Morgunblaðið - 21.12.1996, Side 26

26 LAUGARDAGUR 21. DESEMBER 1996
Jólakvæði og jóla-
lög eru ómissandi
þáttur í jólahaldinu.
Ekki er þó alltaf
farið rétt með og
stundum brotið
gegn íslenskum
bragreglum með af-
bökun á gömlum og
góðum jólakveð-
skap. Sveinn Guð-
jónsson rifjar hér
upp nokkur gömul
jólakvæði og ber
saman frumgerð og
nútímaútgáfu.
ÍENN gengur
jólahátíðin í
garð og
henni fylgja ýmsir
skemmtilegir siðir,
söngur og kveðskap-
ur. A jólatrés-
skemmtunum gleðj-
ast börnin og syngja
„þá var kátt í höll-
inni“ og hafa ef til
vill í huga stemmn-
inguna í Laugardals-
höll eftir sigurleik-
inn gegn Dönum hér
á dögunum. Um það
skal ekki fullyrt en
hitt er víst, að hér er
rangt farið með því
þetta síðasta stef í
barnaþulunni um
Þymirós kóngsdótt-
ur var upphaflega:
„Þá varð kátt í hárri
höll,“ og þannig
kveðið er það með
réttri stuðlasetn-
ingu, sem vandlega
er fylgt í allri þul-
unni. Helgi Hálfdan-
arson gerði þetta
reyndar að umtals-
efni í grein í Morg-
unblaðinu í desem-
ber 1983 og segir þar
meðal annars:
„A stríðsárunum
síðari settist ég að á
Húsavík, og þar varð
ég þess var, að þulan
um Þymirós var enn
kyrjuð á sama hátt
og ég lærði hana í
bemsku. Þegar ég
síðar fluttist til
Reykjavíkur, veitti
ég því brátt athygli, . Morgunblaðið/Ámi Sæberg
að nýr tími var tek- JOLASVEINAR ganga um
inn til að ráska með gatt...
þessi gömlu stef. Einkum þóttu mér
tvær breytingar nokkuð hastarleg-
r ptrmM '«
"'fiiffSílí;
v '■"* 'féiWtf /
ar. Síðasta stefið, „Þá varð kátt í
hárri höll“, var orðið „Þá var kátt í
höllinni", og þótti mér nú gamall og
góður kveðskapur heldur en ekki
hafa sett ofan. Ekki aðeins að út-
skúfað væri stuðlasetningu, sem þá
var á öllum stefjunum, heldur var
megin-áherzla stefsins látin lenda á
áherzlulausri endingu, svo sem
löngum hefur þótt einkenna leir-
burð (höllinn-i). Jafnvel hefur þessi
ómynd verið höfð að einhvers konar
orðtaki íþróttamanna, þegar mest
hefur gengið á í Laugardalshöll.
Hin breytingin er sú, að bætt hefur
verið í þuluna nýju stefi: „Á snældu
skaltu stinga þig“, og leynir sér nú
ekki að þar er fitjað upp á aðra
prjóna. Annars mun innskot þetta
eiga rætur að rekja til danskrar
Þymirósar-þulu, sem vel gat verið
fyrirmynd þeirrar íslenzku að
meira eða minna leyti, þó að nokkuð
beri þar á milli. Því er ekki að vita
nema þetta stef hafi lengi fylgt ís-
lenzku þulunni einhvers staðar á
landinu, þó að það væri óþekkt ann-
ars staðar og í þokkabót hið eina
sem var óstuðlað (nema þrjú s
þættu duga til þeirra nota!).
Raunar hef ég alveg nýlega heyrt
fjórða stefið sungið svo i útvarp:
„Þymirós svaf heila öld“, svo að
einnig þar er stuðlunum komið fyrir
kattamef.
Látum það vera, þó að ýmsum
þyki mál til komið að höggva á
„stuðlanna þrískiptu grein“, sem
ella stæði þrítugustu og þriðju kyn-
slóð íslenzkra
skálda fyrir sálu-
hjálp; hitt er verra,
að umturna göml-
um íslenzkum al-
þýðukveðskap til
samræmis við það
sjónarmið, þegar ís-
lenzkt brageyra er
ekki lengur til vam-
ar, og hafa ekki
annað upp úr krafs-
inu en afleita lág-
kúru,“ segir Helgi í
umræddri grein.
Uppá stól,
stendur
mín hanna
Þegar sá sem
þessar línur skrifar
var á bamsaldri og
söng jólalögin af
hjartans lyst furð-
aði hann sig stund-
um á sumum orðum
og hendingum sem
komu eins og
„skrattinn úr sauð-
arleggnum" inn í
jólakvæðin og í engu
samræmi við efni
kvæðanna eins og tfl
dæmis í jólasveina-
vísunni, sem nú
heitir „Jólasveinar
ganga um gólf“, þar
sem allt í einu kem-
ur ljóðlínan: „Uppá
stól, stendur mín
kanna“. Hvað var
kannan eiginlega að
gera þama uppá
stól og hvernig
tengist hún fram-
vindu textans, þar
sem fyrri hluti
kvæðisins fjallar um
samskipti jólasveinanna og móður
þeirra og sá síðari um komu þeirra
til manna níu nóttum fyrir jól? Árni
Bjömsson þjóðháttafræðingur
nefnir í bók sinni Saga daganna þá
skýringu að þarna hafi hugsanlega
verið sett saman tvö kvæði og
seinni hlutinn eigi rætur að rekja til
eldri vísu, sem ekki tengist jóla-
sveinunum heldur Önnu, sem dans-
ar níu nóttum fyrir jól:
Uppá stól, stól, stól
stendur mín kanna;
nfu nóttum fyrirjól
kemst eg til manna
og þá dansarhún Anna.
Árni segir ennfremur að svipaðar
vísur séu vel þekktar úr Noregi:
Upp i lid og ned i strand
stend ei liti kanna.
nie netter fyrejol
danserjomfru Anna.
í þessu samhengi er rétt að geta
þess að fyrri hluti þessarar jóla-
sveinavísu hefur afbakast í áranna
rás og er nú oftast sunginn svona:
Jólasveinar ganga um gólf
með gylltan staf í hendi;
móðir þeirra sópargólf
ogflengir þá með vendi.
í þessari afbökun em þverbrotn-
ar reglur íslenskrar bragfræði til
dæmis með því að ríma saman gólf-
og gólf auk þess sem stuðlasetningu
er útskúfað. Bæði Ami Bjömsson
og Helgi Hálfdanarson hafa leitt rök
að því að hér muni vera um að ræða
afbökun á eldri vísu, sem enn þekk-
-111!]-
m
MORGUNBLAÐIÐ

111
■
Ad- am elsk- að- i all- a þá og all- ir gerðu sem Ad- am. Hann
. u D7 G D7
--------------------------------------------------------
;

8
fHKS
Spurði hann og sagði svo: Hvar átt þú heim- a?
Ég á heima’ á Klapp-land-i, Klapp-land-in- u góð- a.“
2. . Hopplandi 3. . Stapplandi 4. . Hnerrlandi 5. . Grátlandi 6. . Hlælandi 7. . íslandi

Adam átti syni sjö
s
&
Am
m
D7
D7
G

Ad- am átt- i syn- i sjö, sjö syn- i átt- i
i
Am
m
D7

D7
ÉéS
Ad-
G
am.
i
j M j j j irg
m
j j w
m
sáð- i, hann sáð- i. Hann klapp-að-i sam-an lóf-un- um.hann stapp-að-i nið- ur
=M
w
D7
D7
J J'f Lí J

fót-un-um, hann rugg-að-i sér í lend-un- um og snér- i sér í hring.

ÍGekk ég yfir sjó og land
1 H t-LL-h ■ j
n m
A7
--Fl J=l
Gekkég yf- ir sjó og land, hitt- i þareinn gaml-an mann.
„Ég á heima’ á Klapp-land-i, Klapp-land- i, Klapp-land-i.
D ---- g D____ A7 d

m

Þyrnirós
$
C7
m

Hún Þyrn- i- rós var best- a barn, best- a barn, best- a barn, hún
Þyrn- i- rós var best- a barn, best-
2. Þá kom þar galdrakerling inn. 4. Og þyrnigerðið hóf sig hátt.
3. „Og þú skalt sofa’ í heila öld.“ 5. Hún Þyrnirós svaf eina öld.
a barn.
7. „Ó, vakna þú mín Þyrnirós.”
8. Og þá varð kátt í hárri höll.
Jólasveinar ganga um gátt
Dm
pjglilí
Þjóðvísa Friðrik Bjarnason
A7
É
Jól- a-svein-ar ganga’um gáttmeð gild- an staf í hend- i.
Gm _____________ A7 Dm Gm A7 Dm

Móð- ir þeirr- a hrín við hátt og hýð- ir þá með vend-
Bb F Gm C7 F G|Þ
Hljómsetning: Ólafur Gaukur