Morgunblaðið - 28.12.1997, Blaðsíða 42

42 SUNNUDAGUR 28. DESEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
+
ÞEGAR Lundur er heimsótt-
ur blasir við að Sviar
leggja mikið upj) úr vís-
indastarfsemi. I þessum
stærsta háskóla Norðurlanda með
38 þúsund stúdenta hafa hinar ýmsu
■^isindagreinar skotið öngum í formi
húsa út frá miðbænum. Við Háskóla-
sjúkrahúsið stendur myndarleg ný-
bygging, sem Stefán Karlsson, pró-
fessor í sameindaerfðafræði, segir
að sé þó aðeins flórði hluti af væntan-
legri nýbyggingu fýrir „Biomedicin
center", þar sem hann starfar. Á
stóru skilti við húsið kemur í ljós að
Wallenberg-ijölskyldan hefur líka
lagt fram fé til framkvæmdanna,
sem er dæmigert fyrir aðstæður við
sænska háskóla: Ríkið leggur ríku-
lega fram, en sænsk stórfyrirtæki
láta heldur ekki sitt eftir liggja.
^*£undur er líka lýsandi dæmi um
hvað opinber vísindastefna getur leitt
af sér, því í útjaðri bæjarins er risið
myndarlegt hverfi hátæknifýrir-
tækja, „Ideon“ og þar er víða verið
að byggja. Fyrirtækin sækja í að
vera í nágrenni háskólans, sem sér
þeim fyrir þeim sérfræðingum, sem
þörf er á.
„Lönd eins og Bandaríkin, Japan
og Svíþjóð eru þau lönd, sem leggja
mest fram til vísindastarfsemi eða
þijú prósent af peningamagni í um-
ferð og íslendingar ættu að stefna
að því sama,“ segir Stefán. „Við
gætum það vel og þetta er fjárfest-
ing fyrir framtíðina. Fé, sem lagt er
í háskóla, skilar sér margfaldlega.“
Auðveldara að vera
vísindamaður í Svíþjóð en
Bandaríkjunum
Stefán fór á sínum tíma í fram-
haldsnám til London 1979 og var
þar í þijú ár. Þá lá leiðin til Banda-
ríkjanna til starfa í nokkur ár og
öðlast starfsreynslu. En skamm-
tímaáætlunin breyttist, því Stefán
fékk starf hjá „National Institute of
Health“, NIH, þar sem hann var í
þrettán ár, áður en hann flutti til
^Lundar í október í fyrra. Hann dreg-
ur ekki dul á að það var starfíð, sem
hann sóttist eftir, en síður búseta í
sænsku samfélagi því hann kunni
mjög vel við sig fyrir vestan.
„I Bandaríkjunum er tekið vel á
móti þeim, sem vilja vinna mikið og
ég kann vel við þann hraða og kraft,
sem einkennir bandarískt þjóðfélag.
Ég hafði enga Ameríkudellu þegar
ég flutti þangað, en þjóðfélagið þar
kom mér þægilega á óvart. í Svíþjóð
er miklu meiri miðstjórn á öllu og
Svíar virðast kunna því vel.“
Þar sem Stefán hefur reynsluna
af þvi að starfa bæði í Bandaríkjun-
um og Svíþjóð liggur beint við að
forvitnast um hver aðstaða sé búin
vísindamönnum í þessum tveimur
■vjrindum.
„Það er auðveldara að vera vís-
indamaður hér í Svíþjóð en í Banda-
ríkjunum. Hér er minni samkeppni
um peninga og vísindastofnanimar
styðja betur við sitt fólk. í Bandaríkj-
unum verða háskólaprófessorar sjálf-
ir að skrapa saman hvern einasta
eyri af rannsóknarfé og eins eru laun
þeirra oft að hluta fjármögnuð með
styrkjum. Hjá NIH hafði ég hins
vegar fasta stöðu og um leið fast
fjármagn til rannsókna, svo miðað
við háskólana bandarísku eru starfs-
menn NIH hin mestu dekurbörn. En
við NIH eru margir frægir vísinda-
menn, sem slást um plássið og pláss-
leysið var farið að há mér, svo þess
^egna ákvað ég að flytja. Það var
eingöngu vinnan og aðstaðan hér
sem dró mig hingað. Ég er ekki hald-
inn neinni skandinavískri rómantík
og er hrifnari af bandarísku þjóðfé-
lagi en því sænska."
Stefán og annar prófessor deila
með sér 900 fermetra hæð. Húsa-
kynnin em björt, nýtískuleg og
smekkleg og Stefán segir viðbrigðin
mikil frá húsakynnum NIH. Svíar
leggi miklu meira í húsnæði, sem
með bandarískum augum séð hefði
mátt nýta betur og það getur verið
ögn gremjulegt, því á næsta ári á
*J#;tefán von á fimm starfsmönnum til
viðbótar og það verður höfuðverkur
að koma þeim fyrir, þó plássið virð-
ist ríflegt.
Bandaríkjamenn sem koma til
Evrópu hafa stundum á orði að þeim
finnist dugnaðurinn ekki mikill. Stef-
án tekur undir að Svíar vinni ekki
eins mikið og Bandaríkjamenn. „Ég
t'r með duglega stúdenta og kvarta
ekki, en það getur verið bagalegt
hvað sumarfríið er almennt langt
STEFÁN Karlsson kann betur við vísindaumhverfið í Svíþjóð en Bandaríkjunum.
Fé tll nskóla skllar
sér margfaldlena"
Leiðin lá fyrst til London, þá til Washington
og nú síðast til Lundar, þar sem Stefán
Karlsson er prófessor í sameindaerfðafræði.
Sigrún Davíðsdóttir heyrði af rannsóknum
hans og skoðunum á íslenskri vísindastefnu
eða öllu heldur skorti á henni.
FRUMURÆKTUN á rannsóknarstofunni.
TÆKI til sótthreinsunar.
hér, 5-6 vikur, sem skarast, svo
vinnan á rannsóknarstofunni er í lág-
marki frá miðjum júní fram í miðjan
ágúst. Þetta á ekki síst við um fjöl-
skyldufólk, sem tekur iðulega vetr-
arfrí auk sumarfrísins."
Af stofnfrumum
og öðrum frumum
Rannsóknir Stefáns snúast um
blóðkerfíð, nánar tiltekið svokallaðar
stofnfrumur í beinmergnum. Stefán
og samstarfsmenn hans vinna við
að þróa aðferðir til að flytja gen inn
í stofnfrumurnar, sem hafa það ein-
kenni að þær bæði framleiða allar
blóðfrumur líkamans og endumýja
sig sjálfar. Ef hægt væri að koma
aðfluttum genum inn í stofnfrumurn-
ar, yrðu þær eins og genaverksmiðj-
ur fyrir líkamann og á þann hátt eru
vonir um að hægt verði að sigrast á
ýmsum sjúkdómum, sem erfítt er að
ráða við núna, þar á meðal krabba-
meini. Þetta hljómar ekki flókið, en
veruleikinn er annar.
Það er auðvelt að flytja gen inn í
stofnfrumur í músum, því þær skipta
sér ört, en það horfir öðruvísi við
með menn og stærri dýr, þar sem
skiptingin er hæg, án þess að ljóst
sé hvers vegna. Þau efni, svokallaðir
genavektorar, sem notaðir eru til að
flytja genin inn í frumumar, virka
aðeins ef frumumar eru að skipta
sér, svo rannsóknir Stefáns og sam-
starfsmanna hans beinast annars
vegar að því að þróa nýja vektora,
sem virka þó að fruman sé ekki að
skipta sér og hins vegar að því að
skilja betur hvemig fruman skiptir
sér og hvað hefur áhrif á skipting-
una.
Það er oft talað um samkeppni í
vísindaheiminum og Stefán neitar
ekki að hennar verði vart, en sjaldn-
ast til skaða.
„Ég var nýlega á Evrópufundinum
um genameðferð, sem var haldinn í
Mílanó og það má segja að andrúms-
loftið sé sambland af upplýsingamiðl-
un og samkeppni. Menn segja frá
því, sem þeir eru að gera, en það
er ljóslega ekki allt gefið upp, meðal
annars af því að menn vilja fyrst fá
greinar sínar samþykktar í fræðirit-
um áður en þeir segja frá niðurstöð-
unum. Þeir sem starfa á líftækni-
sviði sækja fyrst um einkaleyfí og
kynna niðurstöðuna á eftir, ef hún
varðar einkaleyfí. Það eru tuttugu
álíka langt komnir hópar, sem vinna
á sama sviði og við gerum hér.“
Eins og er segir Stefán mestan
spenning vera varðandi notkun
eyðnivektora til að flytja gen inn í
frumumar, en þeir vektorar eru þró-
aðir úr HlV-veirunni, sem veldur
eyðnismitinu. Sjálfur vann hann með
slíka vektora í Bandaríkjunum og er
nú að taka upp samstarf við sviss-
neskan hóp, sem er kominn lengst á
því sviði. Sjálf HlV-veiran ræðst á
eitlafrumur og kemst inn í þær, en
HlV-vektorarnir, sem Stefán hefur
áhuga á, eru hannaðir til að fara inn
í stofnfrumumar.
„Þar með höfum við von um að
við séum áréttri leið inn í stofnfrum-
urnar, en það er langt ferli eftir,
bæði til að sýna að vektorinn komist
inn í stofnfrumuna og eins til að búa
til ömgga vektora, sem ekki verða
að HlV-veiru, hvorki í framleiðslunni
né í líkama sjúklingsins. Við fram-
leiðsluna þarf að fara varlega, svo
útkoman verði hinn fyrirætlaði vekt-
or og ekki eitthvað annað og svo
þarf að prófa öll sýnin, sem fram-
leidd eru.“
Reynist hægt að koma genum inn
í stofnfrumur segir Stefán hugsan-
legt að sigrast á blæðingarsjúkdóm-
um, sem orsakast af því að blóðfrum-
urnar mynda ekki storkuefni sökum
erfðagalla í rauðu blóðkomunum.
Aðflutt gen myndu sjá til þess að
storkuefnið myndaðist og það dreifð-
ist síðan út með blóðkerfínu. Margir
algengir sjúkdómar, til dæmis hár
blóðþrýstingur, eiga sér flóknar or-
sakir og ekki hægt að rekja þá til
einnar orsakar eða genabreytingar.
Stefán einbeitir sér að erfðasjúk-
dómi, algengum efnaskiptasjúkdómi,
sem orsakast af því að það vantar
ensím til að bijóta niður fítuefni,
með þeim afleiðingum að fítan safn-
ast fyrir í líkamanum. Stefán vonast
einnig eftir að genameðferð komi að
gagni gegn hvítblæði, en enn sem
komið er er ekki vitað um öll gen,
sem orsaka hvítblæði. Athyglin bein-
ist helst að genum, sem vitað er að
halda aftur af æxlamyndun, en þar
koma mörg gen til greina. Ef tækist
að einangra genið eða genin, sem
valda hvítblæði væri það hugsanlega
skref í áttina að lækningu á þessum
algenga sjúkdómi, sem oft reynist
erfitt að lækna.
Hátæknilækningar
handa hverjum?
Það heyrist oft talað um að kostn-
aður við hátæknilækningar eins og
genameðferð verði til þess að þessar
lækningar muni ekki standa öllum
til boða. Stefán tekur undir að kostn-
aðurinn sé mikill, „en kostnaðurinn
er samt miklu minni en að leggja
sjúklinginn á sjúkrahús aftur og aft-
ur, án þess að geta læknað sjúkdóm-
inn.
„Þótt meðferðin kosti kannski sem
samsvarar sex milljónum íslenskra
króna er það samt hverfandi kostnað-
ur ef það tekst að lækna sjúklinginn,
sem síðan lifir einkennalitlu eða
-lausu lífí í tvo eða þijá áratugi.
Ensímameðferð við þeim blóðsjúk-
dómi, sem við einbeitum okkur að
hér er rándýr og tveggja ára með-
ferð kostar kannski það sama og
genameðferð, sem leiddi til lækning-
ar. Það væri til dæmis mikill þjóðfé-
lagslegur ávinningur ef tækist að
lækna illkynja blóðsjúkdóma á borð
við hvítblæði."
En þótt kostnaðinn sé auðvelt að
réttlæta tekur Stefán undir að auk-
inn kostnaður við heilbrigðisþjónustu
veki eðlilega upp spurningar um hver
fái að njóta lækninga. „Það kemur
í hlut stjórnmálamanna að gera það
dæmi upp í þeim löndum, þar sem
ríkið kostar heilbrigðiskerfið. Það er
eðlilegt að gera upp á milli aðferðar,
sem virkar örugglega og dýrrar til-
raunameðferðar, sem gerir hugsan-
lega gagn. En það er brýnt að hafa
í huga að það er dýrt að geta ekki
læknað langvarandi sjúkdóm."
Genameðferð vekur vonir
- en á langt í Iand
Það er oft talað um genameðferð,
eins og hún sé þegar orðin viðtekin
lækningaaðferð, en Stefán bendir á
að þvi fari fjarri. Genameðferð sé
ekki á næsta leiti sem virk meðferð.
„Fyrstu fréttir um genameðferð
vöktu miklar væntingar, en svo leið
tíminn og þá fór að heyrast að hún
væri gagnslaus. Við skulum hafa í
huga að það tekur 10-20 ár frá því
hugmynd að lyfí kviknar og þar til
það er komið á markaðinn. Hugsan-
lega líða tíu ár þar til hægt verður
að nota genameðferð til lækninga.
Venjan er að það verður einhver þró-
un og síðan koma upp óvænt vanda-
mál.
Staðreyndin er sú að það er enn
ekki farið að nota genameðferð að
neinu ráði. Það hafa verið gerðar
ýmsar tilraunir í þá átt undanfarin
ár, en mest til að greina eðli sjúk-
dóma. Það hefur til dæmis ekki tek-
ist að lækna neina sjúklinga með
erfðasjúkdóma. Ein hugmynd sem
mikið er uppi er hvernig hjálpa megi
ónæmiskerfinu til að drepa krabba-
meinsfrumur.
Á sjöunda áratugnum setti sænski
læknirinn Georg Klein fram hug-
mynd um ónæmismeðferð, sem fólst
í að gefa sjúklingi heilbrigðar frumur
til að hjálpa ónæmisfrumunum að
drepa krabbameinsfrumurnar. Þetta
hefur tekist í dýratilraunum, en ekki
í tilraunum á mönnum. Eitt afbrigði
þessarar hugmyndar nú er að flytja
gen í frumur, sem síðan væru gefnar
til að beijast gegn krabbameinsfrum-
um. Það er áhugavert að sjá hvernig