Morgunblaðið - 10.12.1996, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÞRIÐJUDAGUR 10. DESEMBER 1996 B 9
Itarlegasta
bókmenntasagan
ÞRIÐJA bindi íslenskrar bók-
menntasögu Máls og menningar
kom út í þessum mánuði. Nær
umfjöllunin yfir tímabilið frá
árinu 1750til 1918. Höfundar
efnis eru: Arni Ibsen, Gísli Sig-
urðsson, Matthías Viðar Sæ-
mundsson, Páll Valsson, Silja
Aðalsteinsdóttir og Viðar
Hreinsson. Halldór Guðmunds-
son skrifaði inngang og rit-
stýrði verkinu.
„Fyrsta bindi þessarar
ritraðar íslenskrar bókmennta-
sögu kom út árið 1992 og fjall-
aði um bókmenntir fram til
þrettán hundruð, þó var kveð-
skapnum fylgt lengur eftir,“
sagði Halldór. „í öðru bindi eru
íslendingasögunum gerð skil og
þar er fjallað um bókmenntir
fram á miðja átjándu öldina en
þar tekur þriðja bindið við og
nær fram til fullveldisársins.
Segja má að mestum tíðindum
sæti sú ítarlega úttekt á átjándu
öldinni sem er að finna í þess-
ari bókmenntasögu en þar er
margt bitastætt dregið fram
sem gleymst hefur eða lítið ver-
ið fjallað um. Þarna kemur
fram að Piltur og stúlka Jóns
Thoroddsens, sem út kom árið
1850, er ekki fyrsta skáldsagan
í jafn þröngri merkingu og okk-
ur hefur hætt til að líta á hana
vegna þess að þónokkuð var
skrifað áður af sagnaskemmt-
un, sérkennilegu sambandi
riddarasagna, þjóðsagna og
þeirrar spurnar sem menn
höfðu haft af erlendum bók-
menntum. Mikið af þessu
skemmtiefni var bara til í hand-
ritum.
Vestur-íslenskar bókmenntir
Mér finnst gaman að fá kafla
um vestur-íslenskar bókmennt-
ir í þetta bindi en þær hafa leg-
ið nokkuð í láginni, að minnsta
kosti undanfarna áratugi, ekki
hefur verið horft til þeirrar
miklu grósku sem þar átti sér
stað. Undir lok nítj-
ándu aldar getum
við sagt að höf-
uðstaðir íslenskrar
bókaútgáfu hafi
verið þrír, það er
að segja Kaup-
mannahöfn,
Reykjavík og
Winnipeg. Þar var
mikið gefið út, eink-
um af ljóðum og
tímaritum. Reynt er
að greina þessar
innflytjendabók-
menntir ef svo má
kalla og setja þær
inn í hið almenna
samhengi hérlendis
líka.
Eins og í fyrri bindum er
töluvert af myndum. Við getum
sagt að blærinn sé sá að reyna
að sýna hvaða verk hafa orðið
tilefni listsköpunar. Það er
reynt að sýna nútímalistaverk
sem kallast á við eitthvað í fort-
íðinni og hvernig bókmenntirn-
ar lifa í myndlistinni. Svo er
auðvitað sú viðbót við fyrri
bindin að þarna erum við komn-
ir inn á öld ljósmyndarinnar
þannig að það er töluvert af
myndum af höfundum. Einnig
er að finna skemmtilegar og
sérstakar myndir, til dæmis í
köflunum um vestur-íslenskar
bókmenntir og leikritun.
f þessu bindi er ítarlegur
kafli um þjóðsögur og þjóð-
fræðiefni sem er ekki alltaf að
finna í bókmenntasögum og það
er auðvitað þakklátt myndefni
með tilliti til listrænnar túlkun-
ar.
Fjórða bindið 1998
Fjórða bindið er í undirbún-
ingi og stefnt er að því að gefa
það út árið 1998. Þá verður
fjallað um tuttugustu aldar bók-
menntirnar. í þriðja bindinu er
sumum höfundum sem byrjaðir
voru að skrifa fyrir árið 1918
fylgt til enda og má
í því sambandi nefna
Einar Benediktsson.
Þó að þriðja bindið
nái til ársins 1918
þá eru skilin ekki
hnífskörp því að
ýmsir höfundar sem
eitthvað höfðu látið
að sér kveða fyrir
þann tíma bíða
fjórða bindis.
Árið 1918 eru
tímamót í sögunni,
fyrri heimsstyrjöld-
inni lýkur, ísland
verður fullvalda ríki
og bóka- og tímari-
taútgáfa flyst end-
anlega hingað til lands. Við get-
um líka séð ákveðin bókmennta-
söguleg skil í þeirri staðreynd
að um 1918 deyr Jón Trausti
og 1919 sendir Halldór Laxness
frá sér sína fyrstu bók. Árið
1919 var jarðarför Jóhanns Sig-
uijónssonar, þess manns sem
náði lengst á þessum tíma í að
skrifa á erlendu máli og meðal
þeirra sem voru viðstaddir þá
jarðarför var sautján ára piltur,
Halldór Guðjónsson frá Laxnesi.
Það þykja mér táknræn skil.
Með þessu verki erum við að
reyna að leggja drög að ítarleg-
ustu íslensku bókmenntasög-
unni sem skrifuð hefur verið.
Við erum I þessu bindi eins og
hinum fyrri að reyna að tengja
íslenskar bókmenntir við er-
lendar samtímabókmenntir og
það kemur í ljós að þó hér hafi
verið ótrúlega stijálbýlt, fá-
mennt og mjög takmarkaður
bókamarkaður þá fylgdust ís-
lenskir höfundar ótrúlega vel
með því sem var að gerast úti
í heimi. Bókmenntirnar þróuð-
ust í víxlverkan milli erlendra
bókmennta og hinna íslensku.
Maður undrast stundum hvað
andinn flaug oft hátt í þessu litla
samfélagi þar sem var nánast
ekkert þéttbýli."
Halldór
Guðmundsson
Reykjavíkurunglingar
BðKMENNTIR
Unglingasaga
GETA ENGLAR TALAÐ
DÖNSKU?
eftir Þórð Helgason. Mál og
menning, 1996. - 142 bls.
SAGAN gerist á um hálfum mánuði
í lífi nokkurra unglinga í skóla í
Fossaskóla í Reykjavík og er skólinn
umgjörð sögunnar. Tilveran snýst um
námið eða öllu heldur skólann, partí
og möguleikana á að ná sér í bús,
dálítið um kennarana, en þó mest um
persónuleg vandræði nokkurra helstu
söguhetjanna.
Sögunni er skipt upp í nokkurs
konar dagbók án þess þó að vera
skrifuð sem slík. Sagan bytjar á
mánudegi og innan hvers dags er
sögunni aftur skipt niður í hluta þar
sem sagt er frá nokkrum söguhetjum
og lífí þeirra. Krakkarnir eru margir,
þeir hafa flestir sín sterku sérkenni
og við fáum að sjá bakgrunn þeirra
og hversu misjafnlega er að þeim
búið. Sumir eru mjög vel efnaðir en
aðrir á hálfgerðum hrakhólum í upp-
rifnum fjölskyldum og búa við ieið-
indi og jafnvel fátækt.
Svavar telur sig vera lúser. Hann
hefur gefist upp á lífsbaráttunni, fjöl-
skyldan fátæk og gefíð er í skyn að
kennaramir séu búnir að gefast upp
á honum líka og sannfæra hann um
að hann sé til einskis nýtur. Stebbi
hefur áhuga á vaxtarrækt vegna þess
hve lítill og mjór hann er. Dóra er
fín, býr í ævintýrahöll og les dönsk-
una eins og innfæddur
Dani. Hún á alltaf nóga
peninga fyrir nýjum föt-
um. Gestur er frá bæn-
um Gröf og ætlar að
setjast að í sveitinni þeg-
ar náminu lýkur. At-
hugasemdir hans um líf-
ið og tilveruna eru ein-
hvem veginn alltaf á
skjön við það sem við-
tekið er í henni Reykja-
vík. Birna er í hjólastól
eftir bílslys og Gestur
sér um að aðstoða hana.
Hún er bitur og minnir
oft á aðstæður sínar
með hvössum athuga-
semdum. Hún biður eftir
hættulegri aðgerð. Ásdís er bæld og
fær sjaldan leyfí til að fara með
krökkunum út. Jonni er sonur þing-
manns og býður upp á svakaleg partí,
og fleiri nöfn mætti nefna.
Ema er aðalsöguhetjan enda þótt
hún sé ekki sögumaður. Aðstæður
hennar era heldur ömurlegar. Pabbi
er fluttur að heiman og mamma keðj-
ureykir og grætur alla daga. Systkin-
in þijú eiga erfíða daga. Óli, eldri
bróðir Emu, er í hálfgerðri uppreisn
vegna þessa leiðindaástands og Ema
reynir að aðstoða yngri systur sína,
Jóranni, eftir bestu getu. í einu orði
sagt er heimilislífíð uppfullt af leiðind-
um og varla ljóstýru að sjá.
Nýr kennari, Böðvar, kemur til
sögunnar þegar gamli kennarinn for-
fallast. Böðvar verður mikill drauma-
prins stelpnanna og Erna fellur alger-
lega fyrir honum. Hann er þó sterkur
persónuleiki og gefur
stelpunum ekkert færi á
sér og er ekki til í neitt
flangs. Hann er einn af
örfáum fullorðnum
manneslqum sögunnar
sem hægt er að telja
normal.
Sagan dregur ákaf-
lega dökka mynd af ís-
lensku fjölskyldulífí.
Fuilorðna fólkið fær fle-
stallt falleinkunn af
hendi höfundar. Það er
ráðalaust, eigingjamt og
getur lítið af sér gefið
til yngri kynslóðarinnar.
Kennaramir era skástir
og Gunnar, sem kemur
fullur í tíma, á þó mannkærleika til
og er fús að rétta hjálparhönd.
Krakkarnir eiga samúð höfundar-
ins. Þrátt fyrir alla þá erfiðleika sem
þeir búa við er von um að þeir kom-
ist út úr þessum þrengingum og til
fullorðinsáranna á réttum kili. Og það
hafa þeir gert algerlega án stuðnings
fullorðna fólksins.
I öllu því grimma og ljóta um-
hverfi sem sagan dregur upp geta
krakkarnir séð björtu hliðamar á líf-
inu og í sögunni er skemmtileg kímni.
Augljóst er að höfundur þekkir vel
hugsanagang unglinga og vandræði
þeirra. í sögulok falla tár en þar er
líka gefin viss von um að hlutimir
hljóti að fara að lagast. í það minnsta
geta unglingarnir búist við að lifa af
þær sálarkreppur sem fjölskyldulífið
leggur á herðar þeirra.
Sigrún Klara Hannesdóttir.
Þórður Helgason
Ferming
og sjálfstæði
BOKMENNTIR
Unglingasaga
ÉG GET SVARIÐ ÞAÐ
Eftir Þorstein Marelsson Mál og
menning, 1996 - 152 s.
STEBBI, sem stundum er kallaður
Stebbi strý, er alinn upp hjá afa og
ömmu. Pabbi og mamma skildu og
hvoragt gat haft hann.
Fjölskyldulífið hjá afa og
ömmu er í föstum skorð-
um, alltaf sami maturinn
á réttum vikudögum eins
og var í gamla daga. Það
er stundum erfitt fyrir
Stebba að umgangast
þau og það er dálítið hal-
lærislegt að fá þau á
fundi í skólanum, en afí
og amma standa samt
alveg fyrir sínu. Afí er
trúlaus - eða þykist vera
það - en amma er trúuð
og hefur kennt Stebba
bænir og sálma. Afí er
kyndugur og skemmti-
legur karl og höfundur
hefur greinilega meiri trú
á skynsemi eldri kynslóðarinnar en
þeim sem yngri era.
Stebbi á nokkra góða vini, Baldur,
Hörð, Konna og Óla sem bralla margt
sem saklaust má þó telja og tekst að
sættast þó stundum slettist upp á
vinskapinn. Stelpumar Þóra og
Sandra koma einnig mikið við sögu
enda er Stebbi ofboðslega skotinn í
Söndra. Hún vill þó ekkert með svona
krakka hafa enda er hún með strák
úr fjölbraut.
Aðalmál sögunnar er fermingar-
undirbúningurinn. Prestamir era
tveir, gamli séra Hákon, sem er hætt-
ur prestskap, og séra Anna, nýi prest-
urinn. Mjög óvænt hleypa strákamir
af stað atburðarás sem þeir ráða síð-
an lítið við. Prestamir keppa um sál-
imar, skipta bæjarfélaginu í tvennt
og hvorugur vill láta undan. Síðan
spila allir með sem vilja græða á ferm-
ingu barnanna og bjóða afslátt, hver
í kapp við annan. Höfundur sýnir hér
mjög grátbroslega hlið á íslensku
samfélagi. Við sjáum hér hvernig allt
þetta brambolt snýr við fermingar-
bömum sem eru að reyna að fóta sig
á svelli fullorðinsáranna. En ferming-
arundirbúningurinn er ekki dans á
rósum fyrir alla, t.d. á Sandra ekki
kost á því að fermast
með bekkjarsystkinum
sínum.
Sagan er sögð frá
sjónarhóli Stebba og í
fyrstu persónu og við
fáum sýn hans á stöðu
mála. Hann er stundum
dálítið hreykinn af því
hvað hann er klár en
oftar en ekki er hann
ekki sérlega ánægður
með sjálfan sig. Stebbi
reynir af einstakri
skyldurækni að halda
sambandi við foreldra
sína en þau hafa hreint
engan tíma fyrir hann.
Hann sýnir sterkari
persónuleika en for-
eldramir. Þegar hann heldur að fólk
trúi honum ekki, hnykkir hann á með
því að segja: Ég get svarið það!
Þetta er á margan hátt trúverðug
saga, sögð af kunnáttu og þekkingu
á unglingum og stundum glettin. Þó
fínnst mér frásögnin um einkennilega
drauma Stebba ekki falla inn í um-
gjörð sögunnar og frekar skemma
söguna en hitt. Stebbi sér þessa konu
bæði í vöku og draumi og hún reyn-
ist síðan vera stúlka sem í raun hafði
verið til og ekki fengið að fermast.
Stebbi fær að sjá mynd af þessari
stúlku og þekkir hana sem draumkon-
una sína. Stebbi er heilbrigður strák-
ur og við sjáum að hann er alveg á
réttri leið og þarf því engar draum-
konur til að styðja sig við.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Þorsteinn
Marelsson
Reyksprengjur
og púðurkerlingar
BOKMENNTIR
Móögandi ummæli
SKEMMTILEG SKOT Á
NÁUNGANN
152 bls. Útg. Bókafélagið. Prentun:
Prentbær. Reykjavík, 1996. Verð kr.
2.180.
HVAÐ er það sem mönnum dettur
ekki í hug að tína saman og gefa út
á bók? Skotin - eða
»móðganir við ýmis
tækifærk eins og stend-
ur á kápu bókar þessar-
ar — era langflest þýdd,
örfá íslensk. Erlendu
skotin era afar fá neyð-
arleg og mun færri
skemmtileg. Mest eru
þetta ómengaðar
skammir, þegar verst
gegnir illkvittnin einber.
Margt er þetta vafa-
laust mælt í reiði. Og
reiðir menn eru leiðin-
legir. Að vísu er erfitt
að ímynda sér hvernig
þessar útlendu »móðg-
anir við ýmis tækifærk
hafa látið í eyrum á stað
og stund þegar orðin voru sögð. Yfir-
höfuð er þetta gamalt og löngu liðið.
Tilefnið þarf ekki að hafa verið
merkilegt. Hugsanlega hefur eitt-
hvað af þessu þótt neyðarlegt á sín-
um tíma. Orð geta falið í sér skírskot-
anir og hugrenningatengsl sem eng-
inn skilur eftir að tilefnið er gleymt,
ennþá síður eftir að ummælunum
hefur verið snúið yfir á annað tungu-
mál. Manni koma í hug orðin sem
Jónas Jónsson frá Hriflu lét einu
sinni falla um pólitískan andstæðing.
Sá hafði verið sendur í opinberum
erindum til Ameríku en komst aldrei
lengra en til Hafnar vegna van-
heilsu, að sagt var. »Hann fann sitt
Vinland,« sagði þá Jónas og gaf þar
með í skyn að það hefði ekki verið
sakir vanheilsu sem maðurinn komst
ekki til Ameríku heldur vegna
drykkjuskapar. Að snara ummælum
sem þessum yfir á annað tungumál
og ætla annarra þjóða fólki að henda
á lofti sneiðina og hafa gaman af
gengi vitaskuld ekki. Maður verður
að þekkja hvort
tveggja, forsendur og
aðstæður, til að skilja
hversu meinlega þarna
var að orði komist. Vera
má að einhver þýddu
»skotin« séu til orðin
með svipuðum hætti.
Osennilegt er það eng-
an veginn.
Á kápu stendur að
Sigurður G. Valgeirsson
hafi tekið þetta saman.
Nafn hans stendur einn-
ig undir fonnála. Á tit-
ilsíðu stendur einskis
manns nafn. Það hljóta
að vera mistök. í formá-
lanum segir Sigurður að
margir hafí rétt sér
hjálparhönd »við að koma bókinni í
það horf sem hún er« og telur upp
sagnfræðinga og mektarmenn sem
gáfu góð ráð. Með sjö síðna nafna-
skrá er ennfremur gefíð til kynna að
hér sé ekki lítið merkisrit á ferðinni.
Vonandi fyrirfínnst einhver sem
kemur auga á púðrið í þessum
»skemmti!egu skotum«. Sá verður þó
að vera gæddur einhvers konar of-
þroskuðu skopskyni framar venjulegu
fólki.
Erlendur Jónsson
Sigurður
G. Valgeirsson