Morgunblaðið - 14.12.1996, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 14. DESEMBER 1996 43
AÐSEINIDAR GREIIMAR
umræðu verður ekki leystur með
því að fara aftur að raða börnum
í bekki eftir námsforsendum.
Agi, eða öllu fremur skortur á
honum, hefur verið nefndur sem
skýring á lélegri frammistöðu
sumra nemenda í íslenskum skól-
um. Þar sýnist mér sé við samfé-
lagið í heild að sakast. Vilji það
aukinn aga er hægt að virkja
skólakerfið til að koma honum á.
En þá verður að herða agann víðar
en í skólastofunum.
Ef vinnutími foreldra væri
styttri stæðu mörg börn sig betur
í skóla. Þar er líka við samfélagið
að sakast, ekki skólann.
Kem ég þá að því sem flestir
hafa líklega staldrað við í umræð-
unni um slakan árangur íslenskra
barna í stærðfræði og náttúru-
fræðum, þar sem er þáttur
kennslufræðinnar í menntun kenn-
ara.
Hér gætir nokkurs misskilnings.
Af ýmsum greinum, viðtölum og
erindum er sést hafa og heyrst á
undanförnum vikum mætti ætla
að þessi fræði (nafnið „hjáfræði“
hefur líka sést) væru tiltölulega
nýr (og óþarfur) þáttur í kennara-
menntun á íslandi, upp tekinn í
Kennaraháskóla íslands eða fyrir
tilstilli Rannsóknastofnunar upp-
eldismála.
Hið sanna er að uppeldis- og
kennslufræði voru, löngu áður en
þessar stofnanir urðu til, sjálfsagð-
ur þáttur í menntun bamakennara
og síðan grunnskólakennara. En
mér er nær að halda að öll þau
dæmi sem nefnd hafa verið í fjöl-
miðlum að undanförnu til marks
um fánýti þessara fræða fyrir
kennara í stærðfræði og raun-
greinum hafi verið af kennurum í
framhaldsskólum.
Álit manna á þörf eða þarfleysi
menntunar framhaldsskólakenn-
ara í uppeldis- og kennslufræðum
er fullkomlega óviðkomandi því
sem hér er til umræðu, sem er
kunnátta íslenskra nemenda í til-
teknum aldurshópum grunnskóla í
stærðfræði og náttúrufræðum
miðað við jafnaldra þeirra í ýmsum
öðrum löndum. En með því að
margir hafa tjáð sig einmitt um
þetta atriði langar mig samt til að
staldra við það.
Þegar ég hóf kennslu í mennta-
skóla fyrir liðlega hálfum fjórða
áratug var prófskírteini í uppeldis-
og kennslufræðum ekki skilyrði
fyrir kennarastöðu, fremur en það
er nú fyrir ráðningu til kennslu á
háskólastigi. Verðandi mennta-
skólakennari varð að sjálfsögðu,
þá eins og nú, að sanna fagkunn-
áttu sína, yfirleitt með prófgögn-
um.
Nú er mun auðveldara en þá var
fyrir nemendur að komast inn í
menntaskóla og aðra framhalds-
skóla. Kennarar þessa skólastigs
þurfa því, rétt eins og grunnskóla-
kennarar, að koma til þroska nem-
endum sem verulega misjöfn skil-
yrði hafa til að nýta sér kennsl-
una. Hefur því þótt ástæða til þess,
hér jafnt og í þeim löndum sem
við berum okkur saman við, að
krefjast þess að verðandi kennarar
á þessu skólastigi verði sér, auk
fagþekkingar í kennslugrein sinni
eða kennslugreinum, úti um kunn-
áttu í kennslufræðum rétt eins og
kennarar yngri nemenda.
Allir vita að margir kennarar
ná ágætum árangri í starfi án þess
að hafa nokkurn tíma notið form-
legrar fræðslu í uppeldis- og
kennslufræðum. Því miður eru
einnig sorglega mörg dæmi um það
að skírteini um slíka fræðslu gera
menn ekki að góðum kennurum.
En þekkjum við ekki líka öll
sprenglærða menn sem geta ekki
komið lærdómi sínum til skila í
kennslustofu? Ef hafna á uppeldis-
og kennslufræðum með þeim rök-
um að þau geri ekki alla að góðum
kennurum má þá ekki á sömu for-
sendum hafna kröfunni um það
að kennarar þurfi að hafa lokið
prófum eða sannað á annan hátt
kunnáttu sína í þeim fræðum sem
þeir eru ráðnir til að kenna? Sú
krafa er með réttu gerð til kenn-
ara á öllum skólastigum, frá leik-
skóla til háskóla.
Ég þekki fjölda reyndra öku-
manna sem vel væri treystandi til
að stýra leigubíl eða strætisvagni
í umferð höfuðborgarinnar og
margar húsmæður sem hafa vald
á flókinni matargerð. En eru það
rök fyrir því að leggja eigi niður
meirapróf bílstjóra eða réttinda-
nám matsveina?
Sjálfur starfaði ég sem kennari
um margra ára skeið og var búinn
að temja mér ákveðna kennslu-
hætti áður en ég fékk formlega
tilsögn í uppeldis- og kennslufræð-
um, fýrst á sumarnámskeiði hér-
lendis og síðar í ársnámi erlendis.
Líklega hafa þessir hættir ekki
breyst mikið við tilsögnina, en hún
hefði komið sér vel fyrr. Og vel
nýttist mér margt í fræðunum við
ritun námsefnis og ýmis skipulags-
og stjórnunarstörf.
Þar með er ekki sagt að ég sé
sáttur við allt skipulag á kennslu
í uppeldis- og kennslufræðum fyrir
íslenska framhaldsskólakennara.
En það er önnur saga og hér á
við máltækið að ekki á að hella
barninu með baðvatninu.
í þau ár sem ég veitti forstöðu
stærsta menntaskóla landsins vona
ég að ég hafi með hjálp samstarfs-
manna minna borið gæfu til að
ráða að honum góða kennara,
meðal annars í náttúruvísindum
og stærðfræði. Ég minnist þess
sjaldan að ekki væri völ á hæfum
mönnum til kennslu í þessum
greinum sem bæði hefðu aflað sér
menntunar í kennslugreinunum og
aðferða- fræði kennslunnar. Sú
staða kom einkum upp þegar ráða
þurfti í hlucastarf eða til kennslu
í náms- greinum þar sem fátt var
um fagmenntaða framhaldsskóla-
kennara. Því miður kemur hún
einnig oft upp í ýmsum framhalds-
skólum víða um land.
Því hefur verið haldið fram að
kjör kennara og aðstaða í skólum
séu betri hérlendis en í ýmsum
löndum þar sem frammistaða
barna í stærðfræði og raungrein-
um taki árangri okkar barna fram.
í þessu efni verður að taka mið
af allri þjóðfélagsskipan og virð-
ingarstiganum í hveiju landi, með-
al annars af mati á vísindum og
stærðfræði og þeim sem halda
þessum fræðum að skólabömum.
Það er margt sem getur stuðlað
að því — eða spillt fyrir því — að
góður árangur náist í skólastarfi,
hvort sem í hlut eiga stærðfræði
og raungreinar í grunnskóla eða
aðrir þættir á öðmm skólastigum.
Eitt af frumskilyrðunum er að
kennarar njóti þeirrar virðingar
sem þeim ber — og vinni að sjálf-
sögðu einnig til hennar.
Höfundur er fyrrverandi rektor
Menntaskólans við Hamrahlíð.
ISLENSKT MAL
Hamdir hét fornkappi Jónak-
ursson, og var ekki fyrir löngu
getið Sörla bróður hans í pistlum
þessum. Þeir bræður áttu góðar
brynjur, og munu bæði nöfnin
af því dregin. Þessar brynjur
bitu ekki vopn. Voru bræðurnir
grýttir í hel.
Mannsnafnið Hamdir er
skylt orðum eins og hamur,
höm og hams, og sjást þessa
glögg merki í þýsku, en þar
heitir skyrtan das Hemd.
Fuglinn haukur er einnig
nefndur hamdir, hvernig sem á
því stendur. Er hann í góðum
eða breytilegum ham? Var þetta
veiðifálki sem hafði verið ham-
inn (= taminn)?
Hams hefur talsvert breyti-
lega merkingu: 1) hamur, húð,
2) skræður í bræddum mör, 3)
yfirbragð, 4) geðslag.
Ef menn ærast og engu tauti
verður við þá komið, ganga þeir
úr öllum mannlegum ham,
verða hamslausir.
Ef við erum sár og reið, áköf
og skapmikil, má segja að okkur
sé heitt í hamsi. Okkur gæti
líka orðið þungt af geðshrær-
ingu. En það flokkast undir
samruna, þegar maðurinn sagði
að Þingeyingum hefði orðið
„þungt í hamsi“.
★
Ásgrímur hét maður og var
Magnússon (1610-1679). Hann
er kenndur við Höfða á Höfða-
strönd, en þangað var hann
kominn úr Hörgárdal. Hann
hafði þegið mikla hagmælsku
að erfðum og uppeldi. Frægast
verka hans eru rímur um ástir
þeirra Ketilríðar og Víglundar.
Ásgrímur kvað:
Strauk með dúki dýrum tár,
dreng I fangi hafði.
Höndum kvendið hýra um brár,
hauðurs staðar vafði.
Þetta rímnaerindi á sér aug-
ljósa fyrirmynd í vísu í Víglund-
ar sögu, en nú er bragarháttur
allur annar og býsna dýrt kveð-
ið. Þetta er þó enn ferskeytlu-
ætt I, ferskeytla. En lítum á
rímið. Allar braglínur framan-
verðar hafa sniðrím eða skot-
hent rím: auk-úk; eng-ang;
önd-end og auð-að. Vísan er
því alsneidd. En nú er aldeilis
ekki búið. Glöggir menn sjá
strax að í frumlínunum er aðal-
hending að auki: ýr-ýr, og þar
á ofan sniðrímar þetta við loka-
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
879. þáttur
rímsatkvæðin ár-ár. Þetta allt
saman í einni vísu er ærið fá-
gætt, þannig að til viðbótar orð-
inu alsneidd, freistast ég til að
segja að vísan sé frumbakhend.
Um Ásgrím Magnússon er
það sagt, að hann væri mikil-
menni og kveðskapur hans karl-
mannlegur.
★
Þeir hafa nú sektir sett,
sem við stuld og annan prett,
ef brúðunum veita glensið glett,
svo geti hvílu með þeim byggt.
- En það er þó mannligt.
Stóridómur fær af flett
fé og eignum gumna.
- En það er mannlegt meyjunum að unna.
(Hefur verið eignað Guð-
mundi Andréssyni, d. 1654, eða
Birni Jónssyni á Skarðsá, d.
1655. Kannski þeir hafi báðir
selt í sumblið.)
Við skulum hugsa okkur eitt
augabragð að við værum að
endursegja Njálu og komið væri
út í brennufrásögnina. „Ég var
ung gefín Njáli,“ sagði Bergþóra
og þá ekki útgöngu.
Þetta gætum við endursagt:
Bergþóra sagðist ung hafa
verið gefin Njáli, eða: Berg-
þóra sagðist hafa verið gefin
Njáli ung. En við „gætum“
ekki sagt: *Ung Bergþóra sagð-
ist hafa verið gefin Njáli, enda
merkir það annað. Við værum
búin að setja einkunn í stað
viðurlags, svo að talað sé mál
setningafræðinnar.
Ég hef með löngum hléum
reynt að halda uppi vörn fyrir
viðurlag sem er ekki aðeins
fagurt oft og tíðum, heldur einn-
ig svo merkingarríkt, að það
getur komið í stað heillar setn-
ingar. Og það er nú ekki ónýtt.
Því miður finnst mér viðurlagið
vera á undanhaldi, og ég kenni
enskum áhrifum um.
Lítum á feitletruðu dæmin
fremst í pistlinum. Bergþóra
segist hafa verið gefm Njáli,
þegar hún var ung. Viðurlagið
kemur í stað heillar tíðarsetn-
ingar. Við megum ekki missa
þetta.
Lítum svo hér í blaðið 7. nóv-
ember sl. Þar eru tvær litlar
fyrirsagnir: 1) „Sáttfús
Gingrich“, 2) „Plástraður Cloon-
ey“. Þarna sjáum við hættu-
merkin, og skaðinn er reyndar
skeður. Enskan hefur sigrað.
Enskt orðalag er komið með
einkunn í stað viðurlags. Þetta
á að vera að íslenskum hætti:
Gingrich sáttfús (= Gingrich
[Newt(on)] er sáttfús). Þetta
merkir ekki að einhver eða ein-
hver Gingrich sé sáttfús. Og í
síðara dæminu á að vera: Cloon-
ey plástraður. Það er þessi til-
tekni Clooney sem er plástrað-
ur, ekki bara einhver. Fyrir-
mynd enskunnar leynir sér ekki
í dæmum eins og þessum. En
reynum að stemma á að ósi.
Látum ekki einkunn að enskum
hætti rýma burt einhveijum sér-
kennilegasta, fallegasta og
merkingarauðgasta setningar-
hluta máls okkar.
Úr grein eftir Pétur Pétursson
þul hér í blaðinu:
„Magnús Jóhannsson, er
lengi var stöðvarvörður við út-
varpsstöðina á Vatnsendahæð,
kvað svo:
Þessi djöfuls þorsti
þjakar niðri tær.
Læðist að mér losti
að leggjast hjá þér, mær.
Hvað ætli það kosti
að koma henni nær,
eina sneið af osti
eða kannski tvær?“
Umsjónarmaður eykur því
við, að þessi þekkilega vísa
verður sungin undir góðu og
viðráðanlegu lagi, svo að á
hvers manns færi er. Og kenndi
mér þetta gott fólk, nemendur
mínir.
x'l
Inghildur austan kvað:
Klædd uppá í fínsilki og flóel
stóð frúin hálfdanska, hún Bóel,
svo lekker og flott
með sitt lafkápuskott
og kengbeygði jámkarlinn Jóel.
★
Ingibjörg Einarsdóttir í
Reykjavík (frá Stóra-Kroppi í
Reykholtsdal) þolir ekki fremur
en ég orðið „kartöflumús“ í stað-
inn fyrir kartöflustappa og
önnur íslensk orð sem um þenn- V
an mat hafa verið notuð. Þegar
þessu hefur verið klínt inn í
dýraríkið, missum við lystina.
Orðið er á dönsku „kartoffel-
mos“, og bætir ekki úr skák að
það hefur leiðinlegar aukamerk-
ingar í dönskunni. Og eru
kannski til mismunandi „kart-
öflumýs"?
Kjarvalsstaðir
Bækur,
kort,
plaggöt,
gjafavörur.
Opið dag-
lega frá
kl. 10-18.
Glæsilegur samkvæmisfatnaður J
fyrir öll tækifæri.
Fataleiga Garðabæjar,
Gnrðatorgi 3, 565 6680.
Opið frá kl. 9 - 18 og 10 - 14 á laugardögum.
Kjartan Guðjónsson
Karólín Lárusdóttir
GEFÐU
FJÖLSKYLDUNNI
FALLEGA JÓLAGJÖF
HVERGI MEIRA ÚRVAL
AF ÍSLENSKRI
MYNDLIST
ART GALLERY
Rauðarárstíg
sími 551 0400
og Kringlunni
sími 568 0400
Haraldur Bilson