Morgunblaðið - 26.11.1996, Page 8

8 B ÞRIÐJUDAGUR 26. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Lofgjörð einfaldleikans
BOKMENNTIR
Skáldsaga
LÁVARÐUR HEIMS
eftir Ólaf Jóhann Ólafsson. Vaka-
Helgafell, Reykjavík 1996. Prent-
vinnsla: Oddi hf. 221 bls.
ENGINN vafi leikur á því að Ólaf-
ur Jóhann Ólafsson kann að segja
sögu. Það hefur hann sýnt aftur og
aftur með bókum sínum, allt frá því
að sú fyrsta, Níu lyklar, kom út
árið 1986 og þar til að Sniglaveislan
kom út fyrir tveimur árum. Nýjasta
bók Ólafs Jóhanns heitir Lávarður
heims og ber kunnáttu höfundar
síns einnig glögg merki; handbragð-
ið er sem áður nánast óaðfinnan-
legt, að minnsta kosti hvað bygg-
ingu sögunnar varðar. í hana vantar
hins vegar allan frumleika, það
vantar þor, áræði og leik; það er
eins og höfundur forðist að reyna
eitthvað nýtt, koma lesandanum á
óvart, áreita hann. Sagan er fyrir-
sjáanleg, hún er klisja. Bókmennt-
imar hafa löngum fengist nokkuð
við að snúa út úr klisjum, að rífa
þær niður og endurvinna og er ný-
legt og gott dæmi um þetta skáld-
saga Hallgríms Helgasonar, Þetta
er allt að koma. í Lávarði heims er
klisjan hins vegar beinlínis endur-
nýtt, hún er skrifuð aftur án úr-
vinnslu.
Bókin segir í stuttu máli eftirfar-
andi sögu: Maður nokkur, sem skar-
ar á engan hátt fram úr, ofmetnast
er hann kemst óvænt í miklar álnir.
Hann reynir með
sæmilegum árangri að
kaupa sér virðingu og
vinsældir samborgar-
anna og styrkja þannig
stöðu sína í samfélag-
inu en þegar kona hans
yfirgefur hann með
barn þeirra áttar hann
sig á því að hann hefur
breytt rangt og ákveð-
ur að snúa af villu síns
vegar.
Eg rek ekki sögu-
þráðinn nánar til að
stela ekki glæpnum frá
bókinni en þetta er
sagan um það hvernig
peningar geta breytt
venjulegum manni í algjört flón, um
það hvernig menn verða af aurum
apar. Hún hefur þann stórslæpta
boðskap að peningar skipta ekki
öllu máli. Þetta er sagan um að
læra að meta það sem maður hefur
og það sem hefur raunverulega þýð-
ingu. Þetta er líka sagan um iðrun-
ina og yfirbótina, um að falla í
freistni, um að fyrirgefa, um að
brejda rétt. Þetta er sagan um að
hið hversdagslega líf geti verið
margra peninga virði; þetta er lof-
gjörð einfaldleikans, tilbreytingar-
leysisins eða eins og segir um aðal-
söguhetjuna, Tómas Tómasson, eft-
ir að hún, undir lok sögunnar, hefur
fundið ,,íangþráð[an] frið[] í sál-
inni“ (216):
Tómas vildi að tíminn stæði ístað.
Eina ráðið að leyfa hveijum degi
að vera öðrum líkur, segir hann við
sjálfan sig, þá er eins
og tíminn líði ekki. Og
horfa ekki of lengi á
neitt sem maður vill
ekki að breytist (216).
Þetta er gömul saga
og segir okkur ekkert
nýtt. Þetta er saga sem
við á seinni árum þekkj-
um aðallega úr kvik-
myndum sem koma úr
mjaltavélum drauma-
smiðjunnar í Hollývúdd;
sem nýleg samanburð-
ardæmi mætti nefna It
Could Happen to you
og Indecent Proposal.
Textinn er svolítið tví-
bentur í lok sögunnar
og gerir þannig tilraun til að læða
að efasemdum um tilgang og gæði
hins einfalda lífs en sú tilraun er
afskaplega máttlaus og undirstrikar
í raun og veru aðeins ófrumleika
sögunnar.
Persónusafn bókarinnar er
svart/hvítt; persónurnar eru ýmist
góðar eða vondar. Sú eina sem tek-
ur einhvetjum breytingum í rás sög-
unnar er Tómas Tómasson sjálfur.
Hans saga fjallar um paradísarmissi
og paradísarheimt; þetta er saga
um mann sem týnir sjálfum sér í
musteri mammons en finnur sig
aftur þegar hann hefur brennt þá
höll til grunna. Og til að þessi
grunnstrúktúr sögunnar fari nú ör-
uggiega ekki fram hjá lesandanum
er hann dreginn upp á yfirborð text-
ans með ofskýringum eins og þess-
ari:
En var Tómas hann sjálfur þegar
röddin talaði? Hann vissi það ekki
og varð hræddur þegar sá grunur
læddist að honum að líklega væri
hann hvorki hann sjálfur né Monsie-
ur Jean Pian meðan þetta ástand
varði. Kannski einhver annarlegur
samsetningur . . . Kannski ekki
neitt . . .
Þegar hann var í þann mund að
fara inn til sín, varð honum Ijóst
að hann vissi ekki hvaða rödd það
var sem hafði verið að velta því
fyrir sér á leiðinni upp stigann, hvort
hann væri hann sjálfur (124).
Þrátt fyrir þessa annmarka koma
ýmsar skemmtilegar týpur við sögu;
þessi Jean Pian sem minnst er á í
tilvitnuninni hér að framan hefur
það til dæmis að starfi að breyta
meðaljónum eins og Tómasi í stór-
menni og beitir til þess ótrúlegustu
klækjum, í sögunni á líka hinn grjót-
harði og ósvífni íslenski stórkaup-
maður sér verðugan fulltrúa í Gils
Thordersen.
Raunar þykir mér sagan taka
eilítinn fjörkipp þegar hún berst
hingað upp á ísland; frásögnin verð-
ur beittari og snarpari eins og til
dæmis í þeirri skopmynd sem dreg-
in er upp af smáborgaralegum ís-
lenskum bókmenntamönnum.
Stíll bókarinnar einkennist af
sama átakaleysi og efnistök hennar,
hann er sléttur og felldur. Töluvert
er af Ijóðrænum útúrdúrum í sög-
unni og stemmningslýsingum sem
stundum ná að undirstrika hugará-
stand persóna en er stundum ofauk-
ið. Einnig bijóta ýmiskonar textar,
ÓLAFUR Jóhann
Ólafsson
bæði ljóð og laust mál, eftir Tómas
Tómasson, sem er að bisa við að
vera skáld, upp frásögnina. Þeir
hafa bæði það hlutverk að sýna
okkur inn í hugarheim hans sem
tekur nokkrum breytingum í rás
sögunnar og líka að varpa ljósi á
meðalmennsku hans og hversdags-
lega tilveru og þankagang. Sá texti
Tómasar sem er eins konar formáli
að bókinni og fjallar um máttleysi
bókmenntanna og tilgangsleysi, um
þreytandi og innantómar kröfur um
frumleika setur bókina kannski í
svolítið írónískt samhengi; hún átti
kannski aldrei að verða annað en
„hjáróma bergmál af ómerkilegum
hversdagsviðburðum" (7).
í bókinni ber eilítið á enskulegu
máli sem lýtir kannski ekki textann
þar sem sögusviðið er New York
en stingur í augun þegar sagan
berst upp á ísland. Það hljómar til
dæmis afkáralega þegar íslenskur
bókaútgefandi biður þjón um annan
vodka og segir: „Og vertu viss um
að hann sé tvöfaldur" (153). Á bak
við klingir í enskunni: And be sure
its a double one. Þessu hefði mátt
bjarga fyrir horn með því að nota
sögnina að gæta.
Sumum þykir ef til vill ósann-
gjarnt að leggja svo harðan dóm á
þessa nýju bók Ólafs Jóhanns. Henni
er hugsanlega fyrst og fremst ætlað
að vera einhvers konar skemmti-
efni, afþreying sem krefst lítils af
lesandanum; bók sem segir sögu
sem gengur auðveldlega upp í huga
hans og hefur bjartan boðskap; bók
sem lesandinn getur notið í augna-
blikinu og gleymt síðan. Sem slík
myndi þessi bók þjóna tilgangi sín-
um ágætlega ef hún gerði sig ekki
seka um að vanmeta um of skyn-
semi og ályktunarhæfni lesandans.
Þröstur Helgason.
Átakasaga
BOKMENNTIR
Skáldsaga
RIGNING MEÐ KÖFLUM
eftir Ólaf Hauk Símonarson, Orms-
tunga, 1996 - 174 bls.
ÞAÐ er víða fiskur undir steini.
Það nægir Ólafi Hauki Símonar-
syni ekki að tvö af kryfjandi leik-
verkum hans eru um þessar mund-
ir sýnd á fjölum Þjóðleikhússins
heldur er nýkomin út skáldsaga
eftir hann, Rigning með köflum.
Þótt veðrabrigði séu tíð í bókinni
og oft skiptist á skin og skúrir,
rigningartíð og flæsa, fjallar hún
þó fyrst og fremst um átök mann-
fólksins. Ölafur Haukur velur sér
nokkuð þröngt sögusvið sem vett-
vang þeirra átaka, afskekkta sveit
við strönd undir fjalli og jökli þar
sem héraðshöfðinginn og kotbýl-
ingurinn búa hlið við hlið. Þeir og
fjölskyldur þeirra standa í ilideilum
og í fjörunni hjá þeim veltir Ólafur
við steinum.
Átökin eiga sér þó ekki augljós-
ar ástæður. Kotbóndinn, Guðbjart-
ur, viðurkennir að hann viti ekki
hver eigi hina upphaflegu sök og
skýringar annarra eru almennar
og óljósar. Ríkidæmi héraðshöfð-
ingjans er þó raunveruleg ógnun
við smælingjana enda ásælist hann
jörð kotbóndans. Eitt er víst að
átökunum fylgja miklar og ramm-
ar tilfinningar, óvægnir hrekkir
og ískyggilegir atburðir.
Sagan gerist í lok sjötta áratug-
arins og inn í þennan átakaheim
er aðalpersónunni, Jakobi Jakobs-
syni, kastað. Jakob er ungur piltur
sem býr við óöryggi heima fyrir,
yfirvofandi skilnað foreldra og er
sendur í sveitasæluna í fang kot-
bóndans til að losna úr þeirri prís-
und. Þarna í sveitinni kynnist hann
fyrstu ástinni því að hann kemst
í ástarsamband við Gunnvöru,
dóttur bónda, og í vináttusamband
við Auðbjörgu, dóttur
höfðingjans.
Jakob er viðkvæmur
og listrænn piltur.
Hann leikur á fiðlu og
á sér draum um að
verða tónlistarmaður. í
sveitinni hrekst Jakob
hins vegar inn í svo
óviðráðanlegar að-
stæður og kemst í kast
við svo rammar og
óskiljanlegar tilfinn-
ingar og andstæður að
hann hættir að skilja
sjálfan sig: „Gunnvör,
ég er ekki lengur ég,
hvíslaði hann, ég er að
verða einhver annar.“
Það þarf svo sem ekki að seil-
ast langt í hugsun til að finna
samsvörun smáheims sögunnar og
samfélagsins. Átökin milli sveita-
fólksins eiga þannig samsvörun í
átökum foreldra Jakobs í borginni
og það sem meira er, spegla á sinn
hátt samfélagsleg átök. En at-
hygli lesenda er þó einkum beint
að stöðu Jakobs, hins viðkvæma
listamannsefnis sem vill vera vinur
allra en kemst ekki upp með það:
„Helvítis fábjáni get ég verið,
sagði hann stundarhátt, að ímynda
mér að ég geti gengið inn í herbúð-
ir óvinarins og snúið aftur til
minna herbúða og látið sem ekk-
ert sé!“ Velta má því einnig fyrir
sér hvort Ólafur Haukur sé hér
að fjalla um viðfangsefni sem
stundum hefur verið ásækið í verk-
um hans, stöðu menntamannsins
í samfélagi átaka og stéttaskipt-
ingar. Það er svo sem ljóst að
sögusamúð höfundar er með kot-
bónda og fólki hans. Það er þess
vegna kaldhæðni verksins að þeg-
ar upp er staðið á Jakob kannski
að sumu leyti meiri samleið með
höfðingjunum en kotbúum.
Persónusköpun Ólafs er mark-
viss. Flestar persónur dregur hann
einföldum og skýrum dráttum. Það
fer t.d. þytur um bók-
ina í hvert sinn sem
Gunnvör, dóttir kot-
bóndans, kemur á
vettvang. Hún er
kynnt til sögunnar í
átökum við bróður
sinn og eina myndin
sem fæst af henni í
bráð er að hún sé
„með augabrúnir
eins og hrafnsvængi
yfir hvössum, dökk-
um augum.“ Athuga-
semdir um hana eru
margar, hún nefnd
tröllkona, norn og
skap hennar fornt.
En allt undirstrikar
það alþýðlega jarðnánd hennar og
styrk. Hún er jafnframt ástríðu-
full og ástheit. Auðbjörg, dóttir
héraðshöfðingjans er aftur á móti
eitilhörð og með ísköld augu. Rign-
ingin breytist jafnvel í haglél í
námunda við hana.
Frásagnarháttur Ólafs er að
miklu leyti raunsær þótt á stund-
um nálgist skrif hans ímyndað
raunsæi. Raunar einkennist stíll
hans dálítið af ofhvörfum og jafn-
vel „burlesku“. Þannig eru synirn-
ir á báðum heimilum gjarnan
nefndir þursar, bergþursar eða
jafnvel erkiþursar og „burleskan"
er ekki heldur fjarri í mannlýsing-
um: „Kristófer var eins og glóandi
vígahnöttur í framan með svarta
hattkúfinn aftur á hnakka.“ Að
jafnaði er þó texti Ólafs látlaus á
yfirborðinu og á kjarngóðu alþýðu-
máli en myndríkur og kraumandi
þegar betur er að gáð. Stundum
fær hann fyrir bragðið á sig ljóð-
rænan og allt að því dulrænan blæ.
Greina má nokkra breytingu á
stíl ef miðað er við fyrri bækur
Ólafs. Þótt bók hans sé ekki löng
er hún efnismikil. Mér finnst text-
inn hnitmiðaðri og fyllri en áður.
Það er eins og dýrara sé hvert orð.
Skafti Þ. Halldórsson
Ólafur Haukur
Símonarson
Ognir á botni
hversdagsins
BOKMENNTIR
Þýdd skáldsaga
FYRIR EINA RÖDD
eftir Susönnu Tamaro. Ólafur Gísla-
son íslenskaði. Prentun Oddi. Set-
berg 1996 - 160 síður
SMÁSÖGURNAR fimm í Fyrir
eina rödd samdi Susanna Tamaro á
undan metsölubókinni Lát hjartað
ráða för. Sögurnar tengjast allar svo
að það er líkast því sem um sam-
fellt skáldverk sé að ræða. Fleiri
smásagnásöfn hafa
vissulega verið byggð
upp með þessum hætti
og getur farið vel á
því. Sú er reyndin með
Fyrir eina rödd.
Susönnu Tamaro
lætur vel að skrifa eint-
öl eins og langa sagan
samnefnd bókinni sýn-
ir. Sagan lýsir því með-
al annars hvernig ’er að
eldast: „Allt í einu ger-
ist það að þú væntir þér
ekki lengur neins meir,
þú bíður bara hins
versta og einskis ann-
ars.“
Konan í sögunni hef-
ur orðið fyrir dýrkeyptri reynslu,
misst dóttur sína með voveiflegum
hætti. Dóttirin hafði verið altekin
af frásögnum blaða af morðum og
ofbeldi og finnst kyrkt í lyftuklefa
eftir mánaðar leit. Ekkert upplýsist
í málinu. Þegar degi hallar er konan
að lesa tímaritsviðtal við gamlan
heimspeking. Honum verður tíðrætt
um mildi náttúrunnar, hina dún-
mjúku bið ellinnar. Konan er þessu
ekki sammála: „Það er lygi að gam-
alt fólk eigi sér ekki ástríður, gam-
alt fólk á sér hryllilegar ástríður,
það er samviskubitið sem kvelur
það, knýr það áfram og veitir því
kraft.“
I sögu eins og Fyrir eina rödd er
það kostur eintalsformsins að meira
er hægt að gefa í skyn en segja
berum orðum, lesandinn fær að geta
í eyðurnar. Þessi háttur er einnig í
Lát hjartað ráða för en orðinn þró-
aðri þar og markvissari.
Andrúm óhugnaðar
Minnisstæðasta sagan í Fyrir eina
rödd er Love um tíu ára stúlkubarn
með skarð í vör sem lendir á flæk-
ingi og verður leiksoppur ókunn-
ugra, lærir að stela og er notuð
kynferðislega af eldri mönnum.
Þrátt fyrir dapurlegan endi og and-
rúm óhugnaðar hefur
þessi saga í sér fólgna
fegurð vegna þess hve
mannleg hún er. Stúlk-
an ráfar um í myrkri
lífsins, þreifar fyrir sér
en kann ekki að dæma
aðra.
Aftur mánudagur,
Bernska og Undir fönn-
inni eru prýðilegar sög-
ur, en ekki verulega
athyglisverðar. í
Bernsku er skyndilega
horfið frá raunsæislegri
frásögn yfir í absúrd-
isma, segja má að
breytingin sé of hröð,
sögulokin ekki nógu
trúverðug innan marka sinna.
Undir fönninni gerist að hluta í
norrænu umhverfi, nánar tiltekið
Helsingfors. Sögumaður er staddur
á ráðstefnu þar, kann alls ekki illa
við skammdegismyrkrið; upplýstir
gluggar gefa hugboð um hlýju og
gott heimilislíf, en „Hvað skyldu
mörg smáhelvíti leynast þarna á
bakvið tjöldin!" er spurt. Engu er
þá líkara en finnskur rithöfundur sé
tekinn við pennanum.
Ólafur Gíslason þýðir Fyrir eina
rödd og verður ekki annað séð án
samanburðar en honum takist það
að mestu með ágætum, um smá-
muni má deila eins og gengur.
Jóhann Hjálmarsson
Susanna Tamaro