Morgunblaðið - 01.10.1997, Blaðsíða 24
24 MIÐVIKUDAGUR 1. OKTÓBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Norræna
einleik-
araráðið
fundar
DAGANA 3. til 5. október
verður fundur Norræna ein-
leikararáðsins (Nordisk So-
listrád) haldinn í Reykjavík.
Fulltrúar frá stjórnum allra
einleikarafélaganna á Norður-
löndum munu sitja þennan
fund, en Félag íslenskra tón-
listarmanna er aðili að ráðinu
og sér um framkvæmd fundar-
ins. Listgagnrýni er meðal
þeirra málefna sem rædd verða
sérstaklega.
Þá gengst FÍT fyrir sam-
norrænum tónleikum í Lista-
safni íslands laugardagskvöld-
ið 4. október kl. 20 og er það
í fyrsta skipti sem slíkir tónleik-
ar eru haldnir í tengslum við
fundi Einleikararáðsins. Þar
koma fram Jukka Savijoki gít-
arleikari frá Finnlandi, Stefan
Bojsten frá Noregi, Annika
Hoydal söngkona frá Dan-
mörku og Bryndís Halla Gylfa-
dóttir sellóleikari fyrir hönd
Islendinga.
Á aðalfundi FÍT í vor var
kosin ný stjórn félagsins og
skipa hana nú: Inga Rós Ing-
ólfsdóttir formaður, Margrét
Bóasdóttir varaformaður,
Daníel Þorsteinsson gjaldkeri,
Guðrún Birgisdóttir ritari og
Símon ívarsson meðstjórnandi.
Varastjórn skipa Guðríður St.
Sigurðardóttir, Jón Aðalsteinn
Þorgeirsson og Sigurður Hall-
dórsson.
Meðal þess sem er á döfínni
hjá félaginu má nefna að unnið
er að nýju að skipulegu tón-
leikahaldi félagsmanna, í sam-
vinnu við tónlistarfélög á lands-
byggðinni.
ENN HLJÓMAR
HARPAN
BOKMENNTIR
L j ó ð a b ó k
PAR AVION
eftir Jóhann árelíuz. Myndir: AB.
Prentun Alprent, Akureyri. Orms-
tunga 1997 - 40 síður.
HEITI fjórðu ljóðabókar Jóhanns
árelíuzar, Par avion, segir margt um
yrkisefni höfundarins, en hann hefur
lengi verið búsettur í Svíþjóð og á
nú heima í Stokkhólmi.
Með Tehúsi ágústmánans (1992)
náði Jóhann árelíuz að vekja á sér
athygli sem skáld (hlaut að auki
verðlaun fyrir bókina), en áður hafði
hann sent frá sér blátt áfram (1983)
og Söngleik fyrir fiska (1987).
Það sem einkennir ljóð Jóhanns
árelíuzar er opinn ljóðstíll og róm-
antísk hughrif. Hvorugu hafnar
hann í Par avion, en meira ber á
tvísæi en áður og ljóðin eru yddaðri.
Hér má kalla til vitnis titilljóð
bókarinnar, Par avion:
Ský í bréfi sendi ég þér
blátt frimerki og fugl
sem flýgur og syngur
ástæðu- og áreynslulaust.
Það er vor vetur og haust
en í línum mínum eilíft sumar
sem orðin guma af.
Sól í blíðum seglum vinds: hnúkaþeyr!
Að hafa eilíft sumar í línum sínum
er dálítill sigur hveiju skáldi. Slíkt
er að sjálfsögðu ekki eingöngu bund-
ið við árstíðir.
í Ástin spyr engra vega sem er
vægast sagt litríkt ljóð í merking-
unni málað sterkum litum standa
þessar línur: „Enn hljómar harpan
þegar sólin og laufið/ springur út
en ástin ekur heim í tvílýsinu...“
Aukanætur í Upp-
landi gerist í Svíþjóð
en íslenska upp-
sprettulindin er í
minninu. Þrátt fyrir
að sálin sé vængjuð
skýjadúni og sólskins-
ljóma himinbláma er
þó ekki allt með felldu.
Leikið er gamalt
sorgarstef með til-
brigðum í ljóðinu. Slý-
ið á botni vatnsins er
eiturgult. Það er í
þessu og fleiri ljóðum
sem hin fagnaðarríka
heimsmynd er ekki
allsráðandi.
Svífur á léttu skýi
Jóhann árelíuz verður þó að telja
skáld lífsfagnaðar. Það er fremur
gleðin yfir lífinu en hryggð sem
hvetur hann til að yrkja. Maður
hefur á tilfinningunni að hann svífí
á léttu skýi sem einstaka sinnum
snertir upsir án þess að sundrast.
Vinnubrögð skáldsins eru nú enn
agaðri en áður, en ekki verður
kvartað yfir því að hann hafi
ástundað léttúð í þeim efnum. Eitt
Ijóðanna, Mars, er ekki nema ein
lína, Sólarlag tvær og Ýlir þijár. í
örstuttum ljóðum gildir sérstaklega
að þau nái út fyrir sig, veki óvænt
hugmyndatengsl. Þetta gerist ekki
að marki í Mars en aftur á móti
fremur í Sólarlagi og Ýli. Lokaljóð
bókarinnar, Til ljóssins, er fimm
línur og þar tekst að miðla meiru
en í fyrrnefndum stuttljóðum:
Nær mun mér
sú stjama skína
innan þels
og ofar efa
glas af horfnu myrkri?
Jóhann árelíuz er
staðaskáld, yrkir oft
um staði og er það
áberandi í Par avion.
Hann yrkir m. a. um
Úlfasund,
Höfuðbólsbrú,
Reykjavík, Hveðnarey,
Uppland og sænska
skerjagarðinn. Hann
er líka hrifinn af
gömlum
mánaðaheitum og öðru
af því tagi. Þjóðfræðin
skaðar ekki skáldskap
Jóhanns.
Upphafin
náttúruskynjun
Ljóðið í skeijagarðinum hefst á
upphrópun sem hlýtur að teljast
gamalkunn: „O sólskinseyja
sumardrauma/ bláir dagar bleikra
nátta“.
Jóhann árelíuz er óspar á litaorð
og lýsir oft upphafinni
náttúruskynjun. Þetta er þó ekki
einhlítt því að hann forsmáir ekki
leik orðanna og getur skyndilega
snúið merkingunni við. Með því
móti verða ljóð hans ekki
venjulegar náttúrustemmningar.
Til þess að skýra þetta betur má
benda á ljóðið Vítt of vega, en í
því skín febrúarsólin á kaun og
mein og jökullinn er skyr á bláum
diski bernskunnar. Skáldið er í
senn í Stokkhólmi og heima þar
sem ræturnar liggja. Eins og á
fleiri stöðum er skírskotað til
annarra skálda. Ljóðinu lýkur á
orðum sem ekki eru eingöngu
ástaijátning til náttúrunnar: „Ó
útlínur bakvið minnið/ Ó ímyndun
hrein og skær!“
Jóhann Hjálmarsson
Jóhann árelíuz
Menning-
ardagar
heyrnar-
lausra
MENNINGARDAGAR
heyrnarlausra verða opnaðir
í Loftkastalanum á morgun,
fimmtudag, og standa til 9.
nóvember.
Að lokinni setningu hefst
stuttmyndahátíð, þar sem
sýnd verða verk eftir
heyrnarlausa kvikmynda-
framleiðendur víða um heim,
meðal annars verðlauna-
myndirnar Vennskap eftir
Mira Zuckermann frá Noregi
og Portugal eftir landa henn-
ar Cornelis Mehlum, en þau
verða heiðursgestir hátíðar-
innar ásamt forseta Islands,
herra Ólafi Ragnari Gríms-
syni.
Laugardaginn 4. október
kl. 15 verða stuttmyndirnar
endursýndar í Loftkastalan-
um og þriðjudaginn 7. októ-
ber kl 20.30 verður efnt til
ljóðakvölds í Þjóðleikhú-
skjallaranum. Ljóð verða
flutt af leikurunum Arnari
Jónssyni, Eddu Þórarinsdótt-
ur og Heigu Jónsdóttur en
Hjálmar Pétursson, Júlía G.
Hreinsdóttir og Margareth
Hartvedt flytja þau á tákn-
máli.
Laugardaginn 11. október
kl. 15 verður síðan opnuð
sýning á verkum Vilhjálms
G. Vilhjálmssonar mynd-
listarmanns í Listasafni ASÍ,
Freyjugötu 41. Stendur hún
til 26. október.
Dagskrá menningardag-
anna frá 19. október til 9.
nóvember verður kynnt síðar.
Rís og hnig sögu
venjulegs fólks
BÆKUR
F r æ ð i r i t
SAGA OG SAMFÉLAG
eftir Gísla Ágúst Gunnlaugsson.
Þættir úr félagssögu 19. og 20. ald-
ar. Reykjavík, 1997.353 bls.
SAGNFRÆÐI hefur verið iðkuð
af umtalsverðum þrótti á íslandi
lengi. Fyrir leikmann eins og mig
er merkilegt að fylgjast með því
hve stór sá hópur manna er sem
iðkar sagnfræði rneð rannsóknum
og bókaskrifum á íslandi. íslenzkir
sagnfræðingar hafa stundað fjöl-
breytilegar rannsóknir og nálgast
viðfangsefni sitt með margvísleg-
um hætti. Það er til dæmis ekki
lengur sjálfsagt að segja sögu ís-
lendinga á síðustu öld með því að
íjalla einvörðungu um stjórnmál
og stjórnmálaforingja. Það er mik-
il blessun því þótt stjórnmál séu
mikilvæg þá eru ýmsir aðrir þætt-
ir mannlífsins jafn mikilvægir ef
ekki mikilvægari.
Gísli Ágúst Gunnlaugsson var
brautryðjandi í íslenzkum félags-
sögurannsóknum. Hann var í þeim
hópi manna sem nálgaðist við-
fangsefni sitt ekki út frá nafn-
greindum einstaklingum heldur í
ljósi ákveðinna þátta í mannlegu
samfélagi. Hann skoðaði breyting-
ar á fjölskyldunni í tímans rás,
hann athugaði hvernig höft af
ýmsu tagi virkuðu og þróuðust,
hvernig fátækt hafði áhrif á félags-
lega stöðu og réttindi fólks, hvern-
ig viðhorf til siðferðisbrota breytt-
ust, samband heimilisgerðar og
þéttbýlismyndunar var á íslandi í
kringum síðustu aldamót. Rann-
sóknir á öllum þessum atriðum og
ýmsum fleiri má lesa í þessari læsi-
legu, skýru og merkilegu bók.
Gísli Ágúst lézt á síðasta ári
langt um aldur fram. Hann hafði
kennt við sagnfræðiskor í Háskóla
íslands frá 1989 en gaf út fyrstu
fræðilegu ritgerð sína um sagn-
fræði árið 1978. Hann hafði af-
kastað miklu á skammri ævi.
Sagnfræðistofnun Háskóla íslands
og Sögufélagið ákváðu að gefa út
þetta ritgerðasafn til að minnast
hans. Ritnefndin, en í henni sátu
sagnfræðingarnir Guðmundur
Hálfdanarson, Loftur Guttormsson
og Ólöf Garðarsdóttir, ákvað að
þetta ritgerðasafn ætti að gefa sem
bezta heildarmynd af fræðimanns-
ferli Gísla.
Ritgerðunum er skipt í nokkra
efnisflokka. Fyrsti flokkurinn er
um fjölskyldusögu. Þar eru raktar
breytingar sem urðu á íslenzkum
fjölskyldum á nítjándu öldinni,
ft'ölda, samsetningu og félagslegri
stöðu. Þar er einnig skoðað hvert
er samband ástar og hjónabands
í sögulegu ljósi.
Annar flokkurinn er rannsóknir
á taumhaldi í íslenzku samfélagi á
fyrri tíð. í þessum flokki eru tvær
ritgerðir. Sú fyrri er sniðugleg
greinargerð fyrir því hvernig ljós
var mikilvæg stoð húsbóndavalds
á fyrri tíð. Sú síðari er samanburð-
ur á norrænum rannsóknum á sið-
ferðisbrotum og refsingum við
þeim. í þriðja hlutanum eru þijár
greinar um fátækt og hlutverk lög-
gjafar um fátækt. Gísli leiðir rök
að því að iöggjöfin og framkvæmd
hennar hafi stuðlað að reglu í
bændasamfélaginu íslenzka en
löggjöfin fékk yfirvöldum mjög
víðtækt forræði yfir fátæklingum.
Ef fólk gat ekki aflað sér og sínum
viðurværis gátu yfirvöld sundrað
fjölskyldum og komið meðlimum
hennar fyrir þar sem hreppsyfir-
völd náðu samningum við bændur.
í þessum hluta er rannsókn á því
hvernig ákvarðanir voru teknar um
breytingar á löggjöf um fátækra-
framfærslu á átjándu öld. Það er
greint frá bakgrunni þessara
ákvarðana og tilganginum með
þeim og nákvæmlega athugað hver
skrifaði hveijum og hver tók hvaða
ákvarðanir. Síðasta ritgerðin í
þessum hluta er athugun á málefn-
um fátækra fram á fjórða áratug
þessarar aldar en þá er samþykkt
velferðarlöggjöf sem í rauninni
kollvarpar löggjöf sem staðið hafði
óbreytt að verulegu leyti frá tímum
Jónsbókar.
Fjórði hluti bókarinnar er rann-
sókn á þeim breytingum sem verða
á íslenzku samfélagi um aldamótin
síðustu þegar verður nánast bylt-
ing í samfélaginu og íslenzka
bændasamfélagið eins og það var
hverfur og það myndast samfélag
íbúa í bæjum sem smám saman
verður ríkjandi. Höfundur skoðar
einkenni íslenzka bændasamfé-
lagsins, hvaða áhrif flutningur
fólks í bæi hafði á heimilisgerð og
ber í því skyni saman þijá bæi,
Hafnarfjörð, Siglufjörð og Seyðis-
Qörð. Að síðustu gerir
höfundur grein fyrir
hreinlætisbyltingunni
sem átti sér stað hér
á landi um leið og
bæir mynduðust en
átti sér lengri aðdrag-
anda í öðrum löndum.
Fimmti hlutinn
snýst um byggðaþró-
un og atvinnulíf. Höf-
undur skoðar sögu
Ólafsvíkur, áhrif
bandaríska hersins á
nágrannabyggðir
Keflavíkurflugvallar
og veitingu forrétt-
inda og einkaleyfa til
iðnaðarstarfsemi á ís:
landi á átjándu öld. í
síðustu ritgerðinni er nákvæm
rannsókn á því hvernig Skúla
Magnússyni var veitt leyfi til iðn-
aðarstarfsemi. Sjötti og síðasti
hluti bókarinnar eru fimm ritgerð-
ir um ættarbönd og samhjálp í ís-
lenzku samfélagi á síðasta hluta
síðustu aldar og í byijun þessarar.
Þar eru rannsóknir á högum aldr-
aðra, ekkna, aldraðra kvenna um
síðustu aldamót. Það er íhugað
hvernig högum íslenzkra fóstur-
barna var háttað á nítjándu öld
og sömuleiðis hvernig voru hjóna-
vígslu- og skírnarvottar á nítjándu
öldinni.
Það verður að geta þess að
nokkrar þessara ritgerða eru
samdar með öðrum, annaðhvort
Lofti Guttormssyni eða Ólöfu
Garðarsdóttur. Margar ritgerð-
anna í bókinni voru upphaflega
samdar fyrir erlend tímarit og voru
ekki ætlaðar til útgáfu á íslenzku.
Þær ritgerðir voru þýddar á ís-
lenzku. Þýðingarnar eru mjög vel
unnar og hvergi að sjá neinn þýð-
ingarbrag á textanum. Þótt nokk-
uð sé um endurtekningar get ég
ómögulega séð að það sé til lýta.
Það rifjaði einungis upp fyrir mér
mikilvæg atriði sem þarf að hamra
svolítið á. Það er nefnilega svo að
staðreyndirnar sem raktar eru í
þessari bók eru nógu
merkilegar til þess að
það má alveg endur-
taka þær.
Stíllinn á þessum
ritgerðum er einfaldur
og skýr. Höfundur
heldur sig alltaf við
aðalatriði. En það er
líka mýkt í textanum
sem auðveldar lesanda
að fylgja höfundinum.
Mikilvægasti eiginleiki
þessarar bókar er þó
sá að lesandi kemst í
snertingu við söguleg-
an veruleika. í þessari
bók eru dregnar fram
fjöldamargar söguleg-
ar staðreyndir og ekki
allar einfaldar. Samhengi slíkra
staðreynda er túlkunaratriði. Höf-
undur túlkar samhengi þeirra
ævinlega af hófsemi og sanngirni.
Hann fellur til dæmis aldrei í þá
gryfju að nota hugmyndir nútím-
ans til að fordæma íslenzka
bændasamfélagið jafnvel þótt
hann sé að fjalla um ýmsa ógeð-
fellda þætti þess út frá sjónarmiði
nútímans. Þess vegna verður
myndin sem dregin er upp af ís-
lenzku samfélagi í þessari bók frá
því á átjándu öld og fram á þessa
afar sennileg.
Bókin er framúrskarandi vel
unnin. Það er í henni efnisyfirlit,
töflu- og myndaskrá, skrá yfir
heimildir, prentaðar og óprentaðar,
ritaskrá Gísla Ágústs, og nafna-
og hugtakaskrá. Ég fann enga
prentvillu.
Ólíkir lesendur fá eflaust dálæti
á ólíkum hlutum þessarar stóru
bókar. Sjálfur hafði ég mest gaman
af fyrstu tveimur hlutunum um
fjölskylduna og siðferði. En rit-
gerðirnar um hreinlætisbyltinguna
og um íslenzk fósturbörn voru
mjög skemmtilegar aflestrar. Þetta
er bók sem enginn unnandi ís-
lenzkrar sagnfræði getur látið
fram hjá sér fara.
Guðmundur Heiðar Frímannsson
Gunnlaugsson