Morgunblaðið - 26.11.1996, Síða 7
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 26. NÓVEMBER 1996 B 7
BÆKUR
Skipsdagbækur
og forlagatrú
Brot úr dagbók sjómanns, er ný skáldsaga eftir
Guðjón Sveinsson. Hún segir af sjómanni sem vegna
veikinda fer að gaumgæfa líf sitt. Sagan gerist allt
í senn á íslandi, á sjónum og í Noregi þar sem sér-
stakir atburðir eiga sér stað.
- Guðjón, hvers vegna er undirtitill verksins
Skáldsöguleg skýrsla?
„í bókinni er að finna smáletruð brot úr skipsdag-
bókum. Þau eru kveikjan að sögunni og afþví þau
eru dagsönn fannst mér eðlilegt að kalla þetta skáld-
sögulega skýrslu, þó allt annað sé skáldskapur. Auk
þess er bókin stutt eins og allar skýrslur."
- Ævintýri aðalpersónunnar Gunnars er í raun-
inni ekki svik, frekar greiði, samtímis því sem hann
er ábyrgur verðandi fjölskyldufaðir. Er karlmaður-
inn alltaf að hugsa um aðra en sjálfa sig?
„Nei, það held ég ekki. Hver er sjálfum sér næst-
ur. Enda lítur hann ekki á sig sem algjöran mis-
kunnsama samverja. Starf hans sem skipstjóri krefst
hinsvegar ábyrgðartilfinningar sem verður samgró-
in daglegri breytni hans, verður svo að segja inn-
byggð í hann.“
- Það er eins og örlögin stöðvi Gunnar aftur og
aftur með slysum og veikindum og knýi hann til
að kannast við sjálfan sig. Hverju viltu komatil
skila með sögu þessa manns?
„Rauði þráðurinn í verkinu er forlagatrú. Eg er
sannfærður um að ævi manns sé ráðin strax í upp-
hafi. Einn er fæddur undir heillastjörnu, annar er
fæddur hrakfallabálkur."
- Þarf karlmaðurinn að vera veikur, eða slasað-
ur, til að fá næði til að skoða líf sitt?
„Ekki endilega. En ef það gerist þá kemur næðið
ósjálfrátt. Aðalpersóna bókarinnar byrjar við þessar
aðstæður að líta til baka. Skipsdagbækurnar opna
honum sýn sem hann var ekki meðvitaður um og
hrakfarirnar færa honum tíma. Hver svosem hefur
skaffað honum þennan tíma.“
- Hefurðu kynnst lífi sjómanns af eigin raun?
„Já. Ég stundaði sjó í rúman áratug svo þessi
heimur er mér mjög kunnugur. Oft fjalla sögur
af sjómennsku aðallega um lífið innan borðs og líf
sjómannsins og tilfinningar hans sitja í bakgrunnin-
GUÐJÓN Sveinsson
um. Ég vildi varpa ljósi á sjómanninn ekki síður í
landi og á sjó.“
Eg staulast upp, dreg tjöld fyrir gluggann, kveiki
náttborðsljósið og halla mér með skips-
dagbækumar. Hægt og fast stígur liðni tíminn
fram, fyrst sem lind er losnar úr klakaböndum
en fellur síðan hraðar og hraðar, magnast og streymir
að lokum með þungum nið um hugans farveg. Ef fyrir-
staða verður, fletti ég dagbókunum á víxl og með að-
stoð þeirra ryð ég hindrunum úr vegi.
Hljóð dagsins taka á sig náðir. Niður fjariægra radda
tekur við. Ilmur angandi skóga, öldugjálfur, ískur í vind-
um og blökkum, söngur um gulan kafbát, hlátrar, þögn,
snæviþakið land, barnsgrátur, mannieg örlög læðast inn
í herbergið.
Úr Broti úr dagbók sjómanns
Nýjar bækur
• SALTFISKAR í strigaskóm
er eftir Guðrúnu H. Eiríksdóttur.
Guðrún hlaut íslensku barnabóka-
verðlaunin árið
1994 fyrir bókina
Röndóttir spóar.
í kynningur seg-
ir: „Óli, sem er
þrettán ára, flyst
til Portúgals í eitt
ár með ijölskyldu
sinni. Þar kynnist
hann hressum
strákum og stelp-
um frá ólíkum
löndum og dragast þau inn í æsi-
spennandi atburðarás þar sem
hættur búa við hvert fótmál. Með
bókinni Saltfískum í strigaskóm
sýnir Guðrún H. Eiríksdóttir enn á
ný að hún skrifar sögur sem börn
og unglingar kunna að meta.“
Útgefandi er Vaka-Helgafell.
Bókin er 173 bls. Jón Ágúst Pálma-
son hannaði kápu en bókin erprent-
uð og bundin IPrentsmiðjunni
Odda. Leiðbeinandi verð: 1.680 kr.
•’ Á FERÐ er eftir Andrés
Guðnason. Hann kemur víða við í
ferðasögum sínum en frásagnirnar
eru afrakstur
margra ferða inn-
an lands og utan á
undanförnum
árum.
Myndbönd af
flestum ferðunum
eru fáanieg hjá
höfundi. „Höfund-
ur er þeirrar trúar
að flestir staðir eigi
sögu sem er mikils-
vert að varpa ljósi á svo nútíminn
skynji uppruna sinn,“ segir í kynn-
ingu.
Höfundurgefur út. Bókin er204
bls. Kápumynd er afGrand Canyon.
sýnir hinn svokallaða meton-
íska hring settan þannig upp
að ein rún á við hvert hinna
19 ára í hringnum.
• BÓKMENNTIR á lærdóms-
öld „er ítarlegasta yfirlit sem til
þessa hefur verið samið um íslensk-
ar bókmenntir frá siðbreytingu og
fram á miðja átjándu öld. Fjallað
er um allar helstu bókmenntagrein-
ar tímabilsins, allt frá rímum til
galdrarita og sjálfsævisagna. Gerð
er grein yfir áhrifum siðbreytingar
og húmanisma á bókmenntir og
fræðaiðkun í landinu og á skýran
hátt dregnar fram meginlínur í
umfangsmikilli kveðskapariðju 16.,
17. og 18. aldar,“ segir í kynningu.
Óskar Halldórsson (1921-1983)
var um árabil kennari í íslenskum
bókmenntum við Háskóla íslands.
Eftir hann liggja fjölmargar grein-
ar og rit um íslenskar bókmenntir
og íslenskt mál, m.a. íslenskir
málshættir og Bragur og ljóðstíll.
Bókmenntir á lærdómsöld var upp-
haflega samin til birtingar í ritröð-
inni Saga íslands og kom fyrst út
í fjöjriti 1977.
Útgefandi er Hið íslenska bók-
menntafélag. Bókin er 100 bls. og
prentuð íSteinholti. Kápu gerði
EgiII Baldursson.
Guðrún H.
Eiríksdóttir
Andrés
Guðnason
BÓKMENNTIR
Játningar
JÁTNINGAR PUSHKINS
eftir Alexander Pushkin í þýðingu
Súsönnu Svavarsdóttur. Reykholt,
1996,155 síður.
SAGAN SEGIR að þýsk spá-
kona hafi sagt fyrir, fjóra at-
burði í lífi rússneska skáldsins
Alexanders Pushkins. Síðasti
spádómurinn kvað á um að hann
yrði allra manna elstur nema
ógæfa henti hann á þrítugasta
og áttunda aldursári í formi
hávaxins, Ijóshærðs manns.
Þessir spádómar munu allir hafa
ræst. Ljóshærða ógæfan var
yfirmaður í rússneskri herdeild,
G.S. Dantes að nafni, sem varð
skáldinu að bana í einvígi.
Kveikjan að einvígi þeirra var
heiftarleg afbrýðisemi Pushkins
sem var þess fullviss að mark-
mið Dantesar væri að draga
konu sína á tálar.
Sú hættulega bók sem hér
kemur fyrir sjónir lesenda undir
heitinu Játningar Pushkins á sér
langa sögu. Frá því að leyni-
dagbækur Pushkins, sem hann
mun hafa skráð á síðasta æyiári
sínu 1836-1837, komu í dags-
ljósið um það bil hundrað árum
eftir dauða hans hafa þær verið
á bannlista í heimalandi skálds-
ins. Sjálfur lagði hann blátt bann
við því að þær kæmu fyrir sjón-
ir samtímamanna sinna, enda
er hér lýst öflugri reynslu en í
flestum þeim játningabókum
sem skrifaðar eru á okkar tím-
um, hver kynlífslýsingin rekur
aðra og verður vart við annað
jafnað en verk markagreifans
de Sade, þar sem girndin braut
af sér allar hömlur með áður
óþekktum hætti í bókmennta-
sögunni. Forsaga þessarar bókar
er allævintýraleg og rakin í
skemmtilegum formála þar sem
lýst er samskiptum upphaflega
þýðandans og þess sem fylgdi
útgáfunni úr hlaði á sínum tíma.
YNDISLEGU
HUGSANIR
Þýðingu á handriti
Pushkins, sem skrif-
aði dagbækurnar á
frönsku, var smygl-
að úr landi árið 1976
og síðan þá hafa þær
verið gefnar út víða
um heim. Samsetn-
ing þeirra er slík að
engu er líkara en að
Játningarnar séu
skrifaðar eftir að lík-
ami skáldsins var
horfinn rotnuninni á
vald enda læðist
fljótlega að manni
sá grunur að um
fölsun sé að ræða og
sá grunur, sem byggist öðru
fremur á tilfinningu, gerir það
að verkum að maður er hikandi
að taka hér allt jafnalvarlega.
Hér minnir raunar fátt á vinnu-
brögð dagbókarritarans sem
skráir reynslu sína og hugsanir
í iok hvers dags. Bygging verks-
ins minnir að mörgu leyti fremur
á formgerð í verki höfundar sem
veit strax við upphaf skrifanna
hvernig síðasta setningin mun
líta út. Þannig er engu líkara
en að ljóshærð örlögin hafi þeg-
ar hleypt af skoti úr byssu sinni
áður en fyrsta setningin er skrif-
uð. En hvort sem um fölsun að
ræða eða ekki, sem ég er ekki
í stakk búinn til að fullyrða
nokkuð um, er hér að mörgu
leyti vel að verki staðið og
áhugaverð lesning á ferð.
Höfundur stílar Játningarnar
á hina fögru eiginkonu sína,
Nataliyu Nickolayevnu Push-
kinu, enda hjónabandið og af-
brýðisemin meginviðfangsefni
þeirra. Hjónaband
Pushkins færði hon-
um ekki þá ham-
ingju sem hann sótt-
ist eftir; því er hér
lýst sem skrímsli eða
gröf, enda mun
skáldið fljótlega
hafa hellt sér út í
taumlaust framhjá-
hald. Á pip-
arsveinsárum sínum
segir höfundur ekki
hafa verið óalgengt
að hann tæki fimm
konur á dag: „Fjöl-
breytnin forðaði mér
frá því að koðna nið-
ur og stöðug þörf fyrir tilbreyt-
ingu varð öxullinn sem líf mitt
snerist um“ (15). Áhugaleysi sitt
á konu sinni skýrir hann meðal
annars með geldandi fegurð
hennar og þeirri hjónabands-
blíðu sem leysti hinar egghvössu
kenndir hans af hólmi. Einnig
skiptir minnimáttarkennd hans
vegna eigin útlits máli í þessu
samhengi: „Allan tímann fannst
mér ég vera að svíkja náttúr-
una; ég, dvergur með apa-
smetti, átti gyðju“ (17). Pushkin
átti ekki aðeins í vanda vegna
óhaminna girnda sinna heldur
einnig vegna daðurs eiginkon-
unnar (sem hann kallar daðrara
af guðs náð) og fyrrnefndrar
afbrýðisemi út í Dantes - „refsi-
vönd“ forlaganna - sem hann
áleit að myndu að lokum typta
hann fyrir hans eigið siðleysi.
Hver bókstafur, hvert greinar-
merki færir hann þannig með
ógnarhraða nær óumflýjanleg-
um dauða: „Ég horfi á hönd
mína þar sem ég rita þessar lín-
ur og reyni að sjá hana fyrir
mér dauða, hluta af beinagrind
minni, djúpt í moldu" (14).
Allt er þetta gott og gilt svo
langt sem það nær. Vissulega
var nítjánda öldin öld guðlausra
játninga; forms sem hafði brotist
út úr hinu trúarlega samhengi
sínu um leið og kynlífið varð að
einhvers konar duldu orsakalög-
máli, nánast almáttugri merk-
ingu. Við trúum því sennilega
enn í dag að sá sem talar um
kynlíf sitt hafi afhjúpað sinn
innsta mann og neðar verði ekki
kafað ofan í hin víðfrægu sálar-
djúp. Játningar Pushkins stað-
festa þessa hugsun svo um mun-
ar; maðurinn er það sem hann
þráir. Pushkin kemur hér fram
sem rómantískur uppreisnar-
maður, siðlaus nautna- og saur-
lífisseggur (eins og heilagur
Ágústínus í fyrstu níu bókum
Játninga sinna, svo textinn sé
borinn upp að ræfilslegri ásýnd
„annars" dýrlings) sem rekinn
er áfram af helgibrotsáráttu.
Um leið og kynlífið er orðið að
hluta af venjum, sem hann segir
byggjast á fáfræði, er það óeftir-
sóknarvert að mati siðleysingj-
ans.
Hæfileikar höfundarins gera
þessa bók að öðru og meira en
bara venjulegu klámriti. Segja
má að meginþema Játninganna
séu kynlíf og dauði sem tengjast
órofa böndum í hugarheimi skrá-
setjara og eru hornsteinar þeirr-
ar mærareynslu sem virðist hafa
gefið lífi hans gildi, ef marka
má dagbækurnar: „Við fengum
samfarir í staðinn fyrir marg-
Alexander
Pushkin
endurtekinn dauða. Um leið og
við höfum hvílt okkur eftir einn
ljúfan dauða, erum við ólm að
reyna hann aftur“ (143). Þrá
skrásetjarans eftir algleymi á
sér ekki síst birtingarmynd í ein-
vígum sem hann leit á sem
„áhættusaman brandara" en um
leið forsendu æsilegrar tilveru:
„En alsælan jrfir lífinu sem fylg-
ir í kjölfar einvígis, var venjulega
svo sterk að á tímabilum þung-
lyndis leit ég á einvígi sem með-
al [...]. Það gerðist einkum ef
einhver móðgaði mig á slæmum
dögum. Einvígið var eins og
blóðtaka, án þess að blóði væri
úthellt" (132-33).
í lok Játninganna talar skrá-
setjari um að hann þori ekki að
sýna nokkrum núlifandi manni
dagbækur sínar; hann hefur ekki
einu sinni kjark til að lesa þær
yfir af ótta við sínar „eigin gjár“
(147). Mærareynslan leiddi í
hans tilfelli - og margra annarra
sem gengið hafa á skjön við ríkj-
andi siðferðishugmyndir - af sér
sætan dauða. Þegar hann fékk
fullnægingu í síðasta sinn fannst
honum „hver gusa af sæði vera
byssuskot“, enda lýkur Játning-
unum á þessari setningu (150).
Og þannig er þessi bók; eins og
blóðtaka án þess að nokkru blóði
sé úthellt; enda vafasamt hvort
höfundurinn lýsir reynslu af eig-
in holdi og blóði eða hvort hann
var bara nafnlaus skuggi sem
skellihlær í eilífsdalnum að öllu
saman.
Mér virðist sem Súsanna Svav-
arsdóttir hefði mátt vanda örlítið
betur til þýðingarinnar því text-
inn virkar nokkuð snöggsoðinn á
köflum. Prentvillur eru allnokkr-
ar og enskar gæsalappir eru ekki
til að vekja traust á þessum ann-
ars kræsilega og stórhættulega
texta, sem útgefendur hafa séð
ástæðu til að banna inn á sext-
án. Sömuleiðis hefði formáli þýð-
anda eða einhvers annars sem
vel þekkir til verið vel þeginn.
Eiríkur Guðmundsson