Morgunblaðið - 11.04.1997, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 11. APRÍL1997 27
LISTIR
ÞÓREY Aðalsteinsdóttir í hlutverki Siggu og Sunna Borg sem Valgerður.
HALLDÓR E. Laxness og Trausti Ólafsson, höfundar leikgerðar
Vefarans mikla frá Kasmír
höndinni. Það er til dæmis jarðefni
á gólfinu og það má auðvitað túlka
á margan hátt. Heimurinn eins og
hann er sýndur á sviðinu er meira
og minna í brotum. Víðförli Steins
Elliða er hins vegar frekar gefin
til kynna með öðrum hætti, til
dæmis ljósum, tónlist og leikhljóð-
um.“
Hveijar eru þá í stuttu máli
megináherslur í leikgerð Vefarans?
„Því er ekki hægt að svara að
fullu í einni setningu," segir
Trausti. „Þetta er örlagasaga með
mikilli áherslu á aðalpersónurnar,
sem eru auðvitað Steinn Elliði og
ekki síður Diljá. Þetta er trúlega
umfram allt verk um manninn sem
stendur frammi fyrir vali. Manninn
sem er að leita fullkomnunar, en
spurningin er hvort hann fórnar
ekki því besta sem lífið hefur að
bjóða. Þá verður þetta nefnilega
ekki síst ákaflega sterk ástarsaga,
sagan um konuna gagnvart mann-
inum sem ætlar að sigra heiminn
og leggja hann undir sig.“
Leikstjóri Vefarans er Halldór
E. Laxness, en Finnur Arnar
Arnarson gerir leikmynd, Kristján
Edelstein sér um tónlist og leik-
hljóð, Hulda Kristín Magnúsdóttir
búninga og Jóhann Bjarni Pálma-
son lýsingu. í hlutverki Steins Ell-
iða er Þorsteinn Bachmann en
Marta Nordal leikur Diljá. Þráinn
Karlsson leikur föður Alban, Guð-
björg Thoroddsen fer með hlutverk
Jófríðar, móður Steins, og Sunna
Borg leikur ættmóðurina Valgerði
Ylfingamóður, en Örnólf, föður-
bróður Steins, leikur Hákon Wa-
age. í öðrum hlutverkum eru með-
al annarra Aðalsteinn Bergdal, Jón
Júlíusson, Jónsteinn Aðalsteinsson
og Þórey Aðalsteinsdóttir.
„í LAUSU
LOFTI“
MYNPLIST
II o r n i ð
Grafík/málverk
ELÍN P. KOLKA
SIGRÍÐUR EINARS-
DÓTTIR
Opið alla daga frá 14-18. Til 16
apríl. Aðgangur ókeypis.
TVÆR stöllur í list og námi
hafa tekið sig saman um frum-
raun á sýningarvettvangi í Horn-
inu á Hafnarstræti. Báðar hafa
að baki nám við skóla fagurlista
í Toulouse í Frakklandi í lok átt-
unda og upphaf níunda áratugar-
ins, þótt ekki sköruðust leiðir
þeirra fyrr en í Myndlista- og
handíðaskólanum, þar sem þær
útskrifuðust með árs millibili
1987 og 1986, annars vegar úr
grafíkdeild en hins vegar úr
málunardeild.
Þetta er þó einungis frumraun
um markverðar athafnir á höfuð-
borgarsvæðinu, því báðar hafa
að baki einkasýningar heima og
erlendis auk þess að hafa tekið
þátt í nokkrum samsýningum á
Stórreykjavíkursvæðinu og úti á
landi.
Það má segja að listspírurnar
eigi það helst sameiginlegt að
fara hægt af stað og hafi einkum
sýnt utan alfaraleiða í listinni
að segja má, þannig hélt Elín
P. Kolka tvær einkasýningar í
Þýskalandi árið 1995, í Kappeln
- Ellenberg og Tarp, sem eru
héruð eða borgarkjarnar sem
rýnirinn veit engin deili á.
Elín vinnur í mjög einföldum
myndheildum, annars vegar í
mjög hreinum og klárum form-
skipunum í lit, sem minna á
mýkri tegund strangflatalistar
og hins vegar í fijálsu línuspili.
Það má strax merkja það af
vinnubrögðunum með línurnar
að um ætingar er að ræða, en
hins vegar eru grafísk einkenni
ekki eins auðsæ á flatamyndun-
um.
Það er eitthvað fínt, létt og
elskulegt í þessum vinnubrögð-
um, en um svipmikil átök við
efnviðinn er naumast að ræða,
hvorki um mikla formræna frá-
sögn né að tekist sé kröftuglega
á við fyrirbæri á hlutvöktum
grunni. Helst var það hið ljóð-
ræna línuspil sem augað leitaði
til aftur og aftur fyrir lífsmögn
og yndisþokka í mjög hreinni og
fágaðri grafískri útfærslu.
Sigríður Einarsdóttir hefur
áður haldið einkasýningar á
Skagaströnd og á Blönduósi.
Hún er meira fyrir að hræra upp
í hugarfluginu en beita skipulagi
og rökvísi í myndheildum sínum
og í þá veru gjörólík stöllu sinni.
Hér er meiri rómantík á ferð og
um leið frjáls og óformleg beiting
miðlanna á milli handanna. Und-
anskilin er aflanga myndin
„Stjörnuleikur“ (10), sem er
markviss í byggingu og lit og
býr að auk yfir tónrænni hrynj-
andi. Þá er úrskerandi tjákraftur
í myndinni „Þeytingur" (15) og
sömuleiðis myndinni „Svipur"
(23).
Eitthvað segir mér um fram-
kvæmdina í heild, að hér sé ekki
um samfelld vinnubrögð að ræða
hjá hinum ungu listakonum held-
ur ígrip, og nokkur tími vilji líða
á milli listrænna athafna. þannig
séð gæti heiti sýningarinnar ver-
ið réttnefni og tími kominn til
að stíga föstum fótum til jarðar.
Bragi Ásgeirsson
mikla ólgu og margir urðu til að andmæla
þeim.
VEFARINN mikli frá Kasmír segir
frá Steini Elliða, sem er á 19. ári
þegar sagan hefst, og greinir frá
nokkrum árum í lífi
hans. Steinn kastast öfga á milli
og er ómögulegt að festa hendur
á skoðunum hans. Steinn kemur
fram sem boðberi helstu kenn-
ingakerfa samtímans - hug-
myndir hans eru í stöðugri endur-
skoðun. Þannig er Steinn Elliði
hinn dæmigerði nútímamaður
eins og Halldór lýsir honum í
Af menníngarástandi. Hann
„hefur hundraðogfimtíu lífskoð-
anir en eingin þeirra er hans eig-
in. Hans eigin lífskoðun er hin
eina sem hann ekki hefur.“ Af
hálfu höfundar er engin tiiraun
gerð til að ritstýra þessum hug-
myndum Steins eða annarra
sögupersóna bókarinnar í þágu
ákveðins boðskapar og verður
hann ekki dreginn til ábyrgðar fyrir þær!
Vefarinn mikli er m.ö.o. það sem kallað hef-
ur verið fjölradda verk.
Segja má að Steinn Elliði sé í meginatrið-
um klofinn milli þess guðlega og jarðneska,
andlega og líkamlega. í honum togast á and-
stæður sem virðast ósættanlegar því að vilji
sálar og holds er ekki sá sami. Þessir gagn-
stæðu pólar tákngerast í guði og konunni:
„Konan er nefnilega hvorki meira né minna
en hættulegasti meðbiðill guðs og keppinaut-
ur þar sem sál mannsins er í tafli,“ segir
Steinn á einum stað. Eini verðugi „keppinaut-
ur“ guðs um sál hans er Diljá, stúlkan sem
elskar hann og hann er ástfanginn af, þ.e.a.s.
þegar hún er ekki ímynd freistarans djöful-
lega: „Alt í lífi mínu er lygi, Diljá, guð og
djöfullinn, himinn og helvíti, alt lygi nema
þú.“
Segja má að Diljá sé fulltrúi skynseminn-
ar, jarðsamband Steins, „persónugervíng
hinnar fijóu rnoldar" eins og segir í Vefaran-
um mikla. Diljá afhjúpar Stein með einföldum
spurningum, sér í gegnum hann og biður
hann á einum stað að taka af sér grímuna
og á þar við að Steinn skýli sér stöðugt bak
við kenningar, orð, sem séu ekki hann sjálfur
heldur gríma sem forði honum frá því að
horfast í augu við lífið. Undir lok
verksins, þegar kapphlaup guðs
og Diljár um sál Steins nær há-
marki, eru hugrenningar hennar
birtar þar sem hún segir: „Hvað
hann er heilagur og ógurlegur í
kirkju sinni, þessi guð! Kirkja
hans er máttugri en lögmál nátt-
úrunnar og kallar til sín manns-
sálir að austan og vestan, norðan
og sunnan, kallar þær úr öllum
höfuðáttum til þess að rísa gegn
eðli hins skapaða og hefja sig
úr duftinu uppávið til eilífðarinn-
ar. Jesús Kristur er skríngilegur
harðstjóri: óvinir hans krossfestu
hann, og hann krossfestir vini
sína í staðinn. Kirkjan er ríki
krossfestra. Hvað máttu ástir
vesallar skapaðrar konu gegn
hinni heilögu kirkju Jesú Krists, sem er
máttugri en sköpunarverkið?"
STEINN Elliði er ekki einangruð per-
sóna í skáldsögu heldur hefur hann
miklu víðtækari skírskotun, - hann
er tákngervingur nýrra tíma. Glíma
hans við hinstu rök tilverunnar, þegar yfirvof-
andi er að sólin, tunglið og stjörnurnar verði
útmáð af festingunni, er ekkert einsdæmi.
Steinn á sér marga „bræður" og meðal þeirra
er höfundurinn sjálfur, enda þótt niðurstöður
þeirra geti verið aðrar en hans. Sagan er í
ríkum mæli sjálfskönnun og er fróðlegt að
bera saman Halldór Kiljan Laxness og Stein
Elliða, skoðanir þeirra á klausturvist og krist-
indómi, stjórnmálum og kvenfólki, en um
hugmyndir skáldsins á þessum tíma má með-
al annars lesa í Af menníngarástandi sem
fyrr var vitnað til. Halldór lýsti hins vegar
niðurstöðum Vefarans mikla svo í Alþýðubók-
inni árið 1929, tveimur árum eftir útkomu
hans: „Vefarinn mikli" er ekki sorgarleikur
einnar mannssálar, heldur verða menníngar-
skil þar sem tjaldið er dregið niður í „Vefaran-
um“. Þaðan í frá eru ekki annars úrkostir
en heija nýan leik, - á nýrri jörð, undir nýum
himni. Lausn „Vefarans" gefur einga von.
Frumhugsun kristindómsins er með öllu
ósamrýmanleg frumhugsun jarðnesks lífs, -
það er upphaf og endir „Vefarans". Sé guð
alt og maðurinn blekkíng ein og hégómi, þá
liggur í augum uppi að manninum er best
að halla sér útaf og deya, svo að guð geti
verið alt í friði.“ Með þeim orðum má segja
að Halldór hafi kvatt hina kaþólsku trú, „þó
án þess að afneita grundvallarhugmynd kirkj-
unnar", eins og hannsagði hálfri öld síðar
í minningabók sinni Ungur eg var. Hann
hafði lokað klausturportunum á eftir sér.
ALLDÓR Kiljan Laxness sneri aftur
til íslands á vordögum 1926 með
Vefarann mikla frá Kasmír í far-
teskinu. Honum gekk hins vegar
treglega að fá bókina gefna út. „Ég held
Vefarinn hafi verið boðinn öllum íslenskum
útgefendum sem öndin blakti í, en einginn
vildi leggja nafn sitt við svo lélega bók; þeir
töldu líka óhugsandi að nokkur maður vildi
kaupa þetta.“ Halldór gaf bókina út sjáifur
ári síðar fyrir eigin reikning „og leigði götu-
stráka og sérvitrínga til að selja hana í heft-
um við húsdyr fólks. Þetta framtak gaf svo
góða raun að ég fór til Amriku fyrir ágóðann
og dvaldist þar hátt á þriðja ár,“ sagði skáld-
ið síðar.
Utgáfan vakti misjöfn viðbrögð. Sumir
fundu verkinu flest til foráttu, enda sagan
harla óvenjuleg á þeim tíma. Ritdómur Guð-
mundar Finnbogasonar landsbókavarðar í
timaritinu Vöku birtist hér í heild en hann
lét sér nægja tvö orð um Vefarann mikla frá
Kasmír: „Vélstrokkað tilberasmjör". Öllu
frægari er hins vegar ritdómur Kristjáns
Albertssonar í sama tímariti en Kristjáp var
áhrifamikill í menningarumræðunni á íslandi
á þriðja áratugnum. Hann skrifaði: „Loksins,
loksins tilkomumikið skáldverk, sem rís eins
og hamraborg upp úr flatneskju íslenskrar
ljóða- og sagnagerðar síðustu ára! ísland
hefur eignast nýtt stórskáld - það er blátt
áfram skylda vor að viðurkenna það með
fögnuði." Sænski bókmenntafræðingurinn
Peter Hallberg, sem mikið rannsakaði verk
Halldórs Laxness, sagði síðan í bók sinni um
æskuverk hans að vafamál væri hvort nokkru
sinni hefði komið út bók á Norðurlöndum,
sem gæfi jafn sterka og fjölskrúðuga lýsingu
á hugsunarhætti eftirstríðsáranna og Vefar-
inn rnikli."
Ýmsir telja að með Vefaranum mikla frá
Kasmír hefjist nútíminn í íslenskri sagna-
gerð. Vissulega má færa gild rök fyrir því
þar sem verkið er að sönnu nútímalegt og á
sinni tíð á skjön við flest það er ritað hafði
verið á íslenska tungu. Ekki varð hins vegar
framhald á þessari þróun að sinni. íslenskir
lesendur þurftu að bíða í nokkra áratugi eft-
ir frekari „módernisma“ í íslenskri
skáldsagnagerð. Framúrstefnuskeiði Hall-
dórs Laxness var að ljúka - í bili. Hann
sneri sér að því að skrifa stór og mikil raun-
sæisverk á borð við Sölku Völku, Sjálfstætt
fólk og Heimsljós. Með þeim endurnýjaði
hann kröftuglega íslenska frásagnarlist sem
færði honum Nóbelsverðlaunin í bókmenntum
árið 1955.
Höfundur er cand. mag. ííslenskum
bókmenntum og útgáfustjóri Vöku-
Helgafells.
Helstu heimildir: Árni Siguijónsson: Laxness og
þjóðlífið 2. Frá Ylfíngabúð til Urðarsels. Rvík 1987.
Hallberg, Peter: Halldór Laxness. Njörður P. Njarðvík
íslenskaði. Rvík 1975. Sami: Vefarinn mikli. Um
æskuskáldskap Ilalldórs Laxness. Björn Th. Björnsson
íslenskaði. Rvík 1957-60. Halldór Guðmundsson:
„Loksins, Loksins." Vefarinn mikli og upphaf íslenskra
nútímabókmennta. Rvík 1987. Halldór Laxness: Af
menníngarástandi. Rvík 1986. Sami: Alþýðubókin.
Rvik 1929. Sami: Dagar hjá múnkum. Rvik. 1987.
Sami: Seisejjú, mikil ósköp. Rvík 1977. Sami:
Skáldatími. Rvík. 1963. Sami. Úngur eg var. Rvík
1976. Sami: Vefarinn mikli frá Kasmír. 2. útgáfa 1948.
Matthías Viðar Sæmundsson: Myndir á sandi. Rvík
1991. Ólafur Ragnarsson og Valgerður Benediktsdóttir:
Lífsmyndir skálds. Rvík 1992.
Laxness