Morgunblaðið - 10.12.1996, Blaðsíða 5
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÞRIÐJUDAGUR 10. DESEMBER 1996 B 5
Það óvænta
Viðburðir í lífi fólksins
ÖRSÖGUR eru sjald-
gæft bókmenntaform
á íslandi. Elísabet
Jökulsdóttir sendir
frá sér örsögusafnið
Lúðrasveit Ellu Stínu.
Sögurnar lýsa fjöl-
breyttu mannlífi, per-
sónurnar eru á öllum
aldri og af öllum gerð-
um.
Titillinn Lúðrasveit
EIlu Stínu bendir í
senn til fjölbreytileika
og heildar. Hvernig
varð hann til?
„Nafnið kom dag-
inn sem ég ákvað að
slá öllu upp í fullkomið kæru-
leysi. Eg hringi stundum í mann
og þegar hann heyrir í mér segir
hann: „Elísabet, ekki taka lífið
svona alvarlega." Eg er stundum
lengi að fatta hlutina en svo einn
daginn, knips, eins og ég sé á
uppljómuðu bersvæði. Eg skildi
hvað maðurinn var að segja og
þá reri ég út á Faxaflóa og skaut
upp flugeldum. Þá kom nafnið.
Lúðrasveit höfðar til undra-
barnsins í okkur. Titillinn hafði
áhrif á innihaldið, þegar hann var
kominn var tónninn annar og pláss
fyrir ólikar sögur. Sumar sögurnar
eru sjálfsagt á mörkum þess að
vera bókmenntir eða brandarar,
kjaftasögfur eða snilldarverk. Mér
finnst forvitnilegt að komast að
því hvað ég get teygt mig langt.
Stundum gríp ég í tómt og hrapa
fram af, stundum gríp ég sprik-
landi silung, et hann lifandi og finn
eitthvað streyma niður kinnarnar.
Það er alls konar fólk í þessum
sögum, ég er nefnilega allt í einu
farin að kynnast fólki. Og þetta
sem fólk er að tala um dags dag-
lega er svo merkilegt. Það liggur
kannski meira grafið
undir spurningunni:
Ertu til í að gefa mér
eld? heldur en: Hver
er tilgangur lífsins?
Og í venjulegustu
samræðum er eitt-
hvað óvænt, fyrirsjá-
anlegft, falskt og satt.
Eg bendi á að þetta
venjulega í fari okkar
er óvenjulegt eða sér-
stakt. En fyrir mér er
hið óvænta jafnnauð-
synlegt og reglan. AIl-
ir eru með einhvern
óvæntan þátt í sér.
Bókin er um allt þetta
skrautlega fólk, fólk í skrúð-
göngunni á eftir lúðrasveitinni!"
Orsöguformið er í senn knappt
og fijálst. Hvernig virkar það?
„Það er ráðandi á íslandi að allt
þurfi að vera hnitmiðað. Sú krafa
er enn í gildi að við eigum að skrifa
eins og Islendingasögurnar voru
skrifaðar. Það voru ákveðnar póli-
tískar ástæður fyrir því að höfund-
ar þeirra voru svo hnitmiðaðir, það
var ekki til pappír. Kannski hefðu
þeir skrifað öðruvisi ef hann hefði
verið til. En það verður að spara
trén eins og kálfana. Ef maður
segir of mikið, tekiu- maður allt
plássið inni í lesandanum sem verð-
ur sorgmæddur því hann fær ekk-
ert að búa til sjálfur. Hann verður
eins og spikfeitt barn sem er gefið
allt of mikið að borða. Höfundur
verður að kynnast hvernig plássið
virkar, til að skilja eitthvað eftir.
Að segja sögu er aðferð til að skilja
heiminn. Með litlum sögum og jafn-
vel bara setningum er hægt að
stækka heiminn, eða smækka. Og
þá allt í einu skilur maður, knips.
Það verður til ný merking og verk-
ið fær annan tón.“
BOKMENNTIR
Smásögur
NÖFNIN Á
ÚTIDYRAHURÐINNI
eftir Braga Ólafsson. 151 bls. Bjart-
ur, 1996.
SMÁSÖGUR Braga Ólafssonar
eru ólíkar að efni og gerð og bera
með sér að hann er að leita fyrir
sér, prófa eitt og annað líkt og til
að sjá hvað henti honum. Það skap-
ar fjölbreytni og fjölbreytnin kemur
meðal annars fram í lengd sagn-
anna. í bókinni eru sögur af „eðli-
legri“ lengd ef svo má að orði kom-
ast (og með nokkuð hefðbundnu
sniði) en þær styttri og hnitmiðaðri
eru fleiri, nokkrar þeirra örstuttar
og kallast væntanlega örsögur. Und-
irritaður treystir sér reyndar ekki
til að fullyrða hversu stutt saga
þarf að vera til hljóta þann titil en
Ijóst að slík saga má ekki vera mjög
löng.
Safnið skiptist í þrjá dálítið ólíka
hluta en mynda þegar upp er staðið
heilsteypta og um margt forvitnilega
bók. Fyrsti hlutinn er lengstur og
þar er líka lengstu söguna að finna,
Nafnarnir heitir hún og tengslin við
titil bókarinnar augljós: Rithöfundur
(sem er „á milli bóka“ og án útgef-
anda!) skrifar syni sínum bréf og
segir honum af viðburðum á
Klapparstígnum í Reykjavík. í næstu
íbúð býr vafasamur náungi sem heit-
ir sama nafni og sonur rithöfundar-
ins. Nafnið er að sjálfsögðu grafið
í spjald á útidyrahurðinni. Rithöf-
undurinn fylgist grannt með gangi
mála hjá nágranna sínum og verða
þau honum efniviður í sögu.
Annar hluti samanstendur af átta
sögum sem allar eru mjög stuttar
nema sagan um dularfullu skjala-
töskuna hans Gene Smiths sem var
víst frændi Elvisar!
Og í þriðja hlutanum eru svo sög-
ur sem einkennast af leit að yrkis-
efnum og tilraunastarfsemi, við-
fangsefnin misjafnlega verðug, og
glíman við formið heldur áfram.
Gengur það svona upp og ofan eins
og sagt er - að mati undirritaðs til
dæmis upp í sögunni Gluggaþvotti
en ofan í „trílógíunni" Breyttum
umræðuefnum.
Það má síðan segja að önnur
skipting en sú klassíska þrískipting
sem hér var tíunduð sé öllu meira
áberandi í bókinni. Sögunum má
með góðum vilja skipta í tvennt. Það
eru annars vegar „hefðbundnar"
sögur með kunnuglegum persónum
þar sem framvindan er
rökleg að mestu, og síð-
an „óhefðbundnari"
sögur þar sem persónu-
sköpunin er óvenjuleg
og merkingin liggur
ekki alltaf á lausu. En
sögumar eiga það sam-
eiginlegt að vera lang-
flestar vel skrifaðar og
sýna að Bragi hefur til-
finningu fyrir byggingu
og persónusköpun. Hú-
mor hefur hann líka
ágætan. Stíllinn er góð-
ur, látlaus en fágaður,
og í textanum kemur
fram persónulegur tónn
sem ekki er öllum gefið
að finna. Bragi hefur í
ljóðabókum sínum
skapað sér skýran, persónulegan
stíl og áhrifanna gætir verulega í
þessum smásögum.
Og það er ýmislegt fleira sem
tengir sögurnar. Enginn hörgull er
á þráðum í ýmsum litum sem les-
andinn getur skemmt sér við að rekja
upp af síðunum. Það má jafnvel
færa haldbær rök fyrir því að sög-
urnar eigi sér sameiginlega yfir-
skrift sem sögumaðurinn í Glugga-
þvotti orðar með eftirfarandi hætti:
„Ég tek mér það leyfi að endur-
segja frásögnina með svolítið öðru-
vísi áherslum en hún var sögð mér,
og bæti við nokkrum smáatriðum frá
eigin bijósti. Þetta hljómar ef til viil
eins og ég sé að fara að greina frá
einhveiju merkilegu, sem það er
ekki, en ef haft er í huga hversu
lítið virðist gerast í lífi fólksins í
húsinu - þó ég sé ekki dómbær um
það - er þetta stórviðburður og vel
þess virði að segja frá.“ (Bls. 140.)
Hjá venjulegu fólki gerist aldrei
neitt - eða eiga ekki öll æsilegu
ævintýrin sér stað í sjónvarpinu,
blöðunum, bíómyndunum? Sögu-
maðurinn í Gluggaþvotti virðist ekki
eiga von á að rata í nein ævintýri
en hann heyrir sögu og þar með
er nafnið á þeirri útidyrahurðinni
ekki lengur bara nafn heldur nafn
á manneskju sem á sér líf og
kannski óvenjuleg örlög, góð eða
slæm.
Eins og gjarnan í
góðum smásögum er
gripið niður í ævi per-
sónanna á mikilvægum
augnablikum sem veita
innsýn í líf þeirra. Til-
vera þeirra margra er
ósköp hversdagsleg og
fábrotin. Margar
þeirra standa á ein-
hvem hátt fastar í
sömu sporunum, jafn-
vel fastar í eins konar
vítahring. Sjónarhorn
og frásagnartækni
Braga í þeim sögum
minnir um sumt á þann
ameríska Raymond
Carver - og ekki leið-
um að líkjast!
Þótt ekki sé alltaf
verið að greina frá stórviðburðum
- nema haft sé í huga „hversu lítið
virðist gerast í lífi fólksins" getur
samt ýmislegt gengið á. Þannig er
það til dæmis í fyrstu sögunni,
Þriðja staupinu, sem er ein af bestu
sögum bókarinnar. Þar segir frá
dvöl hjóna með tvö börn, 11 ára
dreng og systur hans, í sumarbú-
stað. Drengurinn, sem er sögumað-
ur, á að gæta systur sinnar á með-
an foreldrarnir bregða sér frá. Hann
sofnar og á meðan dettur systir
hans niður stiga ofan af svefnlofti.
Ógnin liggur í loftinu, drengurinn
verður hræddur og fer að leita að
foreldrum sínum, og sagan endar
þar sem hann brýst um hálffastur
í runnaþykkni sem umlykur bústað-
inn.
Smásagnasafn Braga Ólafssonar
er vandað verk. Útlit bókarinnar
er gott og frágangur allur hinn
prýðilegasti.
Kristján Kristjánsson.
EINU sinni voru maður og kona og þegar þau sáust saman var
augsýnilegt að það var eitthvað á milli þeirra, eitthvað svona
ósýnilegt rafmagn eða ósýnilegt leyndarmál eða eitthvað svona
ósýnilegt ijör eða eitthvað ósýnilegt sem þau áttu í vændum,
eitthvað svona undursamlega ósýnilegt sem allir þráðu en
einn daginn var risinn veggur á milli þeirra og það var sko ekki ósýnileg-
ur veggur. Úr Lúðrasveit Ellu Stínu.
ELÍSABET Kristin
Jökulsdóttir
Bragi
Ólafsson
Hægt og hægt hefst spenna tímans og dagsins
og árstíðanna sem bíða mín utan við gluggann:
þar sem snjókornin dansa blús í ísblárri kápu
eða garðyrkjumenn sem kveikja í síðustu leifum
fölnaðra daga
eða feimin sólin heit og góð eins og kýr
eða blómin sem sprungu út meðan ég svaf
Úr Árstíðarsólir I. eftir Sigurð Pálsson
það að baráttan leiði
aðeins af sér fleiri veitingahús
minnir mig á það eitt; hún var háð af
öðrum en þeim sem sitja við borðin
analytisk athugasemd eftir Einar Má Guðmundsson
teygja, að þau geta glatað allri merk-
ingu“. Hrafn nefnir sem dæmi orðið
„vitund". Áhrif frá eldri skáldum
segir Hrafn augljós, svo sem Snorra
Hjartarsyni og ljóðið Mold segir
hann „sótt beint í þrotabú Þorsteins
frá Hamri“. Að endingu segir hann
að Sigurður eigi sér bræður í andan-
um og telur þar upp skáld frá löng-
um tíma; „Megas, Jónas, Matthías,
Dag, Hannes."
Leiður og reiður
Einar Már Guðmundsson er fædd-
ur árið 1954 og tilheyrir því kynslóð-
inni sem mætti kalla yngri systur
’68-kynslóðarinnar. Þessi kynslóð
Einars Más naut að mörgu leyti
góðs af uppreisnargirni eldri systur-
innar og fékk ýmislegt af ’68-góss-
inu í arf, ekki bara meira frelsi til
að hugsa, segja og gera það sem
hana langaði heldur einnig vinstri-
mennskuna, friðarhugsjónina, tón-
listina og vímuna. Það er nokkurs
konar uppgjör við þennan arf sem
sjá má í fyrstu þremur ljóðabókum
Einars Más, Er nokkur í kórónaföt-
um hér inni?, Sendisveinninn er ein-
mana og Róbinson Krúsó snýr aft-
ur, sem komu út árin 1980 og 1981.
Gagnrýnendum þótti vera nokkurt
nýnæmi að þessum verkum en í
þeim er heimurinn gráköld stein-
steypa, þetta er heimur
þar sem maðurinn er
einn á meðal hluta en
þessum heimi áttum við
eftir að kynnast enn
betur í skáldsögum
Einars Más.
Aðalsteinn Ingólfs-
son leggur áherslu á
uppreisnarandann í ljóð-
um Einars Más í ritdómi
um fyrstu tvær bækurn-
ar hans, Er nokkur í
kórónafötum hér inni?
og Sendisveinninn er
einmana, sem birtist í
Dagblaðinu 1. október
1980; Einar Már er í
senn „leiður og reiður“
sagði Aðalsteinn; „leið-
ur á slagorðum, yfir-
borðsmennsku, firringu,
hinum þögla meirihluta
og ýmsum fulltrúum
hans, sömuleiðis á hin-
um þögla minnihluta,
þeim sem hafast ekkert
að en dópa sig þess í
stað inn í ímynduð nir-
vana. Og reiður er Einar
Már yfir þeim hugsjón-
um sem sviknar hafa
verið, jafnvel af besta
fólki.“
Allir fá á baukinn í
þessum bókum en Aðal-
steini þykir Einar Már
ekki benda á neinar
lausnir eða leiðir út úr
þessu ófremdar ástandi;
er það sjálfsagt að allt
sé eins og rósrauður draumur handan
þessa illa heims? „Trúir Einar Már
kannski á goðsögnina um hið sak-
lausa náttúrubarn?” Hin heilaga reiði,
sem fyllir ljóðin krafti, virðist líka
kveða niður margt það sem gefur
Ijóði gildi, að mati Aðalsteins, svo sem
„næmt mál, blæbrigði
tilfinninga, skilning,
jafnvel samúð“.
Helsta umkvörtunar-
efni ritdæmenda eru
hins vegar slettumar
svokölluðu eða erlend
áhrif á mál Einars Más:
„Ég hélt að hann væri
að yrkja á íslensku,”
segir Andrés Kristjáns-
son í dómi sínum um
fyrstu tvær bækurnar í
Vísi 5. nóvember 1980.
Andrési gremst hve
„óþarflega oft er gengið
fram hjá íslenskum orð-
um“ og skýtur að þess-
ari kostulegu athuga-
semd við málfar unga
skáldsins: „Hvers
vegna að segja um
mann að hann „fitti
bara flott inní móral-
inn“, þegar beint liggur
við að segja á íslensku
að hann „falli að sið-
gæðinu eins og flís við
rass“.“
Andrési þykir líka
kynlegt hve „afstæður
fjarstæðustíll“ sé orð-
inn ráðríkur í ljóðum
yngstu skáldanna og
bendir á að „hann sé
nú mjög á undanhaldi
í málaralist”. En Andr-
és segist samt ekki geta
horft fram hjá því að
Einar Már hefur sitt-
hvað nýtt fram að færa:
„Margar þessar stuttu og gagnorðu
ljóðlínur og fástrikamyndir bera í
sér kjarnafrumur skáldskapar —
frumleika, því verður ekki neitað.“
Jóhann Hjálmarsson kvartar einn-
ig undan erlendu slettunum „þótt
sumar njóti sín vel“ í dómi í Morgun-
blaðinu 21. október 1980. Annars
segir hann að Einar Már sé bæði
„málhagur og prýðilega frumlegur
á köflum“. Ennfremur sýnist honum
skáldið vera vel lesið, það „slær um
sig með tilvitnunum í fræg skáld og
poppstjömur af skárra taginu". En
verkin hafa sína galla, að mati Jó-
hanns er Einar Már ekki nógu sann-
ur í kveðskap sínum: „í viðleitni til
að aðhyllast stream of conciousness
er hann stundum yfirborðslegur,"
segir hann og ennfremur: „Þótt hann
yrki um áttavillta vitund er hann
yfirleitt meðvitaður í anarkisma sín-
um.“
Árni Bergmann segir í ritdómi í
Þjóðviljanum 11.-12. október 1980
að vitundarflæði Einars Más sé á
stundum „röfli mengað“ og að málf-
arið sé „fullt með aðskotadýr". Hvað
sem því líður þykir honum verk hans
helst vera skyld fútúristunum rúss-
nesku, „náttúran er hvergi nærri.“
Gegn ríkjandi gildum
Ef marka má þessa dóma um
fyrstu bækur Sigurðar og Einars
Más fengu þeir báðir góðar viðtökur
í byijun síns ferils. Af dómunum
má samt merkja að þeir hafa verið
í uppreisn gegn ríkjandi gildum í
skáldskap. Þeir voru þó ólík ljóð-
skáld í þessum fyrstu bókum sínum
þótt báðir hafi stefnt að afhelgun
ljóðsins; Sigurður byggði uppreisn
sína á gömlum grunni, þótt ljóðmál
hans sé nýstárlegt má heyra þar
daufan en skýran enduróm hefðar-
innar. I bókum Einars Más má hins
vegar sjá mun ákveðnari afhelgun
hins hefðbundna ljóðs og ljóðmáls,
tungumálið er hrárra og form ljóð-
anna einnig. En hvað um það. I sam-
einingu mynda þeir, ásamt nokkrum
öðrum, þann hljóm sem hvað mest
áhrif hefur haft á þau skáld sem
nú kallast ung.
Sigurður
Pálsson
Einar Már
Guðmundsson