Morgunblaðið - 20.12.1997, Blaðsíða 42

-• 42 LAUGARDAGUR 20. DESEMBER 1997
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Gæðavara
Gjdíavara - nidtdr og kdfilstcll. Heiin
Allir veröflokkdi. in.d. (
VERSLUNIN
Laugavegi 52, s. 562 4244.
Heimsfrægir hönnuðir
m.d. Gianni Versace.
Við upphaf iðnbyltingar
Ævir Borg-
firðinga
BÆKUR
Æ11 í r æ ö i
BORGFIRSKAR
ÆVISKRÁR
X. bindi. Sögufélag Borgarfjarðar,
Akranesi, 1997,591 bls.
BORGFIRSKAR æviskrár birtast
nú lesendum sínum í tíunda sinn.
Fer nú að líða að lokum þessa mikla
ritsafns, því að síðasti stafliður
þessa bindis er St. Skilst mér að
Ííklega séu tvö bindi óútgefin.
Höfundar þessa bindis eru Ari
Gíslason, Kristín Guðmundsdóttir,
Sveinbjörg Guðmundsdóttir og Þur-
íður J. Kristjánsdóttir. Sú síðast-
nefnda er ritstjóri og umsjónarmað-
ur verksins eins og verið hefur tvö
undanfarandi bindi.
Fremst í bók skrifar ritsjórinn
minningarorð um Ara Gíslason,
ættfræðing, sem andaðist árið 1995.
Hann var einn þeirra þriggja ætt-
fræðinga sem hófu að rita Borg-
firskar æviskrár. Hinir tveir voru
Aðalsteinn Halldórsson og Guð-
mundur Illugason. Allir eru þeir nú
látnir.
Þetta æviskrárbindi er hið lengsta
þeirra sem út eru komin og I því
er mikill fjöldi æviskráa, varla und-
ir einu þúsundi, gæti ég trúað, því
að flestar eru þær mjög stuttar og
aðeins hins nauðsynlegasta getið.
En mikið safn er þetta orðið og
verður þegar allt ritverkið er komið
út og er þá ekki minna vert um
þann gríðarlega fjölda mynda sem
i ritunum er.
Vel kann ég því að aftast í bók
(33 bls. smáletraðar) er „Skrá yfir
maka, bamsmæður og -feður þeirra
sem bókin nær yfir og eiga ekki
sjálfstæða æviskrá þar“. Er í skrá
þessari vísað inn í viðeigandi ævi-
skrá. Skrár af þessu tagi hafa verið
frá upphafi. Lengi vel hét skráin
Kvennaskrá, síðar Makaskrá og loks
hefur hún fengið það nafn sem hún
ber nú og er sem því svarar um-
fangsmeiri.
Eg fæ ekki annað séð en prýði-
lega sé frá þessari bók gengið. Hún
er prentuð á góðan pappír og njóta
myndirnar sín því vel.
Sigurjón Björn’sson.
BÆKUR
Landaf ræöi
GRÁÐUR LENGDAR
Höf. Dava Sobel. Þýð. Elín Guð-
mundsdóttir. 143 bls. Bókafélagið
Olduslóð. Prentun Grafík hf. 1997.
AÐ SIGLA er nauðsynlegt, sögðu
Rómveijar. Englendingar hefðu get-
að sagt hið sama á 17. og 18. öld.
Umsvif þeirra á úthöfunum voru þá
mjög að aukast. Bók þessi segir frá
enskum sjófarendum og enskum
vísindamönnum og enskum klukku-
smiðum. Hún er sem sé ensk í bráð
og lengd. Englendingar stóðu þá
framarlega, ef til vill fremstir þjóða,
I náttúruvísindum. Sæfarendur
höfðu lengdargráðurnar en sárvant-
aði breiddargráður. Fyrr en þær
væru fundnar gætu þeir engan veg-
inn ákvarðað stað sinn á úthöfunum.
Ósjaldan lentu þeir í hafvillum sem
kostaði fjölda mannslífa. Leitin að
lengdargráðunum varð að kapps og
metnaðarmáli líkt og náttúruvemd
eða vamir gegn háskalegum sjúk-
dómum nú á dögum. Menn, sem
dreymdi um það eitt að láta á sér
bera, blönduðu sér í málin eins og
vanalega. Einhverjir þeirra lögðu til
að herskipum yrði raðað með al-
löngu millibili yfir hafíð þvert. Síðan
skytu þau úr fallbyssum því byssu-
hvellir bæmst óraleiðir! Hinir, sem
betur vissu, munu hafa brosað að
þvílíkum vísindum. Meira mark var
tekið á þeim sem horfðu til tungls
og stjama. Jafnframt
var talið að styðjast
mætti við klukkur. Of-
urkapp var lagt á smíði
tímamæla. Klukku-
smiðurinn, John Harri-
son, smíðaði tiltölulega
nákvæma klukku sem
enn gengur. Það var
1722. Það var undur-
samlegast við klukku
hans að hún var að
langmestu leyti smíðuð
úr tré, einnig tannhjól-
in. Svo vel vandaði
Harrison til efnisins að
nútíma smásjárrann-
sóknir sýna að hann
hefði ekki getað valið
viðinn betur. Harrison hefur ætlast
til að klukka sín gengi nokkuð lengi
því hann forðaðist ryðsæla málma.
»Það þarf aldrei að smyija hana
vegna þess að þeir hlutar, sem að
öðru jöfnu þyrfti að smyija, eru
tálgaðir úr lignum vitae, hitabeltis-
harðviði sem seytir eigin olíu.»
Og Harrison átti eftir að gera
betur. Tíma sínum og kröftum varði
hann til að smíða sjóklukku, það
er að segja klukku sem þyldi velt-
ing skipa og hitasveiflur til sjós.
Þegar hann loks, seint og um síðir,
lagði fram klukku sem hann var
sjálfur ánægður með, var tíminn í
þann veginn að hlaupa frá honum.
Menn voru farnir að einblína á
gang himintungla í leit að lausn
gátunnar.
Vafalaust kunna Bretar, sem og
aðrar enskumælandi
þjóðir, að meta þessa
bók. Hún er vel skrif-
uð, skipulega samin,
ljós og lifandi og vel
þýdd. Og hún lýsir
enskum menningar-
heimi á blómaskeiði
ríkisins — við upphaf
iðnbyltingar. Átjánda
öldin var glæsileika og
framfaratímabil í sögu
Englands og raunar
Evrópu allrar. íbúa-
ijöldinn tvöfaldaðist.
Kaupskipaflotinn
enski, varinn af vold-
ugum herskipaflota,
færði landinu auð og
ríkinu völd. Menningin hlaut sinn
skerf af velsældinni. Afrek klukku-
smiðsins voru jafnframt afrek fram-
sækinnar þjóðar.
íslenskur lesandi getur ekki með
sama hætti fundið sig heima í þess-
ari bók. í okkar augum verður þetta
einungis fjarlæg saga. Oldin átjánda
færði íslendingum hörmungar ein-
ar, landinu munaði jafnhratt aftur
á bak sem öðrum miðaði áfram.
íslenskir sjómenn komust ekki svo
langt frá landi að þeir hefðu neitt
með gráður að gera. Enskur klukku-
smiður stóð okkur litlu nær en kín-
verskur mandarín eða arabískur
stórvesír. Efnið í þessari vönduðu
bók er því sértækara en svo að það
muni almennt höfða til íslenskra
lesenda, því miður.
Erlendur Jónsson
Elín
Guðmundsdóttir
Að höndla
hamingju
EFTIR BERTRAND RUSSELL
Skemmtileg, viturleg og
vekjandi bók.

<32
í útlegð
BÆKUR
L j óð
OSTRAKA
eftir Stefán Snævarr. Prentvinnsla:
Grafík hf. Mál og menning, 1997.79
bls. Leiðb. verð: 1.680 kr.
OSTRAKA er torkennilegt heiti
á ljóðabók enda bregður höfundur
hennar, Stefán Snævarr, á það
ráð að skýra það í
upphafi bókar:
„Ostraka“ er grískt
heiti á leirkerabrotum
þeim sem Aþeningar
skrifuðu útlegðar-
dóma á. Leirkera-
brotin voru síðan
send þeim dæmdu og
þeim gert að hypja
sig. Enska sögnin „to
ostracize" er dregin
af „ostraka".
Það er ekki laust
við að þetta torkenni-
lega orð sé svolítill
fyrirboði þess sem
bíður lesandans á síð-
um bókarinnar. Stef-
án yrkir ekki alltaf ljóst þótt stíll
hans sé í sjálfu sér ekki upphafinn
og flúraður flóknum myndum og
margræðum táknum. Það er sjálf
hugsunin í ljóðunum sem stundum
getur verið erfitt að festa hendur
á. En þá spyija kannski sumir
hvort það sé eitthvað sem lýti ljóð-
in eða geri þau verri en önnun
Svarið er auðvitað nei. Ljóð eru
þess eðlis, ólíkt prósa, að þau biðja
ekki endilega um skilning, heldur
miklu frekar einhvers konar þátt-
töku, samfylgd, meðleik.
Fyrsta ljóð bókarinnar heitir
Ostraka og myndar eins konar
ramma utan um hana ásamt loka:
ljóðinu sem heitir Útgönguvers. í
báðum ljóðunum koma leirkera-
brotin fyrrnefndu við sögu og ef
þau eru lesin saman lýsa þau eins
konar útlegðardómi stríðshijáðra
samtímamanna suður í fyrrum
Júgóslavíu. Seinna ljóðið hljóðar
svo:
Að ströngum vötnum flykkjast
karlar konur og böm
með göngustafi
þunna mali
og leirkerabrot
í hendi
A sum hefur verið ritað
með vélbyssu
aðrir hafa krotað
á eigin brot
með fjaðurpenna
Samt
sömu
orð
sömu
orð.
I bókinni er deilt á stríð og of-
beldi í ljóðum sem fjalla um stríð-
ið í fyrrum Júgóslavíu, dauða- og
útlegðardóm Salmans Rushdies og
fleira. Stríð gerir manninn útlæg-
an í eigin heimkynnum, útlægan-
í heiminum.
En sú útlegð sem bókin fjallar
fyrst og fremst um er sú sem ljóð-
mælandinn er í frá sínum eigin
veruieika, hann stríðir við eins
konar dóm um eilíft ósætti við sína
eigin hvunndagsveröld:
Þreyti einatt glímu
við Hvunndaginn
ógnarháan, ófrýnilegan
ramman að afli.
Hann tekur mig á hælkrók
vindur mig niður
á annað hnéð
er næstum fallinn.
Spymi samt á móti
af lífs og sálar kröftum
held velli, held velli.
(Þraukarinn)
Lesandinn fær á tilfinninguna
að ljóðmælandinn standi einn í
þessu stríði, eins og menn gera
yfirleitt sem eiga í stríði. Hann
stendur einn en er þó í bandalagi
við ljóðið:
Einræningin rænir þögninni
frá götunum
ljósinu frá mánanum
og myrkrinu frá himninum.
Læðist svo heim
með fenginn
breytir honum í ljóð.
(Einræninginn)
En kannski er hann
eins konar vindhöggv-
ari eins og sagt er frá
f samnefndu ljóði:
„Vindhöggvarinn /
gerir styttu / úr stormi
/ líkneski úr golu /
standmynd úr /
vestanvindi," en samt
hlýtur hann enga virðingu: „Samt
er hlegið / kuldahlátri / á himnum.“
Þessi tilvistarvandi virðist felast
í því að geta ekki fyllilega lifað
eða tekið þátt í ákveðnum veru-
leika: „Þeir sem eru til / veiða
storma / í stóra háfa // Við hin
reynum / en nei nei / þyrlumst
upp / og dönsum / við fölnað lauf-
ið / því vindkynja“ (Við hin). Þetta
er útlegð úr samfélagi sem krefst
þekkingar og getu, hins rétta. En
ljóðmælandinn vildi vera kóngur-
inn í Psýkópataníu, kóngur „sem
togar í strengi / svo limir megi
sprikla / búkar megi skjálfa /
höfuð megi lúta“ (Psýkópatanía).
Og þá gæti ýmislegt gerst sem
annars gerist vanalega ekki: „Gæti
gerst / að laxinn / fengi vængi
// Gæti gerst / að sólin / tæki
að tala // Gæti gerst / að hringar
/ yrðu hyrndir" (Gæti gerst). Það
væri jafnvel næsta víst að eitthvað
ólíklegt gerðist: „Næsta víst / að
tunglið / geti sungið // Næsta
víst / að állinn / sé úr stáli //
Næsta víst / að bílar / geti talað“
(Næsta víst). Kannski eru hér
komnir tveir veruleikar, tvær
vistarverur ljóðmælandans, önnur
í öruggu skjóli, hin reist á sandi:
Kenndin hrein
og þankinn klár
ljóðið varpar ljósi
á bæði húsin mín
eitt í skógi
annað á hvítum sandi
annað á kviksandi
(Húsin tvö)
Annars fer Stefán víða í þess-
ari bók og ekki er tóm til að fylgja
honum í allar þær ferðir hér. Eins
og áður sagði er ljóðstíll Stefáns
ekki flúraður eða flókinn, heldur
miklu frekar einfaldur og hvers-
dagslegur. Myndskynjun Stefáns
er afar skýr og oft eru líkingar
hans hnittnar. Stefán beitir
endurtekningum á markvissan
hátt og ýmislegum orðaleikjum
eða orðsnúningum sem lita ljóð
hans á skemmtilegan hátt. Þótt
viðfangsefni hans í þessari bók
séu oft af alvarlegra taginu er
tekið á þeim af fullkomnu æðru-
leysi og húmor.
Ostraka er skemmtileg bók af-
lestrar (eins og kannski felst í
hljómi nafns hennar þótt merking
þess sé háalvarleg og dramatísk).
Eins og nafn bókarinnar er ljóð-
heimur hennar eilítið framandi og
nýr, en um leið viðfelldinn.
Þröstur Helgason
Stefán
Snævarr