Morgunblaðið - 09.10.1997, Blaðsíða 36

36 FIMMTUDAGUR 9. OKTÓBER 1997
SKOÐUIM
MORGUNBLAÐIÐ
FISKVEIÐISTJ ÓRNUN
OG AUÐLINDARLEIGA
HÖFUNDUR þeirra skrifa, sem
hér eru hafin, hefur tekið sér fyrir
" liiendur að freista þess að greina,
skýra og skilja umræðuefnið.
Greiningunni er ætlað að leiða af
sér rökstuddar skoðanir höfundar-
ins um aðferðir til að finna lausnir
á viðfangsefninu, sem völ er á og
verið gætu viðunandi. Höfundurinn
hefur áður skrifað og mælt fyrir
auðlindarleigu, sem þá var kölluð
veiðileyfagjald eða auðlindarskatt-
ur. Orðið auðlindarleiga verður hér
notað, því að það er þjálla og felur
betur í sér eðli þess endurgjalds,
sem um er rætt. I þessum fyrri
skrifum var auðlindarleigan fyrst
og fremst rædd sem iðnaðarmál, -
aðferð til að tryggja, að útflutn-
jngs- og samkeppnisiðnaður gæti
'átt löng og samfelld vaxtar- og
blómaskeið, þrátt fyrir misjafna
afkomu útvegsins. Auðlindarleigan
átti samkvæmt þessum málflutn-
ingi að tryggja, að bætt afkoma
útvegsins á hveijum tíma, bærist
ekki inn í hagkerfið sem of hátt
skráð raungengi, sem umsvifalaust
dræpi niður útflutnings- og sam-
keppnisiðnað og fullvinnslu sjávar-
afurða ásamt með ferðaþjónustu
og fleiri greinum. Afraksturinn
bærist fremur inn í hagkerfið um
"Híkissjóð með hækkaðri auðlindar-
leigu þegar vel áraði til sjávarins.
Með þeim hætti væru hagsveiflur
deyfðar og jarðvegur tryggður fyr-
ir samfelldan og ótruflaðan vöxt
útflutnings- og samkeppnisgreina
iðnaðar, þ.m.t. fullvinnslu sjávar-
fangs. Það hefur alltaf verið hug-
mynd höfundar, að auðlindarleigan
yrði ákveðin á uppboðsmarkaði, en
ekki með stjórnmálaákvörðun.
Nú hefur verið uppgangstími í
þessum greinum iðnaðar og það
er kaldhæðnisleg staðreynd, að sá
vöxtur skuli ekki vera árangur af
stefnu nokkurs aðila, heldur tilvilj-
unarafleiðing þess, hversu lengi
^flestar greinar útvegsins hafa átt
erfitt uppdráttar, samhliða raunar
vitlegri kjarasamningum á vinnu-
markaði frá upphafi árs 1990 en
áður höfðu tíðkast. Afleiðingin hef-
ur verið lágt raungengi krónunnar
í sögulegum samanburði og vöxtur
greinanna, sem það skiptir máli.
Verði ekki mörkuð stefna, sem
tryggir eðlilegt mótvægi við næstu
uppsveiflu til sjávarins, er það eins
víst og nótt fylgir degi, að nýgræð-
ingur og vöxtur þessara ára visnar
á skömmum tíma. Það hefur gerst
aftur og aftur undangengna ára-
tugi og mun gerast enn að
óbreyttu.
En þetta áttu ekki að vera skrif
vum auðlindarleigu sem iðnaðarmál,
heldur sem málefni sjávarútvegs
og fiskveiðistjórnunar. í þessum
skrifum verður gerð tilraun til rök-
réttrar greiningar á þeim vanda-
málum, sem við er að fást í því
efni, í því skyni að leiða fram að-
ferð til að móta þá rökstuddu skoð-
anakosti, sem velja mætti í milli
til að ná viðunandi niðurstöðu fyrir
aðila að málinu, bæði til lands og
sjávar. Viðleitni höfundarins er að
skerpa og koma reiðu á sína eigin
hugsun, ef það kynni að verða að
gagni til að leysa úr brennandi
' pólitísku vandamáli, sem stjórn-
málaflokkar hafa vanrækt að tak-
ast á við.
Helstu staðreyndir um
núverandi
fiskveiðislj órnunarkerf i
Eðlilegt upphaf greiningar af því
-tagi, sem hér er reynt til við, er
að ná sýn yfir sem
flestar af þeim stað-
reyndum, sem fisk-
veiðistjórnunin felur í
sér eins og hún er nú.
Stjórnkerfið er nú
orðið byggt á framselj-
anlegu aflamarki, sem
eins og önnur tak-
mörkuð gæði fær um-
svifalaust verðmæti,
sem ræðst í viðskiptum
aðila, sem kaupa og
selja kvótann til árs
eða til frambúðar,
hvort heldur sem er
einan sér, í viðskiptum
með skip eða samein-
ingu fyrirtækja. Þetta
verðmæti hefur óðara orðið veðand-
lag, sem lánastofnanir hafa tekið
veð í.
Kvótann fá aðilar afhentan án
endurgjalds árlega eftir reglum,
sem upphaflega voru að grunni
miðaðar við veiðireynslu áranna
1981 - 1983, en hefur síðan verið
breytt með ýmsum og ógagnsæjum
hætti. Aflamarki er þó úthlutað,
en sömuleiðis endurgjaldslaust, til
aðila, sem enga veiðireynslu hafa,
sbr. veiði úr norsk-íslenska síldar-
stofninum 1996. Kvótanum er jafn-
vel ár eftir ár úthlutað í loðnu-
stofn, þar sem ekki næst að veiða
hann upp.
Aðdraganda aflamarkskerfisins
er óþarft að lýsa. Vert er þó að
rifja upp, að það er sett í kjölfar
þess, að óhaminn veiðiskapur var
stundaður, þar sem aflamagnið var
markmið, en síður skeytt um gæði
aflans eða umgengni um fiskimiðin
og auðlindina. A öllum tímum hafa
verið góðir sjómenn á íslandi, sem
af hófsemi og virðingu hafa um-
gengist þá auðlind, sem færir þeim
lífsbjörgina, - bæði fiskinn lifandi
til að gera sem minnstan skaða og
dauðan til að koma honum sem
verðmætustum í höfn. En svo voru
líka skuldakóngar í landi og sumir
aflakóngar á sjó, sem sóttu harðast
og mest, án tillits til nokkurs hlut-
ar nema magnsins sem náðist, án
tillits til gæða aflans og jafnvel
kostnaðar. Það voru þessir síðar-
nefndu, sem upphaflegt aflamark
verðlaunaði fyrir frammistöðuna.
Aflamarkskerfið felur sjálfkrafa
í sér þann höfuðgalla, að sjómaður
og útvegsmaður eru settir í þá frá-
leitu stöðu, að það borgar sig betur
fyrir þá, svo miklu munar, að
fleygja verðlitlum afla í hafi, frem-
ur en að koma með hann að landi
og láta hann éta upp verðmætan
kvóta skipsins. Það getur hver séð
sjálfan sig í sporum útgerðar-
manns, eða skipstjóra og háseta á
aflahlut, þegar fengist hefur afli,
sem 40-50 kr. fást fyrir í landi,
þegar honum þyrfti að landa upp
í kvóta, sem hefur 90-100 króna
verðmæti og hefur jafnvel verið
keyptur fyrir það verð. Af sjálfu
sér leiðir, að þeir, sem að þessum
verknaði standa, segja ekki frá
honum. Sjávarútvegsráðherra hef-
ur þótt sér sæma að kalla þessa
menn svikara við þjóð sína. I rök-
ræðunni hlýtur sú spurning að
vakna hvað þeir séu þá, sem búa
jafnfráleitar reglur til!
Þessi ágalli á fiskveiðistjórn-
unarkerfi er svo alvarlegur, að það
má telja óhæft þegar af þeirri
ástæðu. Fyrir utan verðmætasóun-
ina, sem í þessu felst, veldur þetta
því, að fiskifræðingar, sem um
fiskistofnana fjalla, hafa enga
áreiðanlega vissu fyrir hversu mik-
ill fiskur er í raun
veiddur úr hvetjum
stofni, hveiju er fleygt
og hveiju lætt framhjá
vigt og skráningu.
Ráðgjöf fiskifræðing-
anna verður af þessum
sökum veitt á veikari
grunni en ella.
Það var eitt af upp-
haflegum markmiðum
fiskveiðistjórnunar-
kerfisins að stuðla að
hagræðingu í greininni
með því að sameina
aflamark á færri skip,
úrelda hin lakari og
minnka flotann, sem
öllum mátti ljóst vera,
að var við upphaf fiskveiðistjómun-
ar miklu stærri, en fiskistofnarnir
gátu með neinum viti bprnum hætti
borið og greitt niður. I þessu efni
er sagt, að allmikill árangur hafi
náðst að því er varðar samþjöppun
kvóta á skip. Hins vegar hefur fisk-
Fiskveiðistjórnun er
brýnasta, óleysta póli-
tíska viðfangsefnið, sem
blasir við stjórnmálum á
Islandi um þessar
mundir. Jón Sigurðs-
son freistar þess að
greina, skýra og skilja
umræðuefnið.
veiðiflotinn aldrei í sögunni vaxið
eins grimmilega og eftir að kvótinn
var settur á og öllum mátti ljóst
vera, að hann var of stór. Gerðir
útgerða, stjórnvalda og lánasjóða
í þessu efni eru gagnrýnisverðar.
En við hliðina á þessari þróun
gerðist annað, sem höfundur þess-
arar greinar hefur ekki yfirsýn yf-
ir, en fylgist einungis með af fjöl-
miðlum og viðræðum við menn.
Sumir kvótalitlir útgerðarmenn
freista þess að halda útgerð áfram
með því móti að kaupa sér kvóta
á markaði. Svo margir þeirra finna
sig í þessari neyð, að það sprengir
upp verð kvótans. Þess eru dæmi
undanfarið, að kvótaleiga til eins
árs sé jafnhá fyrir hvert kíló þorsks
eins og fæst fyrir þorskinn á mark-
aði. Oft er neyð útgerðarmannsins,
sem kaupir, í því fólgin, að hann á
aðrar fisktegundir en þorsk óveidd-
ar og þarf því að kaupa þorskkvót-
ann, þó svo hann fái ekkert fyrir
að draga hann, gera að honum, ísa
og flytja í land, til að geta veitt
upp kvótann af öðrum tegundum.
Nærri má geta við þessar aðstæð-
ur, hversu miklum físki er hent,
ef uppfinningasamir menn hafa þá
ekki komið sér upp leiðum til að
koma fiskinum undan skráningu.
Þarna er auðlindarleigan raunar
lifandi komin. Hún er einungis ekki
greidd þeim, sem auðlindina á,
heldur einhverjum, sem hefur feng-
ið aðgang að henni gefíns.
Það er mikill ljóður á aflamarks-
kerfinu, að það í raun lokar leiðum
fyrir unga menn, sem vilja verða
sjálfs sín herrar og geta hafið út-
gerð. Þessi árátta á sumum
dugnaðarsjómönnum hefur verið
uppspretta kjarnans í stétt út-
gerðarmanna alla tíð. Þar fengu
menn færi á að reyna sig og árang-
urinn vinsaði atgerfismenn í útgerð
úr hinum breiða hópi sjómanna.
Það stílbrot í aflamarkskerfinu,
sem meðferð smábáta hefur verið,
ber í sér viðurkenningu á þessari
þörf fyrir opnun fyrir sjómanninn,
sem ekki hefur fullar hendur fjár,
en mikinn dugnað, áræði og út-
sjónarsemi. Sú leið er nú líka að
lokast, eins og kunnugt er.
Eins og fram kemur fyrr í þess-
um skrifum, hafa útgerðamenn
sjálfir verðlagt kvóta sína í við-
skiptum sín í milli. Vegna neyðar
sumra þeirra, sem finna sig knúna
til að kaupa, er þetta verðmæti
örugglega ofmetið. Engu að síður
er líklegt, að markaðsverð alls
kvótans á uppboðsmarkaði gæti
orðið á annan tug milljarða á ári.
Það var ætlun stórs hluta alþing-
ismanna, þegar aflamarkskerfið
var innleitt að ráðstafa kvótanum
endurgjaldslaust og án nokkurra
kvaða til frambúðar. Það verður
að þakka þingmönnum Alþýðu-
flokks, að þeir komu í veg fyrir
þetta og fengu því til leiðar komið,
að fyrsta grein fískveiðistjórnar-
laga kveður á um það, að auðlind-
irnar í hafinu séu sameign þjóðar-
innar.
Ætla má, að þróun um meðferð
og ráðstöfun aflamarks hafi orðið
með ýmsum hætti önnur en höfund-
ar fyrirkomulagsins gerðu ráð fyr-
ir. Opinber yfirlit þar um hafa eng-
in verið birt, en milli manna ganga
sögurnar. Sumir seldu bát og kvóta
fyrir tugi milljóna króna umfram
eðlilegt verð, vegna kvótans, og
gátu þar með sest í helgan stein
og lifað á þessari óvæntu eign sinni.
Aðrir gátu látið bát sinn liggja við
bryggju eða grotna uppi á landi
og lifað áhyggjulausu iðjuleysislífí
í suðurlöndum fyrir árlega leigu
af kvótaeigninni. Og svo eru þeir,
sem höfðu burði til að kaupa upp
og eyðileggja báta í stórum stíl til
að komast yfir kvóta bátanna og
bæta í sarp sinn. Enn voru þeir,
sem einbeittu sínum veiðum út fyr-
ir landhelgina og nota kvótaand-
virðið til að niðurgreiða þann veiði-
skap (til viðbótar niðurgreiðslum
úr ríkissjóði með skattaívilnunum
til sjómanna) og til að búa til af
þeim hagnað, sem kannski ekki
var. Hinum megin í dæminu eru
svo þeir ógæfusömu menn, sem í
leiðinni urðu leiguliðar kvótaeig-
endanna og fyrr var getið. Þeir
gátu ekki, eða vildu ekki spiia á
kerfið sér í hag, heldur vildu halda
ærlega áfram að stunda sína at-
vinnugrein og sjá nágrönnum sín-
um fyrir atvinnu og enduðu sem
leiguliðar lénsherranna og greiddu
þeim ótæpilega auðlindarleigu til
að fá að halda áfram að fiska.
Loks er vert að minna á atriði, sem
Markús Möller mun hafa bent á
fyrstur manna. Fái núverandi
kvótakerfi að halda áfram óbreytt
í einhveija áratugi, kemur að því,
að engin útgerð er í raun stunduð
í landinu án þess að þær hafí greitt
upphaflegum kvótaþegum eða erf-
ingjum þeirra fullt markaðsverð
fyrir kvótann, - annaðhvort með
beinum kvótakaupum eða með því
að greiða hlutaijáreigendum verð
hlutabréfa, sem felur í sér andvirði
kvótans á fuilu verði. Þannig liggur
ljóst fyrir hvernig hin viðskiptalega
sæaðalstign mundi ganga að erfð-
um.
Nær allt það, sem hér að framan
hefur verið talið er frásögn af og
greining á staðreyndum. Það er
sömuleiðis staðreynd í þessu sam-
Jón
Sigurðsson
bandi, að óheft sókn með þeim flota
og þeirri tækni, sem við búum yfir,
er óhugsandi. Fæstir stofnar físka
gætu staðist slíkt veiðiálag og skil-
að hámarks afrakstri. Um það má
deila, hversu góð sú þekking er,
sem nú er til og beitt er til að kom-
ast að niðurstöðum úm hagkvæm
aflahámörk, en það ber ekki að
flækja umræðu um fiskveiðistjórn-
arkerfí með umræðum um það efni.
Það er sjálfstætt deilumál og ber
að fjalla um sérstaklega. Umræðan
sem hér er leidd fram mun þess
vegna byggja á forsendu um ein-
hver leyfileg aflahámörk án tillits
til þess, hvernig komist er að niður-
stöðum um þau.
Skoðanir um réttlæti og
ranglæti
Eftir að þannig hafa verið leidd-
ar fram staðreyndir um fískveiði-
stjórnunina og afleiðingar hennar,
er tímabært að ræða skoðanir, rétt-
læti og sanngirni, sem það varða,
- m.ö.o. þau stjórnmálalegu við-
horf, sem þarna eru uppi.
Viðhorf hinna áhrifamiklu sam-
taka útvegsmanna mótast af ein-
skærri og þröngsýnni hagsmuna-
gæslu að mestu leyti. Útgerðar-
menn hafa að þeirra mati unnið til
þess, að þeim séu rétt þessi miklu
verðmæti án endurgjalds og allt
annað væri skattlagning á þennan
undirstöðuatvinnuveg þjóðarinnar,
sem útgerðin hefur ekki burði til
að taka á sig. Það er alþjóðlegt
fyrirbæri í atvinnurekstri, að fyrir-
tæki bæta sjaldnast rekstur sinn
að marki nema þegar að þeim
þrengir. Og forréttindi gefa menn
aldrei eftir nema nauðugir. í út-
gerð, eins og öðrum rekstri, er
eflaust mikið rými a.m.k. í mörgum
fyrirtækjum til hagkvæmari rekstr-
ar. Mörg gætu gert miklu betur,
fengju þau að veiða meira. Auðlind-
arleiga, sem ákveðin væri með út-
boðum á markaði, mundi ekki
skylda neinn til að greiða meir en
hann telur sig hafa burði til, en
þeir, sem minnsta hefðu burðina,
mundu sjálfkrafa grisjast út, með
sama hætti og sjálfsagt þykir al-
mennt í atvinnurekstri. Þeir, sem
ekki eru samkeppnishæfir verða
undir. Með því verður atvinnugrein-
in smám saman sterk. Til að svo
geti orðið þurfa nýir aðilar líka að
geta reynt sig á jafnréttisgrund-
velli. Stundum hefur þeirri röksemd
brugðið fyrir, að auðlindarleiga
væri sérstakur skattur á lands-
byggðina, án þess að hönd sé fest-
andi á rök að baki þeirri skoðun.
Leiga, sem þeir greiddu, sem sæju
sér hag í því og að heilmiklu leyti
væri greidd af fyrirtækjum eins og
Granda, HB, ÚA, Þormóði ramma,
Skagfirðingi og öðrum slíkum stór-
fyrirtækjum, væri varla nein sér-
stök byrði á landsbyggðina. Hún
gæti um sinn dregið úr verðhækkun
hlutabréfa í þessum fyrirtækjum
og jafnvel lækkað þau í verði.
Raunar er vert að spyija sig, hvort
smáútvegsmenn úti um land, sem
gera út með tiltölulega litlum til-
kostnaði væru ekki mjög sam-
keppnishæfir við að bjóða í kvóta,
jafnvel í samkeppni við þá stóru.
Þeir eru meira að segja margir
orðnir því vanir að þurfa að greiða
mjög háa auðlindarleigu og gætu
hæglega greitt einhveija hóflegri
leigu til frambúðar.
I hópi forystumanna í útvegi
hafa heyrst raddir, sem bera í sér
raunsæi gagnvart því, að þess er
ekki að vænta, að þjóðin sætti sig
við það til frambúðar, að þessi
mikla auðlind verði gefin útgerðar-
mönnum. Þar fór fyrir stjórnar-
formaður Granda hf., sem í ræðu
á aðalfundi ræddi þetta mál. Efnis-
lega var þar að vísu einungis á
ferðinni klókindaleg hugmynd
hagsmunaaðila til að komast yfir
aðganginn að auðlindinni til fram-
búðar fyrir næstum ekki neitt frem-
ur en endurgjaldslaust og ganga
þannig frá málinu. Raunsærri sjón-
armið hafa síðar heyrst, þótt menn
séu margir hverjir farnir að veigra
sér við að hafa skoðun á málinu,
ekki síst eftir ræðu formanns Sjálf-
stæðisflokks á síðasta landsfundi.