Morgunblaðið - 16.05.1997, Side 27

MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
FÖSTUDAGUR 16. MAÍ1997 27
BÖKMENNTIR
Sagnfræði
UM LANDNÁM Á ÍSLANDI
Guðrún Asa Grímsdóttir sá um útg.
200 bls. Útg. Vísindafélag íslend-
inga. Reykjavík, 1996.
ÞETTA er að stofni til erindi, fjór-
tán talsins, flutt á ráðstefnu um
landnámið. Var ráðstefnan haldin
haustið 1990 og var efnið skoðað
út frá ýmsum mismunandi sjónar-
hornum.
Útgáfa af þessu tagi orkar tví-
mælis. Hafi eitthvað nýtt komið
fram eru fjölmiðlar búnir að vekja
á því athygli. Þar að auki er tvennt
ólíkt að semja erindi til flutnings
eða ritgerð til birtingar á prenti.
Sum þessara erinda hafa verið
endurskoðuð með útgáfu fyrir
sjónum, önnur ekki. Fremst fara
hugleiðingar Ólafs Halidórssonar;
geta skoðast sem inngangserindi.
Ölafur beinir fyrst orðum sínum
almennt til viðstaddra: »Við erum
á þessari ráðstefnu ... « og svo
framvegis. Þannig hefst erindi
hans. »Mér hefur verið falið að
tala hér um málið og menning-
una,« segir hann ennfremur. Síðar
í erindinu minnir hann enn á hið
sama: »í daskrá þessarar ráðstefnu
stendur að ég eigi að tala hér um
menningu landnemanna.« Athuga-
semdir sem þessar kunna að eiga
við þegar horft er framan í áheyr-
endur en koma hálfankannalega
fyrir sjónir þegar þær birtast löngu
síðar á bók. Hefði höfundur að
skaðlausu mátt strika þetta út
áður en hann afhenti erindið til
prentunar. Að öðru leyti skulu
hugleiðingar hans hvergi lastaðar;
þær eru að mörgu leyti fróðlegar.
Þrír fara þama ofan í Land-
námUj Jakob Benediktsson, Guð-
rún Ása Grímsdóttir og Gunnar
Karlsson. Bent er á að sú ágæta
bók hafi verið í letur færð löngu
eftir landnám og enn síðar endur-
samin, og þá breytt og aukin á
ýmsa lund. Jakob tekur meðal ann-
ars upp gamla hugmynd Barða
Guðmundssonar sem Sveinbjörn
Rafnsson studdi síðar með end-
urnýjuðum rökum »að kveikjan að
þessu verki hafi verið vilji höfð-
ingja að skrásetja eignarheimildir
fyrir höfuðbólum ættanna.« Guð-
rún Ása er sama sinnis, »að varð-
veittar gerðir Landnámabókar frá
miðöldum bera þess merki að vera
sprottnar af lagastarfi og hræring-
um á eignarétti.« Gunnar er á
annarri skoðun; álítur »að bókin
hafi verið skrifuð af þörf fyrir þjóð-
lega sjálfsmynd fremur en þörf
fyrir að sanna eignarheimildir . . .«
Ásannast þarna spakmælið forna
að lærða menn greinir á. Gunnar
ræðir þó meira um annað, sem sé
um skrif og skoðanir
alþýðlegra fræði-
manna á árum áður.
Nefnir hann meðal
annarra Áma Óla og
Benedikt Gíslason frá
Hofteigi sem báðir
töldu að landið hefði
verið meira eða minna
byggt áður en Norð-
menn tóku að sigla út
hingað og setjast hér
að. Lætur prófessorinn
sér fátt um finnast;
telur augljóslega að til-
gátur þeirra séu reistar
á veikum grunni og
eigi hæpna stoð í rituð-
um heimildum. Tekur
hann þar sams konar afstöðu og
fyrirrennarar hans sem töldu sig
sjaldnast eiga nokkuð vantalað við
ólærða grúskara. Giskar Gunnar á
að með skrifum sínum hafi þeir,
Árni og Benedikt og aðrir slíkir,
viljað spyrna við ofurvaldi lærðra
manna yfir fræðunum. Vafalaust
er nokkuð til í því. En þá ber líka
að hafa í huga að viðspyrnan sú
átti sér alkunnan, sögulegan að-
draganda. Á uppgangstímum Ger-
mana og norrænna þjóða á 19. öld
efuðust menn lítt um sannfræði
fornritanna. Sú skoðun féll þá
einkar vel að smekk íslenskrar al-
þýðu sem trúði hverju orði sem á
bækur var skráð og áleit að varla
þyrfti að skammast sín fyrir upp-
runann eins og hann er rakinn í
ættartölum fornritanna - beint til
höfðingja og konunga! íslendinga-
sögurnar skópu grunninn undir
íslenskri alþýðumenningu. Trúin á
feðranna frægð varð ein styrkasta
stoðin í sjálfstæðisbaráttunni.
Snemma á 20. öld komu svo fram
ungir norrænufræðingar sem turn-
uðu þessari trú. íslendingasögurn-
ar væru einungis bókmenntir þar
sem fyrir kæmu erlendar flökku-
sögur og glósur úr latínuþýðingum
og sannfræði þeirra væri hæpin
eða engin. Svipuðu máli gegndi
um fleiri fornrit. Bókfestukenning
var það kallað. Þótt háskólamenn
litu á Benedikt og Árna sem rétta
og slétta áhugamenn er engum
vafa undirorpið að sjálfir töldu
þeir sig vel dómbæra um efnið.
Báðir voru landskunnir fræðimenn,
höfundar margra bóka, höfðu alist
upp við sagnalestur og sagna-
skemmtun og álitu sig vafalaust
standa nær upp-
runanum en menn
sem numið höfðu
fræði sín á skólabekk.
Með róttækum hug-
myndum sínum - sem
áttu þó stoð í sjálfri
Islendingabók - hafa
þeir talið sig mundu
skáka hinum lærðu,
þar með hefðu þeir
fellt þá á sjálfs sín
bragði. Varla þarf að
efa að ráðstefnugestir
hafi vitað af skoð-
unum þessara gengnu
fræðaþula og annarra
slíkra. Af orðum og
athugasemdum pró-
fessorsins má líka ætla að hann
hafi allt eins verið að skemmta
viðstöddum með því að rifja þetta
upp.
Er þó ekki svo vel að vísinda-
menn séu sjálfir á einu máli um
þá bjargföstu undirstöðu íslands-
sögunnar að landið hafi verið num-
ið frá Noregi á seinni hluta 9. ald-
ar samanber orð Guðmundar Ól-
afssonar fornleifafræðings sem
kvað »hugsanlega eiga eftir að
finnast sannanir fyrir því að hér
hafi menn numið land fyrr en nú-
verandi heimildir gefa tilefni til að
ætla.«
Naumast verður séð að neitt
nýtt hafi komið þarna fram í máli
íslenskufræðinga og sagnfræð-
inga. Oðru máli gegnir um hlut
raunvísindamanna sem er meiri,
bæði að umfangi og inntaki. Erfða-
mörk, erfðasjúkdómar og uppruni
Íslendinga heitir t.d. erindi Ólafs
Jenssonar, fræðilegt vel, en Stefán
Aðalsteinsson ijallar að sínu leyti
um uppruna íslenskra húsdýra.
Hvor í sínu lagi leitast þeir við að
svara sameiginlegri meginspurn-
ingu: Hvaðan komu menn og dýr?
Ekki er síður fróðlegt erindi Sturlu
Friðrikssonar en það ber yfirskrift-
ina Nýtinglands. Lýsir Sturla land-
kostum þeim sem mættu augum
landnemanna í hinu ónumda landi
og telur að hér hafi beðið þeirra
»mikil auðlegð fyrir norræna þjóð
á þeirra tíma mælikvarða.« En
auðlegðin þvarr skjótt. Þóra Ellen
Þórhallsdóttir ræðir um áhrif bú-
setu á landið sem komu fljótt í ljós.
Gróðureyðing sú, sem hófst þegar
með búsetunni, er rakin til eld-
virkni, kólnandi loftslags en þó
fyrst og fremst til mannlegra at-
hafna svo sem ræktunar, kolagerð-
ar og búfjárbeitar.
Jarðfræðin er að vonum fyrir-
ferðarmikil í ritinu. Gjóskutímatal
og gjóskulög frá tíma norræns
landnáms á íslandi nefnist þáttur
Guðrúnar Larsen en Árný E.
Sveinbjömsdóttir nefnir erindi sitt
Aldursgreiningar með geislakoli.
Margrét Hallsdóttir skrifar um
fijógreiningu en Grétar Guðbergs-
son og Þorleifur Einarsson nefna
þátt sinn Landið við landnám.
Langt er síðan jarðfræðingar tóku
að rýna í jarðlögin og leita þar
staðfestingar á rituðum heimild-
um. Svo margar gátur eru enn
óráðnar að vona verður að jörðin
eigi eftir að leysa að minnsta kosti
sumar þeirra.
Eru þá ótalin þau fræðin sem
mesta athygli vöktu á sínum tíma,
ískjarnar: Skuggsjá liðinna alda,
höfundar Árný E. Sveinbjömsdótt-
ir og Sigfús J. Johnsen. Það eru
að sjálfsögðu rannsóknirnar á
Grænlandsjökli sem þau eru að
skýra frá. Eftir að borað hafði
verið í jökulinn og búið var að lesa
úr því sem upp kom fékkst skýr
staðfesting á því sem bækur herma
um veðurfar á liðnum öldum. Og
meir en svo því loftslagsbreytingar
liðinna árþúsunda stóðu þarna
skráðar eins og stafur á bók. Þótt
veðurfarssveiflna sé að sjálfsögðu
getið bæði í fornritum og annálum
hafa sagnfræðingar sjaldnast met-
ið til fulls áhrif þeirra á búsetu og
þjóðarhag. Árný og Sigfús minna
á að árið 1695 hafi gerst »sá fá-
heyrði atburður, að ísinn um-
kringdi ísland og náði að auki
hálfa leið til Færeyja«. Á fyrri hluta
18. aldar mildaðist veðurfarið en
harðnaði aftur á síðari hluta aldar-
innar. Hið sama endurtók sig á
19. öld og einnig á þeirri sem nú
er brátt á enda. Áf því hefur sprott-
ið sú trú að veður hljóti að versna
á síðari hluta aldar hverrar. Þótt
lengi hafi verið vitað af þessum
sveiflum og margir hafi reynt að
geta sér til um orsakir þeirra hefur
engum tekist að útskýra þær enn
sem komið er.
En hvað skyldi ískjaminn þá
segja um landnámið? Og hvað seg-
ir hann um sannfræði Landnámu?
Svörin em afdráttarlaus. Vafalaust
munu þau gleðja þá sem hallast
að sagnfestunni. Tímatalinu sam-
kvæmt hafi Flóki einmitt hreppt
hér það kuldakast sem olli því að
hann gaf landinu það heiti sem það
síðan ber. Þegar Ingólf bar að landi
áratug síðar hafi veðráttan verið
búin að snúa við snældunni. »Ekki
er ólíklegt að batnandi veðurfar
hafi átt dijúgan þátt í velgengni
Ingólfs, og þeirra sem í_ kjölfar
hans sigldu,« segja þau, Ámý og
Sigfús. Svo mörg vora þau orð.
Erlendur Jónsson
Loftslag og
landkostir
Guðrún Ása
Grímsdóttir
Nýjar bækur
• MENNTUN, ást
ogsorg. Einsögu-
rannsókn á íslensku
sveitasamfélagi 19.
og20. aldar er eftir
Sigurð Gylfa Magnús-
son. Meginþráður
bókarinnar er sóttur í
dagbækur, einkabréf
og önnur persónuleg
gögn frá tveimur
sjálfmenntuðum
bræðrum, Níelsi og
Halldóri Jónssonum
frá Tindi við Stein-
grímsfjörð, sem voru
fæddir á árunum
1870 og 1871. „Þeir
voru haldnir óstöðv-
andi áráttu til að skrá líf sitt og
umhverfi, svo að rit þeirra veita
einstæða innsýn í viðhorf ís-
lenskra alþýðumanna um síðustu
aldamót, segir í kynningu.
I bókinni er jafnframt leitað
fanga í persónulegum heimildum
frá öðrum íslendingum á sama
tíma og málin reifuð með hliðsjón
af útlendum ritum á fræðasviði
sem er nefnt „micro-
history" á ensku og
höfundur kallar ein-
sögu.
Bókin er þrettánda
bindi í ritröðinni
Sagnfræðirannsókn-
um - Studia historica,
sem Sagnfræðistofn-
un Háskóla Islands
hefur gefið út síðan
1972.
Höfundurinn, Sig-
urður Gylfi Magnús-
son, lauk doktorsprófi
í sagnfræði frá
Carnegie Mellon-
háskólanum í Pitts-
burg í Bandaríkjunum
árið 1993 og hefur aðallega unnið
við rannsóknir og háskólakennslu
síðan. í Sagnfræðirannsóknum
hefur áður komið út eftir hann
bókin Lífshættir í Reykjavík
1930-1940.
Sagnfræðistofnun og Háskóla-
útgáfan gefur út og sér Háskóla-
útgáfan um dreifingu. Ritið kostar
3.500 krónur.
Sigurður Gylfi
Magnússon
Ljósmyndari/Krissý
SJO listamenn fengu úthlutað styrk að þessu sinni
frá Kópavogsbæ.
Sjö hlutu listamanna-
styrk Kópavogsbæjar
ÁRLEG úthlutun listamanna- Bjarki Pétursson, kvikmynda-
styrkja í Kópavogi fór fram á gerðarmaður, Jónas Bragi, gler-
afmælisdegi bæjarins, sunnudag- listamaður, Kjartan Árnason, rit-
innn 11. maí sl. Athöfnin fór fram höfundur, Kristján Long, ljós-
í Listasfni Kópavogs. myndari og ljóðskáld, Martial
Að þessu sinni fengu sjö lista- Nardeau, tónlistarmaður, og
menn úthlutun: Ásdís Sigurþórs- Unnur María Ingólfsdóttir, tón-
dóttir, myndlistarmaður, Böðvar listarmaður.
Odda-
stefna
ODDASTEFNA, árleg ráð-
stefna Oddafélagsins, verður
haldin sunnudaginn 25. maí nk.
að Laugalandi í Holtum, Rang-
árþingi. Ráðstefnan hefst kl.
13 og lýkur milli kl. 17-18.
Ráðstefnan verður helguð
minningu Jóns Loftssonar (f.
1124, d. 1. nóvember 1197),
höfðingja og djákna í Odda.
Erindi munu flytja eftirtald-
ir sagnfræðingar og fræði-
menn: Dr. Helgi Þorláksson,
Auður G. Magnúsdóttir, Sverr-
ir Tómasson, Ásdís Egilsdóttir
og Ármann Jakobsson.
Hlé verður gert á erinda-
flutningi og mun þá Benedikt
Árnason lesa kafla úr Gullna
hliðinu. Kaffi og meðlæti verð-
ur á boðstólum í umsjá kvenfé-
lags heimamanna. Ráðstefnu-
gjald verður hóflegt.
GUÐBJÖRG Sigurðar-
dóttir ljósmóðir átti
þennan bíld og notaði
hann til blóðtöku.
Nesstofusafn
opið í sumar
NESSTOFU S AFN verður
opnað í dag, fimmtudag, og í
sumar verður safnið opið á
sunnudögum, þriðjudögum,
fimmtudögum og laugardög-
um kl. 13-17.
Nesstofusafn er til húsa í
Nesstofu á Seltjarnarnesi.
Nesstofa er eitt af elstu stein-
húsum landsins. Hún var
byggð á áranum 1761-1763
fyrir fyrsta íslenska landlækn-
inn, Bjarna Pálsson. í safninu
eru sýndir munir er tengjast
sögu læknisfræðinnar á Is-
landi síðustu aldirnar.
í tilkynningu segir: „Nes-
stofa stendur í útjaðri byggð-
arinnar vestast á Seltjarnar-
nesi. Vestan stofunnar eru
gömlu túnin frá Nesi, Bakkat-
jörn og fjaran. Svæðið er mjög
vinsælt til útivistar og tilvalið
að sameina heimsókn í safnið
og gönguferð um þetta fallega
svæði.“
Kettinum að
ljúka
SENN lýkur sýningum Þjóð-
leikhússins á bandaríska leik-
ritinu Köttur á heitu blikkþaki
eftir Tennessee Williams. I til-
kynningu segir að leikrit Ten-
nessee Williams hafi verið vin-
sæl hjá íslenskum áhorfendum
í gegnum tíðina. Áður hafa
verið sýnd verkin Sporvagninn
Girnd, Leiguhjallur og Gler-
dýrin. Köttur á heitu blikkþaki
er átakamikið fjölskylduupp-
gjör í þrúgandi molluhita suð-
urríkjanna þar sem sonur auð-
ugs plantekrueiganda er á
góðri leið með að drekka frá
sér hjónabandið og föðurarf-
inn. En eiginkona hans er
reiðubúin að beijast fyrir
auðnum og ást þeirra með
kjafti og klóm.
Leikendur eru Baltasar Kor-
mákur, Margrét Vilhjálms-
dóttir, Erlingur Gíslason,
Helga Bachmann, Halldóra
Björnsdóttir, Valdimar Örn
Flygenring, Þórhallur Sigurðs-
son, Randver Þorláksson og
Deborah Dagbjört Blyden.
Síðustu sýningar á Ketti á
heitu blikkþaki era 15. maí,
29. maí og 5. júní.