Morgunblaðið - 08.12.1996, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 8. DESEMBER 1996
MANNLIFSSTRAUMAR
Vísindi/Eilífi lífí
MORGUNBLAÐIÐ
■ •:
v';v -:■■■
Að kveikja neista
AGáruskrifadegi
opnaðist bók
sem kom í póstin-
Gárur
eftir Elínu Pálmadóttur
um, „i íanivianu
1996“, og blasti við meðfylgjandi
mynd. Hún er af frönskum for-
skólabörnum í stærðfræðitíma.
Þau eru að læra að leggja saman
rauða hesta, gráa hesta og gula
hesta. Tek það sem vísbendingu
um efni. Þarna er gerð grein fyr-
ir skólakerfinu, sem i Frakklandi
er byggt upp í samfellu. Þar er
forskólinn frá 3 til 5 ára og þó
ekki sé það skylduskóli koma 99%
barna inn í þriggja ára deildina.
Þá tekur við 5 ára barnaskóli
6-10 ára krakka, á eftir fjögurra
ára milliskóli til 14 ára aldurs og
loks þriggja ára menntaskóli sem
lýkur við meðalaldurinn 17 ár.
Gerð er grein fyrir hveiju stigi
fyrir sig. Fyrsta setningin í mark-
miðum forskólans, þar sem börnin
koma inn 2-3 ára, er svohljóð-
andi: „Forskólar í Frakklandi, sem
hafa verið við lýði frá 1887, eru
hvorki barnagæslustaðir né leik-
skólar: þeir eru menntastofnun
fýrir böm frá tveggja til sex ára.
Meiri hluti kennara eru konur, en
líka eru þar karlmenn." í forskó-
lanum er markviss kennsla fyrir
framhaldið sem tekur við í barna-
skólanum. Er þetta ekki innlegg
í umræðuna um hvers vegna ís-
lensk börn standa sig svo illa í
stærðfræði og raunar fleiri grein-
um miðað við aðrar þjóðir? Getum
við leyft okkur að nýta ekki opinn
hug ungu barnanna, markvisst
og í samfellu við það sem á eftir
kemur?
Þetta var ég raunar að hugsa,
fyrir áfallið mikla, þegar í fréttum
var sagt frá því að Súðvíkingar
tengdu í uppbyggingunni hjá sér
saman dagheimilið og skólann í
sömu byggingunni, væntanlega
til að fá samfellda menntun barn-
anna. Þá þurfa þau ekki að lenda
í þessum skelfilega kollhnís við
skólaskilin sex ára gömul.
Raunar verður maður mest
hissa á allri þessari furðu á út-
komu fjölþjóðakönnunarinnar,
þegar ekki varð lengur undan
staðreyndum vikist. Og enn meira
hissa þegar margir í skólakerfinu
segjast lengi hafa vitað þetta.
Hvað dvaldi orminn langa allan
þennan tíma?
Ætli sé ekki orðinn nær áratug-
ur síðan þessi pistill lagði út af
þeirri frétt að í öllum grunnskól-
um landsins væru aðeins örfáir
stærðfræðikennarar. Aldrei fór
það svo að gárupistill yrði ekki
klassískur! Þá læddist að höfundi
uggur um hvernig færi fyrir okk-
ur í samkeppninni í heimi þar sem
raungreinar með stærðfræði sem
undirstöðu skipa svo stóran sess.
Ekki fer fram hjá þeim sem í
áratugi hefur haft viðtöl við fólk
er hefur átt velgengni að fagna
í ýmsum greinum, hve oft það
segir að áhrifavaldur þess að sú
grein varð að lífsstarfi hafi verið
kennarinn í barnaskóla sem kunni
og dáði einmitt þetta fag og
kveikti i nemandan-
um áhugann, sem
oft varð að báli
löngu seinna. En
kveikir nokkur manneskja, kenn-
ari eða foreldri, í hugarflugi barns
ef hann ekki hefur eldinn sjálfur
og áhugann, þó hann hafi tækið
til að beita í kennslu á hvað sem
er?
Rifjast upp fyrir mér svar
frægs manns, þegar við vorum
að ræða um nauðsynlegt hlutleysi
eða hlutlægni blaðamanna. Hann
sagði það vissulega tilheyra fag-
inu að kunna og geta tekið á
málum af hlutlægni. En, bætti
hann við, góða mín „blaðamaður
sem ekki hefur hugsjónir hann
er dauður blaðamaður". Mikið
rétt, ekki dugar að kunna bara
að beita tækinu, tungumálinu, til
að vekja áhuga og fá iesanda til
að meðtaka efnið, - svo nauðsyn-
legt sem það er - ef sá sem flyt-
ur hefur ekki skilning eða er sann-
færður um það sem hann er að
bera fram.
Ofuráherslan sem lögð hefur
verið kennslutæknina í kennara-
námi, burt séð frá fagþekkingu,
sýnist ekki hafa gefist svo vel,
sem kemur fram bæði í vali nem-
enda þegar aðsókn hefur verið
mikil að Kennaraháskólanum og
forgangsréttinum til að mega
kenna. Þetta á sér langan aðdrag-
anda. Þegar ég var í fræðsluráði
á áttunda áratugnum var þessi
stefna rekin af mikilli hörku og
mér er ságt að svo sé enn. Verst
að það tekur líka langan tíma,
jafnvel áratugi að rétta það af,
jafnvel þótt menn verði sammála
um það og hvergi brugðið fyrir
fæti. Ekki var vel tekið er ég leyfði
mér að segja þetta fyrir nær ára-
tug í tilefni stærðfræðikennara-
þurrðar. Þá voru t.d. Þjóðveijar
að taka kipp til að auka kennslu
í stærðfræði og raungreinum í
takt við tímann. Skyldi nú kominn
jarðvegur til að breyta kúrsi? Eða
ætli sjokkið renni bara af okkur
og við látum gott heita að okkar
nemendur verði áfram á eftir?
Gerum við það á bilið bara eftir
að breikka í þeim hraðfara breyt-
ingaheimi sem við lifum í, tii
skaða fyrir komandi kynslóðir.
Vonandi erum við ekki orðin svo
niðurnegld á þeim vegi að ekki
verði hægt að komast út af hon-
um.
Raunar virðumst við á mörgum
sviðum í okkar samfélagi búin að
mála okkur svo út í horn með
lögum og samningum, sem áttu
við á sínum tíma, að enginn
sveigjanleiki er til að laga sig að
breyttum aðstæðum í breyttum
heimi. Ráðamenn hafa leyft sér
að binda þjóðina í spennitreyju
fram í ókominn, ófyrirsjáanlegan
tíma í flestum málum, svo ekki
er svo mikið sem hægt að breyta
rekstraraðferðum stofnana og
fyrirtækja í takt við nýja tíma eða
rétta af misrétti í lífeyri aldraðra.
0g binda sjálfa sig svo að þeir
þora sig hvergi að hreyfa.
Kluklum ígenunum
Lífsþráin er sterk og frá upp-
hafi hefur menn dreymt um
langlífi og eilífa æsku. Vissulega
hafa ævilíkur og lífsgæði fólks í
velferðarsamfélögum stóraukist á
undanförnum áratugum, fyrst og
fremst vegna
bættra lífsskil-
yrða, aukins
hreinlætis og
framfara á sviði
læknavísinda.
Margir hafa því
velt því fyrir sér
hvort kynslóðir
framtíðarinnar
geti vænst lengra lífs en í dag og
hvort slíkri framlengingu séu end-
anleg takmörk sett sem engin vís-
indi eða breyttar lífsvenjur fá
nokkru um breytt. Nýlega hafa
vísindamenn við Háskólann í
Montreal í Kanada uppgötvað að
ákveðnar breytingar á erfðaefni
þráðorma geta framlengt líf þeirra
allverulega. Þessari lífslengingu
fylgja. ýmsir ókostir og vafasamt
er að þetta stökkbreytta afbrigði
ormanna mundi lifa af undir nátt-
úrulegum kringumstæðum.
Vísindamennirnir í Montreal
hafa um margra ára skeið gert
tilraunir á erfðaefni þráðorma með
það í huga að lengja líf þeirra.
Með því að framkvæma erfða-
breytingar, sem leiða til nýs af-
brigðis þráðorma, hefur þeim tek-
ist að lengja líf þeirra allt að því
sexfalt og er það mesta lífslenging
sem vísindamönnum hefur tekist
að framkvæma hjá nokkurri líf-
veru. Ormarnir sem vísindamenn-
irnir notuðu voru af tegundinni
Caenorhabditis elegans, sem
venjulega lifa í u.þ.b. tíu daga.
Þessir ormar eru vinsælt viðfangs-
efni erfðafræðinga og þangað til
nýlega hafði þeim tekist af fram-
leiða afbrigði sem lifði í mesta lagi
í 20 til 30 daga. Nýja afbrigði
ormsins, sem vísindarhennirnir í
Montreal rannsökuðu, lifir hins-
vegar í allt að því 70 daga og u.þ.b.
helmingurinn í rétt rúmlega 50
daga.
Vísindamennirnir, Lakowski og
Hekimi, notuðust við orma sem
höfðu orðið fyrir erfðabreytingum
fyrir tilstuðlan útfjólublás ljóss eða
efna sem valdið geta skemmdum
á DNA strengjum. Þeir nefna
stökkbreyttu genin, sem virðast
stýra líflengd ormanna, „klukku
gen“. Aðrir vísindamenn höfðu
framleitt langlífa orma með því að
valda stökkbreytingum á þeim
genum sem stýra þróun ormanna
á lirfustigi. Það var með því að
kynblanda þessum tveimur af-
brigðum þráðormanna sem vís-
indamönnunum tókst að lengja lif
þeirra jafn mikið og raun ber vitni.
Þó lengi hafi verið ljóst að erfða-
efni hefur sterk áhrif á ævilengd
þá veit enginn með vissu hvaða
lífefnaferlar það eru nákvæmlega
sem stýra aldursþróun orma og
lífvera almennt. Vitanlega er dauði
einstakra lífvera forsenda þróunar
og framkomu nýrra lífvera. En
ekki eru allir sammála um það
hvort öldrun og dauði séu óhjá-
kvæmileg útfrá grundvallarlög-
málum eðlis- og efnafræði. Trúlegt
er að svo sé, þó fáir efist um það
að mögulegt sé að framlengja líf
orma (og annarra lífvera) um all-
langan tíma. En hvaða afleiðingar
hefur slík framlenging lífsins fyrir
þá sem njóta hennar?
Líf- og hátterni langlífu orm-
anna er allt annað en skammlífari
afbrigðanna. Efnaskiptin eru
langtum hægari og eins er öll
hreyfing ormanna minni en
óbreytta afbrigðisins. Trúlegt er
eftir Sverri
Ólofsson
DANSÆr trans-dans allra meina bótf
Hamingjuldt eða dtrað hveiti
TRANS-dansarar í Indónesíu dansa til þess að koma á jafnvægi
góðs og ills.
ATHY GLISVERÐUR j aðarhópur í
dansi nútímans er fólk sem stundar
svokallaðan trans-dans. Dansinn
byggist á nokkurs konar dáleiðslu,
dansararnir verða lítið varir við áreiti
frá umhverfinu, sjá sýnir og hreyf-
ingar þeirra verða ókerfísbundnar.
Trans-dans, sem er oft mjög ein-
kennilegur á að horfa fyrir þá sem
ekki þekkja, á að þjóna þeim til-
gangi að gera fólk meðvitaðra um
sjálft sig, skynja líf sitt upp á nýtt
og öðlast hamingju. Þetta kann
mörgum að þykja undarlegt og jafn-
vel óskiljanlegt, en notkun trans-
dans er ekki ný af nálinni. Trans-
dans sem nú er notaður til sjálfskoð-
unar hefur verið notaður víða um
heim og í ýmsum tilgangi.
eimildir um trans-dans_ koma víðs.
vegar að úr sögunni. í Grikklandi
til forna voru starfrækt leynifélög
tileinkuð Díonýsusi, guði áfengis og
fijósemi. Á leynifundum félaganna
dönsuðu félagsmenn Díonýsusi til
heiðurs þar til þeir
komust í trans.
Félögin höfðu áhrif
í Evrópu allt fram
á miðaldir því erf-
iðlega gekk hjá
hinni kristnu kirkju
að sporna við þeim
og transdönsunum.
I augum kirkjunn-
ar var dansinn kominn frá djöflinum
og fólk sem komst í trans var hald-
ið illum öndum. Bann kirkjunnar við
dansi náði hámarki á fjórtándu öld
en gekk ekki betur en svo að út
spratt allsheijar dansæði árið 1374.
Hópar af óðu fólki dönsuðu um göt-
ur borga og bæja Evrópu eins og
bijálað væri. Fólkið var sem í öðrum
heimi, froðufelldi, stökk hátt upp í
loft og hristi sig. Ástæðan fyrir
þessu skyndilega dansæði er ekki
skýr en talið er líklegt að hún teng-
ist ekki djöflinum að neinu leyti
heldur eitruðu hveiti sem notað var
í brauð.
Kristin kirkja hefur í gegnum ald-
irnar tengt dans við djöfulinn og illa
anda. í mun fleiri samfélögum er
hið gagnstæða upp á teningnum og
dansinn er mikilvægur hluti af trúar-
brögðunum. Þetta á við uni fjölmörg
samfélög í Afríku, Asíu, Átralíu og
Ameríku þar sem tenging við æðri
máttarvöld næst með dansi og mjög
oft trans-dansi. Prestar og töfra-
læknar í þessum samfélögum fara í
trans þegar sinna þarf mikilvægum
erindum eins og að lækna sjúka.
Þegar presturinn hefur dansað þar
til hann kemst í samband við guðina
getur hann framkvæmt yfirnáttúru-
legar gjörðir, en trans-dansinum
fylgja oftast helgiathafnir til að
tryggja að árangur náist. Prestar
eru ekki þeir einu sem’ dansa til að
iækna heldur er dansinn sjálfur
stundum notaður sem læknisaðferð.
Eitrað bit hinnar baneitruðu tarant-
úllu-köngulóar er til dæmis læknað
með dansi. Lækningin er að dansa
án afláts í marga klukkutíma þang-
að til eitrið hreinsast út.
Þessi aðferð hefur lengi verið not-
uð umhverfis Miðjarðarhafið, í Norð-
ur-Afríku, Ítalíu, Suður-Frakklandi
og Spáni. Meðal sléttuindíána í lok
nítjándu aldar gegndi trans-dans
mikilvægu hlutverki sem samfélagið
treysti á. Sléttuindíánar byggðu líf
sitt á vísundaveiðum, sem á þessum
tíma voru að hverfa af sléttunum. I