Morgunblaðið - 27.11.1997, Blaðsíða 30

30 FIMMTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
_______________________LISTIR
Ævisaga Einars H. Kvaran
Einar H. Kvaran Gils Guðmundsson
BÆKUR
Ævisaga
í NÆRVERU SÁLAR -
MAÐURINN OG SKÁLDIÐ
eftir Gils Guðmundsson. Setberg
1977, 320 bls.
EINAR Hjörleifsson Kvaran
(1859-1938) var einn af hinum
áhrifamestu menntamönnum þessa
lands frá því á síðasta hluta nítj-
ándu aldar og til dánardægurs.
Hann var mikilsvirtur ritstjóri
blaða og tímarita vestanhafs og
austan um langt skeið, áhrifamaður
í stjórnmálum, mikilsvirtur fyrirles-
ari og eitt helsta skáld sinnar sam-
tíðar. Hann orti ljóð, samdi smásög-
ur, langar skáldsögur og leikrit. Þá
þýddi hann öll ósköp úr erlendum
málum og um árabil var hann einn
helsti ritdómari landsins. Frá því
laust eftir aldamótin var hann mikill
áhugamaður um spíritisma og gerð-
ist hann einn mikilsvirtasti for-
göngumaður um þau málefni þegar
leið á ævina.
Það var síður en svo lognmolla í
kringum Einar H. Kvaran á langi'i
og starfsamri ævi. Allt frá því á
menntaskólaárum stóð hann í styrj-
öldum, oftast nær á ritvellinum.
Ófáar voru ritdeilurn-
ar sem hann átti í og
stóðu sumar þeirra
lengi og gátu orðið ill-
vígar á stundum. En
ritdeilumar gátu líka
orðið góð dæmi um
rökfími, djúpa og ag-
aða hugsun. Er þar
helst að minnast rit-
deilu þeirra Sigurðar
Nordals, sem svo
merk er talin að hún
var gefín út á bók
ekki fyrir löngu. Ein-
ar H. Kvaran átti
bæði góða og einlæga
vini og marga hat-
ramma óvildarmenn, því að pennan-
um gat hann beitt af vígfimi þegar á
þurfti að halda.
Fremur einkennilegt er til þess
að hugsa að ævisaga þessa svip-
mikla, mikilhæfa manns og góða
skálds skuli ekki hafa birst á bók
fyrr. Hlutdeild hans í menningar-
sögunni er meii'i en svo að hann
megi gleymast. En mér er ekki
grunlaust um að nokkuð sé farið að
fenna yfir minningu hans og bók-
menntaarfleifð. Sjaldan er minnst á
sögur hans og ljóð og leikrit hans
sjaldan sýnd. Og deilumar skörpu
og snjöllu heyra fortíðinni til, að
undanteknu því sem fyrr var nefnt.
Það er því vissulega þakkarvert
að Gils Guðmundsson skuli hafa
tekið sig til og ritað ítarlega ævi-
sögu þessa merka manns. Gils hefur
á löngum rithöfundarferli sýnt að
hann gerir slíka hluti vel. Hann
kann þá list að rekja sig eftir heim-
ildum og skila þeim svo frá sér að
úr verður lifandi og áhugaverð lesn-
ing. Því veldur stílleikni hans og
hæfileiki til að lifa sig inn í ævi og
hugarheim þeirra persóna sem
hann fjallar um hverju sinni. Frá-
sögn hans verður því ekki gagnrýn-
in, miklu fremur byggð á skilningi á
sögupersónunni. Þessari aðferð
hans kann ég vel. Því ekki láta les-
andanum það efth' að meta hvort
Einar H. Kvaran hafði rétt fyrir sér
eða rangt, var sanngjarn eða ósann-
gjarn o.s.frv. í einhverju tilteknu
máli? Höfuðatriðið er að staðreynd-
ir liggi ljósar fyrir og það sýnist
mér vera í þessari bók.
Þetta er mikil bók að vöxtum, en
jafnframt efnismikil. I þrjátíu og
fimm köflum rekur Gils æviferil
Einars og athafnir hans frá vöggu
til grafar. I raun er þetta óvenju
spennandi lesning af ævisögu að
vera, enda var ævi Einars ekki
venjuleg á neinn hátt. Bókin á því
sannarlega skilið að vera lesin af at-
hygli. Vera má og að hún verði til
þess að vekja áhuga einhverra á því
að lesa eitthvað af verkum Einars.
Hver veit nema ritsafn hans sé hér
og þar í hillum á heimilum, án þess
að í það hafi verið litið lengi? Ef
ævisagan kveikir slíkan lesraráhuga
væri því vel farið. í bókin Einars
felst jafnan góður og göfgandi boð-
skapur og stílsnilldin er oft mikil.
Talsvert er af góðum myndum í
þessari bók. I bókarlok er að sjálf-
sögðu heimildaskrá, ski-á yfir helstu
ritverk Einars og loks nafnaskrá.
Prýðilega er frá bókinni gengið af
hálfu útgefandans.
Sigurjón Björnsson
BÓKMENNTIR
Skál ilsaoa
ERTA
eftir Diddu. Forlagið. Reykjavík
1997. 124 bls.
VIÐ lifum á öld þegar allir hafa
eitthvað að segja, allir eiga eitt-
hvað merkilegt í pokahominu sem
þeir verða að koma á framfæri við
heiminn, ef ekki á prent þá í út-
varp, sjónvarp eða, þar sem nú er
sagt auðveldast að fanga athygli
fjöldans, á alnetið; möguleikamir
eru nánast óþrjótandi.
En hvað er það sem allt þetta
fólk hefur að segja? Hvað er það
sem þykir svo merkilegt nú en
engin hefði talið ástæðu tíi að
impra á við aðra manneskju áður?
Jú, þetta eru innviðimir. Það þurfa
allir að segja frá sínu innsta. Öllu
sem bærist í haus þeirra og hjarta.
Hverri frumuskiptingu, hverju
taugaboði, það þarf ekki einu sinni
að vera hugrenning, hvað þá hug-
mynd, það er nóg að það sé granur
um eitthvað slíkt, það þarf ekki
nema smávægilega ertingu skyn-
færanna og þá hafa jón og sigga
fundið hjá sér þörf tii að opna sig.
Fyrsta skáldsaga Diddu (Sigur-
laugar Jónsdóttur) heitir Erta.
Heiti bókarinnar á vísast að
merkja að innihald hennar erti les-
andann en er líka lýsandi fyrir þau
einkenni tímans sem hér að ofan
r
PRIMAVERA
RISTORANTE
Hnoð
var greint frá. í bókinni er sagt frá
ýmiss konar ertingu sem Reykja-
víkurstúlka verður fyrir á líkama
og sál í dagbókarformi. Þetta era
eins konar dagbókarslitur því sam-
hengi kaflanna, sem era jafnmarg-
ir dögum eins árs, era afar sund-
uriausir. Hér talar sögumaður sem
finnst hann þurfa að segja allt sem
bærst hefur í huga
hans þetta ár, verður
að segjast að flest af
því er afskaplega lítil-
fjörlegt og óáhugavert.
Berorðar sögur um
fólk að hnoðast hvert á
öðra era algengar og
ýmiss konar kynlífs-
þankar. Vegna sí-
felldra endurtekninga
á þessum lýsingum fær
lesandinn það
ósjálfrátt á tilfinning-
una að aðaltilgangur-
inn sé að erta siðferðis-
kennd hans. Kannski á
markmið hinna
grótesku lýsinga líka að vera að
vekja lesandann tii umhugsunar
um líkamleik lífsins, um efnisleika
hans sjálfs, en texti eins og sá sem
hér fer á eftír orkar bara ekki
þannig á okkur lengur sem lifum á
síðustu áram tuttugustu aldar, í
mesta iagi kitlar hann hláturtaug-
arnar: „að fá sér fólk er svo þreyt-
andi til lengdar. að fá sér fólk er
Didda
BÓKHALDSHUGBÚNAÐUR
fyrir WINDOWS
Fjölþættar lausnir
gn KERFISÞRÓUN HF.
Fákafeni 11 - Sími 568 8055
8055
www.treknet.is/throun
eins og að fá sér eitthvað með öllu.
og hvað er fólk? flasa, hor, slef,
piss, sviti, hár, húð, skeggbroddar,
pramp, hrotur, smellir í liðum,
gnístur, kúkur, hljóð og fyrirferð."
í upphafi bókar verður ekki bet-
ur séð en einsemd og leit sögu-
manns að ástinni séu meginþemu
sögunnar en þau þynnast út eftir
því sem líður á. Tilraunir sögu-
manns til að minna lesandann á
þessi þemu í lok sögunnar era
fálmkenndar.
Vangaveltur um stöðu konunnar
era eins konar leiðarstef í bókinni,
einkum stöðu hennar
gagnvart körlum en
síður í samfélaginu
sem slíku. Svo era það
knýjandi spurningar
eins og þessi: „hvers
vegna koma harð-
sperrarnar alltaf tveim
dögum síðar?“
Nokkuð er um stutt-
ar frásagnir eða smá-
sögur í bókinni og í
þeim nær Didda sér
einna helst á flug,
nefna mætti söguna
um parið sem ákveður
að yfirgefa þennan
heim saman vegna
þess að það fær ekki að eigast.
Einnig er töluvert af ljóðmáli í
bókinni en fátt af því kemst í hálf-
kvisti við það sem Didda birti í
ljóðabók sinni fyrir tveimur áram,
Lastafans og lausar skrúfur.
Didda vakti athygli fyrir berorð-
ar lýsingar og innsýn í undir-
heimalíf Reykjavíkurborgar með
þessari ljóðabók. Þar tókst ágæt-
lega að veita sýn inn í heim ungrar
stúlku sem hafði farið út af spor-
inu. Þessi tilraun Ertu til að lýsa
inn í hugarheim Reykjavíkur-
stúlku er hins vegar miður heppn-
uð. Endurteknar hnoðlýsingarnar
og hugrenningar sögumanns um
búksorgir sínar og fleira ná bara
ekki að halda athygli manns. Það
vantar eitthvert bindiefni í bókina,
einhverja þematíska undirstöðu
því að hún megnar ekki að gefa
heildstæða mynd af sögumanni og
heldur ekki að segja heildstæða
sögu. Bókin er fyrst og fremst
sundurlaust hnoð.
Þröstur Helgason
AUSTURSTRÆTI 9 - SlMI 561 8555
Heimildir
og sannfræði
BÆKUR
Sagnfræði
VÍNLANDSGÁTAN
eftir Pál Bergþársson. 261 bls. Mál
og menning. Prentun: Oddi hf.
Reykjavík, 1997.
FRÓÐLEG er bók þessi fyrir
margra hluta sakir. Höfundurinn
byggir á Eiríks sögu rauða, Græn-
lendinga sögu, fornum og nýjum
rannsóknum og loks á eigin athug-
un. Fomar heimildir
metur hann svo að í
þeim kunni margt að
véra missagt og
brenglað. En þar með
sé hvergi sagt að þeim
sé í engu treystandi.
Sagnirnar um Vín-
landsferðirnar séu í
megindráttum trú-
verðugar. Staðhættir
vestanhafs, svo og
annað sem hinir fornu
sæfarar sögðu frá,
komi í flestum tilfell-
um heim við það sem
við blasi eða sann-
reyna megi þar um
slóðir nú á dögum.
Þó Vínlandsfararnir séu stór nöfti
í Islandssögunni hefur mannkyns-
sagan ekki enn komið auga á þá.
En afrek þeirra? Sumir fræði-
menn draga stórlega í efa heimild-
argildi fornritanna. Er yfirhöfuð
líklegt að þeir hafi séð Ameríku?
Vissulega. Þvert á móti hefði verið
með ólíkindum ef norræna víkinga
hefði aldrei borið vestur þangað. En
sú staðhæfing að þeir hafi fundið
þar vínber og hveiti sjálfsáið? Páll
Bergþórsson svarar því skilmerid-
lega; getur þess hvar þeir muni hafa
fundið hið fyrrtalda. Ennfremur hið
síðartalda, enda þótt korn það, sem
þeir hafi að öllum líkindum fundið,
teljist ekki beint til hveitis. Höfund-
ur telur hins vegar eðlilegt að þeir
skyldu kalla það svo. Staðháttalýs-
ingum í sögunum beri líka saman
við raunveraleikann.
Menn velta að vonum fyrir sér
hvernig veðurfari hafi verið háttað
á norðurhveli á söguöld. Páll Berg-
þórsson telur að það hafi líkst því
sem best gerðist á þessari öld, það
er að segja á hlýskeiðinu frá 1925
tíl 65. Harðari kaflar hafi komið á
milli sem þá hafí fremur svipað til
veðurfarsins síðustu áratugina.
Landnám á íslandi hefði aldrei
gengið svo hratt og greiðlega sem
raun bar vitni ef veðráttan hefði
verið jafnhörð og t.d. á síðari hluta
19. aldar. Rannsóknir á austur-
strönd Kanada bendi og til að gróð-
urfarið þar, og þá jafn-
framt loftslagið, hafi lít-:
ið breyst síðustu þús-j.
und árin. í
Þótt margháttaðar
rannsóknu og mikil
vinna liggi að baki riti
þessu telur undirritaður
mai'kverðast hvemig
höfundur metur og
sannprófar hinar fornu
heimildir. Það er
skammsýni að ætla að
þeir, sem færðu í letur
fomritin, hafi litið á sig
sem skáldsagnahöfunda.
Nær er að segja að þeir
hafi litið á sig sem sagn-
fræðinga. Beinast liggur •
þó við að kalla þá einfaldlega -
sögumenn! Eðli málsins samkvæmt
hafa þeir orðið að skrá sögur sínar
eftir munnlegum heimildum, mis-
jafnlega traustum. Brengluð munn-
mæli, missagnir og misskilningur
síðari tíma ritara veikir að sönnu
heimildargildið. Margvíslegar rann-
sóknir, meðal annarra þær sem Páll
Bergþórsson leggui- hér fram,
sanna hins vegar að fornum heim-
ildum er í meginatriðum treystandi.
Texti bókarinnar er studdur af
fjölmörgum, uppdráttum, skýring-
armyndum og ljósmyndum. Frum-
heimildirnar, Eiríks saga rauða og
Grænlendingasaga, era prentaðar á
eftir texta höfundar. Yst sem innst
ber rit þetta með sér að til þess hef-
ur verið vandað eins og kostur var.
Erlendur Jónsson
Páll Bergþórsson
Barnaskór
Rautt og svart leður, lakk. St. 22—37.
Verð frá kr. 3.995 til kr. 5.990.
Mikiö úrval í st. 22-25.
Smáskór
8»v?ré;æ a»5 barnaskí- S bláu húíl við Fákafen.