á
sporði hvað varðar innsýn í venju-
lega lítt sinnt atriði eins og fjár-
mál, markaðsaðstæður, útgáfu-
mál, menntaumhverfi o.þ.h. - sú
er raunar ítarlegasta dæmi um
„félagstónsögu" handa almenn-
ingi sem undirr. hefur augum lit-
ið - þá er í aftari hluta bókarinn-
ar ýmislegt sem gæti komið jafn-
vel hagvönum tónkera á óvart.
Bókin tekur 129 tónskáld fyrir
sérstaklega í tímaröð frá Hilde-
gard frá Bingen (12. öld) til
Maxwells Davies og velur dæmi-
gert verk eftir hvert þeirra, en
getur fjölda annarra höfunda í
framhjáhlaupi. Verkdæmin eru
flest vel til fundin, en þar mun
farið að vali tónlistartímaritsins
Gramophone á „úrvalshljóðritun-
um og lykilverkum tónskáld-
anna.“ Hljóðritunardæmin eru
vissulega ekkert slor, þó að vita-
skuld megi alltaf deila um hvort
t.d. Nigel Kennedy hafí bezt allra
túlkað einleiksfiðlupartinn í Ars-
tíðum Vivaldis á hljómdiski, eða
hvort hin merkjanlega yfírvikt
brezkra flytjenda og plötumerkja
sé að fullu réttlætanleg.
En auðvitað má ekki gleyma
því að þetta er brezkt rit. I því
sambandi (meðan íslenzk bóka-
forlög treysta sér ekki til að láta
frumsemja neitt sambærilegt)
mætti kannski benda á til mót-
vægis, að þónokkrar fyrirtaks
kynningarbækur um töfraheim
sígildrar tónlistar eru til á nor-
rænum granntungum; því miður
vandfáanlegri en áður var, enda
fer skandinavískan síþokandi fyr-
ir ensku í hérlend-
um bókaverzlunum.
Mætti sem nýlegt
dæmi nefna
Introduktion tii
klassisk Musik eftir
sjarmatröllið og
vizkubrunninn
Mogens Wenzel
Andreasen, kunnan
úr landsliði Dana í
Kontrapunkt-sjón-
varpskeppninni og
fyrirlestrarför sinni
hingað í hitteðfyrra.
Islenzkum þýð-
anda er sérstakur
vandi á höndum þar
sem er hin babelskennda óreiða
í tónorðaforða landans, svo ekki
sé beinlínis talað um orðaskort.
Otar þar hver uppfræðari sínum
tota, og virðist sem menn geti
helzt verið sammála um eitt: að
vera ósammála. Stöðlun og ný-
smíði er orðin svo brýn, að þá
sjaldan nýtt rit kemur út á
frónsku um tónræn efni - jafn-
vel þótt aðeins sé miðað við þarf-
ir alþýðu - þurfa aðstandendur
nærri því að ráðast í frumrann-
sóknir.
Það er því ekki á allra færi
að voga sér út í það kviksyndi
sem felst í að gera upp á milli
fyrirliggjandi tónlistarorða og
smíða ný. Allra sízt ef þýðandinn
hefur takmarkaða fagþekkingu
til að bera, eins og manni sýnist
eiga við í þessu tilviki. A.m.k.
getur vart annað en gífurlegt
tímahrak útskýrt þann mýgrút
af þýðingarvillum og misskilningi
sem lýtir lesmál þessa annars
veglega rits. Hér er ekki rúm til
að greina frá einstökum dæmum,
en ef allur skalinn frá hinu um-
deilanlega til hins hróplega er
tekinn með, mætti sennilega fylla
nokkrar síður.
Ljóst er af fyrri hluta þessarar
umsagnar, að margt í bókinni
kemur til með að gleðja óbreytta
lesendur sem gera engar sérkröf-
ur til tónfræðilegra útlegginga,
og hefði því sitthvað í þýðingunni
svosem mátt liggja milli hluta, því
myndefnið er ótvírætt augnayndi.
En hér ber tvennt til. í fyrsta
lagi er bókin sögð „skrifuð til að
greiða úr ruglingi og óvissu sem
stundum einangrar þessa list-
grein“ [. . .], eins og stendur aft-
an á umslagi, og væntingar les-
enda því að vonum miklar. í ann-
an stað má ekki gleyma, að ís-
lenzkt mál heyr nú baráttu við
enska tungu upp á líf og dauða
um hug ungu kynslóðarinnar, og
sú viðureign er vonlítil, ef les-
andinn getur ekki treyst gæðum
þýðinga. Ef kastað er svo til
höndum, að hann þarf hvað eftir
annað að spyrja sjálfan sig hvern-
ig tiltekið orð eða orðalag gæti
hafa verið á frummálinu, svo
hann botni í hvað þýðandinn er
að fara, þá gefur auga leið að
slík íslenzkun er verri en engin.
Ríkarður Ö. Pálsson
John Stanley
Heimurinn
úti á landi
SNÁKABANI er fyrsta skáldsaga Kristjáns B.
Jónassonar, sem er tuttugu og níu ára gamall
bókmenntafræðingur. Snákabani er líka fyrsta
skáldverk hans en ritgerðir og smásögur eftir
hann hafa birst í tímaritum. Kristján segir þetta
um nýju bókina sína:
„Það á að vera gaman að lesa hana. Þetta er
mjög stytt gerð af upphaflegu sögunni sem ég
skrifaði og þegar ég var að vinna þessa gerð
sögunnar reyndi ég að setja í hana undirtón,
húmor og þetta “drive“ sem fær lesandann til
að fletta á næstu síðu.
Sagan er hugsuð sem félagsleg skáldsaga, þó
er grunntónninn ekki réttlæti. I Snákabana veit
enginn hvaða réttlæti býr á bakvið og hvert hlut-
irnir stefna. Þar er engin útópía í sýn, engin
lausn, enginn skilningur til á þeim sögulegu kröft-
um sem stýra framvindunni eins og í öllum félags-
legum skáldsögum.
Eg er utan af landi og heimurinn þar er mér
nákominn. Mig langaði að skrifa sögu sem ger-
ist úti á landi. Nú á dögum er sveitamennskan
ekki lengur til. Ekki til sérstakir menningar-
heimar úti á landi þarsem fólk talar ákveðið
tungumál og hefur sína siði. Nú liorfa allir á
sömu sjónvarpsprógrömmin og spila sömu tölvu-
leikina. Við höfum eignast sameiginlegan menn-
ingarbakgrunn í gegnum afþreyingarmenning-
una. Norður við ysta haf standa skálar uppúr
þökum húsanna og fólk horfir á Sky eða MTV
eða klámrás og hvað sem er því þarna er allt
til reiðu. Gott framboð á tækjum og menningu
á þessum litla stað sem þó flýr ekki landfræðileg-
ar takmarkanir sínar og hefur ekki tekist að
brjóta upp sín íhaldssömu gildi, og sambönd
fólks og hegðun eru njörvuð niður. Allt nýja
dótið hefur komið ofan á það sem var fyrir hendi.
Mig langaði til að lýsa þessu. Heiminum sem
er á mörkum afþreyingarheimsins, gamaldags
vinnuheims, náttúrunnar og hefðbundinna gilda
og býr þarna í “anus mundi“, lengst útí rassgati."
KRISTJÁN B. Jónasson
Dugnaðurinn hleypur í mig
Því hafði verið spáð.
Einn daginn fór fískeldisstöðin á haus-
inn og ég missti bæði dugnaðinn og vinn-
una. Hvað eftir annað var mér sagt að svona færi
en ég lét það mig engu skipta. Ég var svo feginn
yfír því að vera ekki þjakaður af sömu leiðindum og
félagar mínir að ég tók ekkert mark á spádómum.
Ég vann einfaldlega og vann. Ég vann á sama hátt
og faðir minn og feður félaga minna höfðu eitt sinn
unnið. Ég bjó mig ekki undir starf mitt í hundrað
ár heldur rauk í það beint eftir grunnskólann. Ég
þurfti ekki að hlýða á spámenn og vitringa áður en
ég tók til hendinni. Ég byijaði einfaldlega að vinna
og hélt því áfram þangað til yfir lauk.
Úr Snákabana
í nábýli
við herinn
Draumar undir gaddavír, heitir nýjasta skáldsaga
Elíasar Snælands Jónssonar og segir af unglings-
stráknum Jóni Mikael og gerist í lok sjötta áratug-
arins. Veikindi koma honum burtu að heiman og í
framhaldi af þeim dvelur hann í þorpi suður með
sjó hjá frændfólki sínu. Á þessum stöðum kynnist
hann af eigin raun þessum stóru tilfinningum, ást,
vináttu og missi og nábýlinu við ameríska herinn.
Elías Snæland hefur skrifað fjöldann allan af
bókum, sagnfræðilegs eðlis, barna- og ungl-
ingabækur og framhaldsleikrit sem flutt er í Ríkis-
útvarpinu þessa dagana. Draumar undir gaddavír
er fyrsta skáldsaga hans fyrir fullorðna.
-Hinar raunverulegu dísir í bókinni eru valda-
lausar öðruvísi en grísku gyðjurnar sem vinur Jóns
Mikaels á berklaspítalanum segir honum frá. Og
þó dísirnar hafi áhrif á Jón Mikael breyta þær
ekki lífi hans. Hvað viltu segja um kvenpersónurn-
ar sem þú hefur búið til í þessari sögu?
„Kvenpersónurnar eru afskaplega ólíkar, bæði
aðstæðurnar sem þær lifa við og eðliseiginleikar
þeirra. Eg held nú reyndar að sumar þeirra breyti
Jóni Mikael. I gegnum þær kynnist hann í fyrsta
sinn ást og afbrýði."
-En í sjálfu sér eru þær valdalausar, lifa óöruggu
tilfinningalífi undir stjórn karlmannanna. Jón
Mikael stjórnar sér heldur ekki sjálfur. Hvers vegna
ákvaðstu að gera pabba stráksins að presti?
„Sagan fjallar m.a. um trúna og um það hvernig
menn geta glatað trúnni. Þess vegna hentaði það
söguefninu að gera föðurinn að hefðbundnum tals-
manni trúarinnar. Vegna atburðanna, sem Jón
Mikael verður vitni að, missir hann trúna og kannski
af því hann er prestssonur verður vandi hans stærri
og sárari."
-Heldur þú að karlrithöfundar nú á dögum séu
að skoða karlmennskuna uppá nýtt?
„Þetta er söguleg skáldsaga sem gerist á ofan-
verðum sjötta áratugnum og tekur mið af andrúms-
lofti þess tima. Þjóðfélagið var gjörólíkt þ'ví sem
það er í dag þó ekki sé lengra síðan. Allt var ein-
faldara en um leið mun fábreyttara. Sú karlímynd
sem fram kemur í sögupersónunum miðar að því
að lýsa karlpersónum í ljósi sjötta áratugarins."
-Ég hef verið að lesa aðrar bækur eftir karlrithöf-
unda þar sem veikindi aðalsöguhetjunnar, sem er
karlkyns, koma á einhvern hátt sögunni af stað.
Getur verið að öðruvísi en veikur fái karlmaðurinn
ekki leyfi til að skoða sjálfan sig, vera viðkvæmur
og tilfinninganæmur?
„Sagan kviknaði upphaflega í huga mér út frá
ELÍAS Snæland Jónsson
tveimur persónum, þeim Jóni Mikael og Jóhanni
ísidóri, ungum uppreisnarmanni sem sá fyrrnefndi
kynnist. Jón Mikael kemur sem gestur í þetta þorp
með sérstaka reynslu á bakinu frá berklaspítalan-
um. Hún setur mark sitt á viðhorf hans. Hann horf-
ir á lífið með öðrum augum en jafnaldrar hans.
Hvort þetta hafi verið eina leiðin til að nálgast það
viðfangsefni veit ég ekki en hún hentaði að minnsta
kosti þessari sögu.“
Hann starir fjandsamlega á krossinn í lófa sér,
en grýtir honum síðan á bryggjuna, dregur
sverðið úr beltinu og lemur því hvað eftir
annað á silfurlitaða armana, sem bogna og
beyglast undan höggunum, þartil blaðið gefur sig og
Kalíbúrnum brotnar í tvennt.
Um stund horfir hann másandi á brotin, en varpar
sverðbútnum síðan frá sér, beygir sig eftir margbeygl-
uðum krossinum og kastar honum eins langt útá vatn-
ið og hann mögulega getur.
Það er fyrst þegar hann er á leiðinni tilbaka uppað
spítalanum að Jón Mikael fínnur til kuldans og bleytunn-
ar og særinda á hálsinum þarsem keðjan hafði legið.
Hann strýkur hendinni annars hugar yfir hálsinn aftan-
verðan og virðir svo svipbrigðalaust fyrir sér skærrauðu
blóðtaumana í lófanum.
Úr Draumum undir gaddavír.