Morgunblaðið - 15.12.1996, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 15. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
GERVIHNATTAMYNDIR
gefa til kynna að fjölda-
grafir gætu leynst á 150-
200 stöðum í Bosníu.
Rauði krossinn hefur tekið saman
lista yfir fólk sem saknað er. A
honum eru 15.151 nafn, þó er að-
eins tekið við tilkynningum frá
ættingjum þeirra sem saknað er. I
sumum þorpum voru allir íbúarnir
drepnir. Þar bjuggu fjölskyldur og
ættir saman, og því er enginn til
frásagnar.
Samtökin Physicians for Human
Rights (PHR), eða Læknar í þágu
mannréttinda, hófu rannsóknir á
fjöldagröfum í Bosníu á þessu ári.
Tilgangurinn er annars vegar að
afla upplýsinga til aðstoðar við
málssókn gegn stríðsglæpamönn-
um og hins vegar að bera kennsl á
líkamsleifar til að ættingjar hinna
látnu viti af afdrifum þeirra og geti
grafið þá.
Miðstöð PHR er í Bandaríkjun-
um en sjálfboðaliðar koma frá
ýmsum löndum. Einn þeirra er
réttarmannfræðingurinn Eva El-
vira Klonowski, sem er af pólskum
uppruna en íslenskur ríkisborgari
og búsett hér á landi.
Eva fór út til starfa í byrjun
september. Hún bjó í bænum
Tuzla en starfaði í gamalli vefnað-
arvöruverksmiðju í smábænum
Kalesija. Hann hafði verið á víg-
línu Serba og Múslíma og bærinn
og hús í nágrannasveitum eru að
mestu í rústum.
Fjarlægja þarf jarðsprengjur
áður en grafið er
Fórnarlömb fjöldamorðanna eru
grafin upp með vélum, skóflum og
með höndunum. Víða þarf að fjar-
lægja jarðsprengjur áður en hægt
er að komast að þeim. Líkamsleif-
arnar eru Jjósmyndaðar á vett-
Grafið
EFTIR HORFNU
Púsunda manna er saknað eftir þjóðern-
isofsóknir í Bosníu. Eva Klonowski réttar-
mannfræðingur er ein þeirra sem rann-
sakar líkamsleifar hinna myrtu sem
grafnar hafa verið upp. í stuttu fríi á ís-
landi ræddi hún við Helga Þorsteinsson
off lýsti starfi sínu.
vangi og settar í plastpoka. Þeir
eru síðan fiuttar á brott og settar í
kæli og geymdar þar til tækifæri
gefst til rannsókna.
„Líkamsleifarnar eru heillegar,
ekki aðeins bein, heldur líka vöðv-
ar,“ segir Eva. „Þær eru orðnar
um ársgamlar, en hafa geymst vel
ofan í jörðinni þar sem ekkert loft
hefur komist að þeim. A þessum
tíma hafa líkin og moldin þjappast
saman sem veldur því að það er
erfitt að hreinsa þau.“
Leitað að byssukúlum
Rannsóknin hefst með því að lík-
in eru gegnumlýst til að finna
byssukúlur. Þær eru fjarlægðar og
yfirleitt verður að gera það með
höndunum. Á krufningarborði eru
fötin tekin af líkunum. Þau er
vandlega þvegin og geymd, því
nota má þau til að bera kennsl á
hina látnu. Nokkrir Bosníumenn
sem unnu með Evu voru í fullu
starfi við þvottinn.
„Meinafræðingar og lögreglu-
menn skoða og skrá líkamsleifarn-
ar, fótin og alla aðra hluti sem finn-
ast með þeim,“ segir Eva. „Það er
algengast að finna sígarettupakka,
eða annað sem tengdist tóbaki, en
oft finnast líka skilríki, myndir af
fjölskyldum hinna látnu, gleraugu
og margt fleira“
Hlutverk Evu var að greina
hæð, aldur og kyn með að rann-
saka beinin, eftir að þau höfðu ver-
ið hreinsuð. Hreinsunin getur tek-
ið allt að fimm tímum fyrir líkams-
leifar eins einstaklings. Að rann-
sókninni lokinni eru líkin sett aftur
í plastpoka og í kæli. Síðar verður
þeim skilað til aðstandenda og þeir
sjá um að grafa þau á ný.
Allar upplýsingar sem fást með
rannsóknunum eru bornar saman
við lýsingar ættingjum hinna
horfnu. „Upplýsingamar frá fjöl-
skyldunum verða að vera mjög ná-
kvæmar til að hægt sé að bera
kennsl á líkin.“'
segir Eva. „Stundum erum við
heppin, og finnum skilríki eða ann-
að sem ótvírætt sagði til um af
hverjum líkamsleifarnar væru. Ef
svo er ekki þarf allt annað að passa
saman. Síðasta haldreipi fjöl-
skyldna sem vilja ekki trúa því að
þeirra nánustu séu látnir er stund-
um að afneita því vegna þess að
eitthvert smáatriði virðist ekki
samsvara sér. Ef ekki dugir annað
getum við gert DNA-rannsókn á
líkamsleifunum og borið saman við
sýni úr skyldmennum."
Ólýsanleg lykt
Rannsóknunum fylgdi mikil og
vond lykt. „Þessi lykt færðist yfir á
okkur sem vorum að vinna að
rannsókninni. Henni er ekki hægt
að lýsa öðru vísi en sem lykt af eins
árs gömlum líkamsleifum sem leg-
ið hafa undir miklum þrýstingi í
eitt ár. Við fórum í sturtu á hverj-
um degi eftir vinnu, en það dugði
ekki til. Eftir að við komum heim
þrifum við okkur aftur og bárum á
okkur krem, en það var heldur
ekki nóg. Við vinnuna vorum við í
sérstökum einnota göllum, en
skófatnaðurinn dró í sig lyktina.
Fyrir utan húsin okkur safnaðist
upp haugur af skóm, um þrjátíu
pör, sem voru ónýt.“
„Eitt sinn fengum við að láni um
skeið þrjá bíla frá Sameinuðu þjóð-
unum. Að lokinni notkun ætluðum
við að skila þeim, en þeir sögðu
okkur að eiga þá. Það var ekki
nokkur leið að hreinsa burt lykt-
ina. Áður en ég kom heim frá
Bosníu dvaldi ég nokkrar daga
fjarri rannsóknaraðstöðunni, en
fljótlega eftir að maðurinn minn
UNDIR börunum, sem á eru líkamsleifar serbnesks hermanns, var
jarðsprengja.
Morgunblaðið/Eva Klonowski
MARKAÐURINN í Sarajevo þar sem sprengja banaði 68 manns í febrúar 1994. Hann var eitt uppá háldsskot-
marka Serba því margir voru þar samankomnir á litlu svæði. Á tímabili var hann og aðr ir slíkir markaðir einu
staðirnir þar sem hægt var að kaupa mat í borginni.
FYRRUM verslunarmiðstöð í bænum Kalesija þar sem Eva starfaði. Hann var á víglínunni milli Serba og
Múslíma og er nú síðasti bær áður en komið er í serbneska hluta Bosníu
■ s.r