Morgunblaðið - 02.10.1997, Page 32

32 FIMMTUDAGUR 2. OKTÓBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
pfofjgisttMiiMfr
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
STAÐA FISK-
VINNSLUNNAR
VERULEGIR erfiðleikar voru fyrrihluta ársins í rekstri
ýmissa greina sjávarútvegsins, einkum landfrystingar
og söltunar, en báðar þessar atvinnugreinar voru reknar með
tapi, 13% í frystingu og 4,5% í söltun, miðað við stöðuna í
júlímánuði. Nokkur hagnaður var af rækjuveiðum og vinnslu,
eða 1,5%, en aftur á móti var mikill hagnaður af veiðum og
vinnslu loðnu, eða 32,5%. Botnfiskveiðar voru reknar á núlli
að mati Þjóðhagsstofnunar, en þó mismunandi eftir greinum.
Bátar voru reknir með 3% hagnaði, togarar með 4% tapi og
frystitogarar með 1,5% tapi. Þjóðhagsstofnun telur, að í heild
hafi sjávarútvegurinn verið rekinn með 1% hagnaði miðað við
júlímánuð. Hagnaðurinn var tvöfalt meiri árið 1996. Staða
botnfiskvinnslunnar versnaði mjög fyrrihluta árins og er tap
hennar áætlað 9,5%, eða tvöfalt meira en á síðasta ári þegar
það var 4,5%.
Augljóst er, að svo mikill taprekstur frystingar og söltunar
getur ekki gengið til lengdar. Sem fyrr er rekstur einstakra
fyrirtækja mjög misjafn og skila sum þeirra góðum hagnaði,
en önnur eru komin á vonarvöl. Fyrirtækin sem standa sig
bezt eru í blönduðum rekstri. Samtök fiskvinnslustöðva segja
í ályktun aðalfundar síns fyrir helgina, að aðkallandi sé að
auka framleiðni í fiskvinnslunni, létta eftirlitskostnaði af henni
og almennt að ná niður ýmsum kostnaðarliðum. Þá segir, að
hráefnisverð sé of hátt hlutfall af útflutningstekjum. Þjóðhags-
stofnun telur það vera 63,6% nú og hafa hækkað úr 60,4% á
síðasta ári. í þessu sambandi er eðlilegt að spyrja, hvort fisk-
vinnslan bjóði einfaldlega ekki of hátt verð á fiskmörkuðunum,
sem síast síðan um allt kerfið. Þarf fiskvinnslan sjálf ekki að
leita leiða til að lækka hráefnisverðið? Verðmyndunin er að
verulegu leyti í hennar eigin höndum.
Miklar breytingar á gengp erlendra gjaldmiðla á árinu hafa
einnig haft mikil áhrif á afkomu einstakra greina sjávarútvegs-
ins. Þau fyrirtæki hafa hagnazt, sem selt hafa í dollurum,
jenum og pundum, en þau, sem selja afurðir í öðrum evrópsk-
um myntum, hafa orðið fyrir gengistapi. Aðalfundur Samtaka
fiskvinnslustöðva mótmælti einnig „hágengisstefnu Seðlabank-
ans“ og segir fiskvinnsluna greiða niður verðbólgu á íslandi.
Þá er vaxtastefnunni mótmælt og sagt að háir raunvextir séu
enn ráðandi, þótt aukin samkeppni hafi leitt til lækkunar fjár-
magnskostnaðar.
Það er mikilvægt, að raunvextir lækki, en gengislækkun
stuðlar ekki að því. Þvert á móti. Ekki kemur til greina að
fella gengi krónunnar fyrir einstaka atvinnugreinar með gamla
laginu, því þar með hverfur sá efnahagslegi stöðugleiki, sem
atvinnulífið og þjóðarbúið í heild á svo mikið undir. Krafa um
gengissig er að auki tvíbent fyrir sjávarútveginn, því skuldir
hans nema nú um 120 milljörðum króna, þar af nær 75 millj-
arðar erlendis. Fiskvinnslan verður, eins og aðrar atvinnugrein-
ar, að hverfa frá gömlum verðbólguhugsunarhætti og miða
rekstur sinn til frambúðar við stöðugleika. Einn mikilvægasti
þátturinn í efnahagsstjórninni er gengi krónunnar.
SAMSTARF UM
VEIÐIEFTIRLIT
ATHYGLISVERÐAR tillögur hafa komið frá Noregi undan-
farið um aukið samstarf Íslands og Noregs á sviði fisk-
veiðimála. í síðustu viku hvatti Siri Bjerke, aðstoðarutanríkis-
ráðherra Noregs, til þess að ríkin samræmdu fiskveiðieftirlits-
kerfi sín til að fyrirbyggja árekstra og misskilning af því tagi,
sem leiddi til töku Sigurðar VE í norskri lögsögu í sumar.
í Morgunblaðinu í gær vekur yfirmaður strandgæzlunnar í
Norður-Noregi, Geir Osen sjóliðsforingi, síðan máls á hugmynd-
um um aukið samstarf strandgæzlunnar og Landhelgisgæzl-
unnar á íslandi til þess að fá heildaryfirlit um veiðar skipa
ríkjanna, sem veiða á mörgum hafsvæðum, og stuðla þannig
að betri fiskveiðistjórnun.
Full ástæða er til þess fyrir íslenzk stjórnvöld að skoða
þessar hugmyndir Norðmanna með jákvæðum huga. Eftir því
sem alþjóðavæðing í sjávarútvegi eykst og algengara verður
að skip veiði utan lögsögu heimalandsins verður nauðsynlegra
að ríki eigi með sér góða samvinnu um eftirlit með veiðum.
H afréttarsamningurinn og úthafsveiðisamningur Sameinuðu
þjóðanna leggja ríkjum í raun skyldur á herðar að efna til
slíks samstarfs.
Gagnkvæmar veiðar norskra skipa í íslenzku lögsögunni eða
rétt utan hennar og veiðar íslenzkra skipa í lögsögu Noregs eða
á aðliggjandi svæðum eru orðnar svo miklar að burtséð frá
öllum fiskveiðideilum er ástæða til að efla samstarfið og bæta
eftirlit með þessum veiðum. Takist að auka samvinnu ríkjanna
í þessu efni er líka sennilegra að leysa megi deilurnar, sem enn
spilla samskiptum þessara nágranna- og frændþjóða.
LITHÁEPJ
Of mikið
tillit tekið
til Rússa
Vytautas Landsbergis, forseti litháíska þings-
ins, lýkur í dag fjögurra daga opinberri heim-
sókn til íslands í boði Alþingis. Hann hélt
í gær fyrirlestur um stöðu lands síns í breyttu
pólitísku landslagi Evrópu, og Auðunn
Arnórsson fékk hann til að segja frá
þróun mála í Litháen, sem ísland tengist
sérstökum böndum.
LITHÁEN hefur mátt þola
miklar sviptingar í sögu
sinni, ekki sízt á öldinni
sem nú fer senn að ljúka.
Sá maður sem má segja að sé per-
sónugervingur þeirrar þróunar sem
orðið hefur í landinu á undanförnum
áratug, þegar Litháar endurheimtu
frelsi sitt og sjálfstæði undan oki
Sovétríkjanna, er Vytautas Lands-
bergis. Hann gegnir nú embætti
forseta litháíska þingsins, en flokkur
hans, íhaldsflokkurinn, hlaut ásamt
bandalagsflokki sínum, Kristilegum
demókrötum, meirihluta á þinginu,
Sejmas, í þingkosningum fyrr á ár-
inu.
Landsbergis kom til Islands í fjög-
urra daga opinbera heimsókn á
mánudag og heldur heim í dag. í
gær var hann viðstaddur setningu
Alþingis og hélt fyrirlestur um
breytta stöðu Litháens í Evrópu.
Lykilþýðing
nágrannasamskipta
Landsbergis sagði að samskipti
Litháa við næstu nágrannaþjóðir
sínar hefðu um aldir verið erfið.
Skiptir þar mestu hvernig Þýzka-
land, Pólland og Rússland hefðu
komið fram við Litháen. Þessi ríki,
eða sögulegir fyrirrennarar þeirra,
hefðu öll í gegn um tíðina viljað
ráða yfir því landssvæði sem Litháar
byggja, og Litháen hefði sjálft jafn-
vel verið stórveldi um tíma. En síð-
ustu tvær aldirnar hafi þjóðm þurft
að beijast fyrir tilveru sinni. Áratug-
irnir milli heimsstytjalda á fyrri
hluta 20. aldar voru tími sem Lithá-
ar notuðu til að æfa sig í að vera
sjálfstæð þjóð „og safna kröftum
fyrir aðrar raunir“. Stærsta raunin
varði í hálfa öld, eða frá
því Litháen var, eins og
Lettland og Eistland, inn-
limað í Sovétríkin árið
1940, þar til þjóðin lýsti á
ný yfir sjálfstæði sínu árið
1990, þegar Sovétríkin riðuðu til
falls.
Óvissa enn ríkjandi
í A-Evrópu
Stærstu viðfangsefnin sem lithá-
íska þjóðin standi frammi fyrir á því
tímabili, sem nú stendur yfir, sem
að sögn Landsbergis hófst með
lausninni undan oki Sovétríkjanna,
eru svipaðs eðlis og áður: óvissu-
ástand og tilfinningin að nauðsyn-
legt sé að vera viðbúinn að bregðast
við yfirvofandi hættu. Hik vest-
rænna ríkja til að gefa Litháum ör-
yggistryggingar eykur ótta Litháa
um framtíð sína. „Það er enn mikil
óvissa ríkjandi í Austur-Evrópu,“
sagði Landsbergis.
Ástandið í stjórnmálum Rússlands
er það sem veldur Litháum mestum
áhyggjum. Þetta er skiljanlegt þegar
litið er til atvika eins og þess, sem
gerðist í síðustu viku, þegar rúss-
neska þingið, dúman, samþykkti
ályktun þess efnis að Rússland ætti
kröfu til landsvæðis sem tilheyrir
Litháen. Ástandið í nágrannaríkinu
Hvíta-Rússlandi, þar sem Lúkasj-
enkó forseti þykir stjórna gerræðis-
lega, veldur einnig Litháum áhyggj-
um, en óttinn um öryggi ríkisins
beinist fyrst og fremst að því sem
er að gerast í Rússlandi.
Breytt staða í samskiptum ná-
grannaríkja í Mið- og Austur-Evr-
ópu var rædd sérstaklega fyrir
skömmu af leiðtogum 11 ríkja á
svæðinu auk Tsjemomyrdíns, for-
sætisráðherra Rússlands. Þeir póli-
tísku lærdómar sem leiðtogar þess-
ara ríkja hafa dregið af þróun síð-
ustu ára er ekki sízt sú, að þeir eru
samstiga í því markmiði að hljóta
aðild að helztu bandalögum ríkjanna
í vesturhluta álfunnar, Evrópusam-
bandinu og Atlantshafsbandalaginu,
NATO. Aðspurður hvort hann teldi
mikilvægara, aðild að ESB eða
NATO, sagði Landsbergis erfitt að
gera upp á milli, hvort tveggja væri
mjög mikilvægt. Þar sem hann telur
þó ábyggilegar öryggistryggingar
vera brýnasta pólitíska markmið
Litháens segir hann aðildina að
NATO vera brýnni en ESB-aðild,
auk þess sem útlit sé fyrir að NATO-
aðild geti náðst fyrr.
Frelsun ekki
lokið enn
Mikilvægasti pólitíski boðskapur-
inn sem Landsbergis flutti í fyrir-
lestri sínum má hiklaust segja að
hafi verið mat hans á því
hvernig voldugustu ríki
Vesturlanda umgangist
Rússland. Of mikið tillit
sé að hans mati tekið til
þess sem talið sé vera póli-
tískt viðkvæmt í Rússlandi, og þar
sem rússneska stjórnin hafi eindreg-
ið lagzt gegn aðild Litháens og hinna
Eystrasaltslandanna að NATO láti
Vesturveldin meinta rússneska
hagsmuni víkja fyrir lífsmikilvægum
hagsmunum Eystrasaltsríkjanna.
Þannig sé Litháen ekki fullftjálst
enn, þrátt fyrir að sex ár séu liðin
frá hruni „fangelsis þjóðanna" sem
Sovétríkin voru. Mikilvægasta tak-
markið nú sé að losna undan pólit-
ískum vilja Rússlands, því þessi vilji
takmarki frelsi Litháens. Og það sé
undir vestrænum ríkjum komið að
breyta þessu og fullkomna þar með
frelsun Litháens undan oki fortíðar-
innar.
Landsbergis sagði lítil ríki, hvort
sem átt sé við Litháen, Island eða
Samstarf við
Norðurlönd
dýrmætt
VYTAUTAS Landsbergis segir Li1
og leitar aðstoðar íslendin
eitthvert annað, eiga það sameigin-
legt að vera laus við tilhneigingu til
að vilja ráða yfir öðrum, sem sé
grundvöllurinn fyrir „syndum árás-
arhneigðarinnar“. Þetta geri að
verkum, að lítil ríki geti lagt upp-
byggilegri skerf til friðsamlegra al-
þjóðasamskipta en stærri ríkin.
Þannig segir Landsbergis að-
spurður stuðning íslands við málstað
Litháens á alþjóðavettvangi, ekki
sízt hjá NATO, vera Litháen dýr-
mætur, en í þessu samhengi sé að-
gangur Litháens að nánu samstarfí
við Norðurlöndin fimm sérstaklega
mikilvægur. Hann sagðist vonast til
að brátt verði hægt að líta svo á,
að samstarf Norðurlandanna við
Eystrasaltsríkin þijú á vettvangi
Norðurlandaráðs verði samstarf átta
jafningja í stað „fimm plús þriggja“,
eins og nú er.
Rangt af ESB að gera upp á
milli Eystrasaltsríkjanna
Landsbergis segir Evrópusam-
bandið (ESB) taka ranga ákvörðun
með því að ætla aðeins að hefja
aðildarviðræður við Eistland á næsta
ári og gera þannig upp á milli
Eystrasaltsríkjanna _________
þriggja, sem öll stefna að
sama markmiði, fullri að-
ild að ESB og NATO.
„Með því að bjóða Eist-
landi að heija viðræður
Fors
kosni
dese
um aðild að ESB en skilja Lettland
og Litháen útundan frá slíkum við-
ræðum um fyrstu lotu stækkunar
ESB til austurs er verið að reyna
að sundra Eystrasaltsríkjunum
þremur," sagði Landsbergis. „Þessi
ákvörðun framkvæmdastjórnar ESB
skapar ónauðsynlega pólitíska
spennu."
Forsetakosningar
framundan
í desember næstkomandi fara
fram forsetakosningar í Litháen,
þær fyrstu frá árinu 1992, en í þeim
kosningum sigraði frambjóðandi
fyrrverandi kommúnista, Algirdas
Brazauskas, sem hefur gegnt emb-
ætti forseta lýðveldisins síðan. Sam-
kvæmt stjórnarskrá Litháens, sem