Morgunblaðið - 18.01.1998, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 18. JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Fólkið og kvótinn •
Deilur hafa verið um kvótakerfið frá því að það var
lögfest 1983. Viðskipti með kvóta, hugmyndir og
----------7--------------------------------------
skoðanir Islendinga í þeim efnum var viðfangsefni
Oðins G. Oðinssonar sem lauk meistaraprófí í
-----------------------------7-------------------
______mannfræði við Háskóla Islands í fyrra._____
______Kristján Jónsson kynnti sér ritgerðina_____
og ræddi við höfundinn.
MARGIR tjá sig á opinberum
vettvangi um þjóðfélagsmál
þótt þeir hafl ekki gert stjóm-
málin að ævistarfi. Samt sem
áður má velta því fyrir sér
hve dæmigerð sjónarmiðin í fjölmiðlum eru
fyrir skoðanir fjöldans þegar rætt er um fisk-
veiðistjómun. Púsundir manna vinna í sjávar-
útveginum eða sinna störfum sem tengjast
honum en misjafnt er hve mikið málefni hans
hreyfa við tilfínningum fólks, einkum ef það á
erfitt með að gera sér grein fyrir þeim gríðar-
legu fjárhæðum sem em í húfi. Mestu skiptir
kvótakerfíð fólkið í sjávarþorpum þar sem allt
snýst um sjóinn.
Óðinn G. Óðinsson mannfræðingur segir í
lokaritgerð sinni, Fagur, fagur fískur í sjó, að
þegar kvótakerfið var samþykkt á Alþingi
1983 hafi það verið gert án nægilegrar um-
ræðu og augljóst að margir þingmenn hafi alls
ekki séð fyrir þróun þess. Á hann þá ekki síst
við einn umdeildasta hluta kerfisins, að kvóti
sé í reynd meðhöndlaður eins og séreign þrátt
fyrir lagaákvæði um þjóðareign á fiskimiðun-
um og gangi kaupum og sölum.
Þáttaskil hjá útgerðarmönnum
Enn fremur minnir hann á að margir alþing-
ismenn hafi haft miklar efasemdir um kvóta-
kerfið og samþykkt það með hálfum huga, litið
á það sem tímabundna ráðstöfun. Talsmenn
útgerðanna hafi upphaflega verið andvígir
enda vanir frelsi til að veiða nánast að geð-
þótta en þeim hafi snúist hugur. Óðinn veltir
því fyrir sér hvort þeir hafi skyndilega áttað
sig á því að kvótinn gæti orðið mikil verðmæti
þegar fiskistofnar hjömuðu við. Frelsinu væri
fómandi, sérstaklega vegna þess að ákveðið
var að binda veiðiréttinn við skip.
Óðinn segir andstöðu við kvótakerfið helst
beinast að framsalsþættinum og eignahug-
mjmdum, siðferðinu að baki. Hann ræddi við
nær tuttugu manns á Borgarfirði eystra eða
um 10% íbúanna. Hjá viðmælendum kom
fram að allir hafa þeir skoðun á kvótanum
þegar eftir henni er leitað, oftast skýra en um
leið oft þversagnakennda og teygjanlega eftir
því hvaða sjónarhorn þeir miða við hverju
sinni.
Ljóst er að mikil togstreita er milli annars
vegar löngunar til að vera sjálfstæður einstak-
lingur, frjáls fiskimaður og hins að allir eru
um leið hluti af heildinni, samfélaginu sem
setur lög og reglur sem virðast stundum lítt
skiljanlegar, óréttlátar og jafnvel siðlausar.
Reglurnar um viðskipti með óveiddan fisk
stangast á við hefðir sem á umliðnum öldum
eru orðnar samgrónar hugsunarhætti flestra
Islendinga.
Fólkið sem rætt er við er á ýmsum aldri og
í hópnum eru m.a. eiginkonur sjómanna. Sum-
ir hafa nýtt sér kvótakerfið, leigt eða selt
veiðiheimildir, skipt við aðra til hagræðingar.
„Mér finnst þetta eitthvað komið svo langt frá
veruleikanum. Þetta er svo óeðlilegt ástand
þegar verðið á óveiddum fiski er orðið hærra
en það sem er lagt upp. Þetta er svo ruglings-
legt kerfi,“ sagði einn af viðmælendum Öðins.
Annar, aldraður sjómaður, sagði ráðamenn
prédika að fiskurinn væri þjóðareign „en þetta
er að fara á nokkurra manna hendur bara“.
Aðrir ræða um að óeðlilegt sé að einhverjir
geti „bara legið með tærnar upp í loft“ eða
„keyrt um á fjallajeppa" vegna þess að þeir
hafi einu sinni, upp úr 1980, veitt vel. Nú geti
þeir selt veiðiréttinn, kvótann, og lifað kónga-
lífi án þess að gera nokkum skapaðan hlut.
„Afskaplega skammarlegur
hugsunarháttur“
Ýmsir benda á þá erfiðu stöðu sem kemur m
upp þegar meira fæst íyrir kvóta en raunveru- ®
legan fisk. „Ef ég veiði hann ekki þá fæ ég yfir
90 krónur fyrir kílóið af honum en ef ég veiði
hann þá er ég að fá 50 til 70 krónur fyrir
hann,“ segir einn. „Mér finnst þetta afskap-
lega skammarlegur hugsunarháttur en það er
bara ekki hægt annað en að hugsa svona."
Sjómannskona sagði um kvótamillifærslur
makans að sér fyndist að hann ætti að veiða _
fiskinn sjálfur. „Það var verið að úthluta hon-
um þessu. Ekki til þess að selja eða leigja eitt- {
hvað, heldur til þess að reyna að skrapa þetta m
inn sjálfur." ™
Óðinn segir suma viðmælendur sína hafa
lagt áherslu á að menn ættu að skila þeim
kvóta sem þeir næðu ekki að veiða, óveiddi
kvótinn flyttist þá í sameiginlegan pott sem
yrði aftur jafnað út á heildina. Einnig var bent
á að óveiddi fiskurinn þyrfti ekki að vera tap-
aður. Hann gæti náð að stækka og auka kyn
sitt, með þessu væri hægt að efla stofnana og . ..
treysta framtíðina á sama hátt og gert er með
öðrum takmörkunum til að hindra ofveiði.
Hann segir fólkið gera sér fulla grein fyrir m
því að kvótasala frá byggðarlaginu gæti lagt ™
það í eyði. „Ef allir flyttu fiskinn í burtu þá
væri það það sama og að flytja sjálfan sig í
burtu.“ En „það er hins vegar spurning hvað
menn neyðast oft til“, sagði einn íbúanna.
Stór hluti óánægjunnar
á sér siðferðislegar rætur
HVAÐ finnst fólki í sjáv-
arplássum um kvóta-
kerfið? Óðinn Gunnar
Óðinsson er sjálfur
Austfirðingur og bjó
um hríð á Borgaifirði eystra þar
sem hann var skólastjóri grunnskól-
ans. íbúar eru um 200 og mikilvæg-
asta atvinnugreinin er smábátaút-
gerð. Óðinn ákvað að taka púlsinn á
fólkinu á staðnum, kanna hvað það
segði sjálft um kvótann og birti nið-
urstöðumar í mannfræðiritgerð
sinni til meistaraprófs við Háskól-
ann í fyrra. Hann viðurkennir að
hætta geti verið á að fræðimaður sé
of nátengdur viðfangsefninu þegar
viðmælendur eru sumir persónuleg-
ir vinir og kunningjar. Þyngra vegi
samt að þekking hans á aðstæðum
hafi komið að mjög góðu gagni, ver-
ið ómetanleg.
- Þú segir að líklega hefði mátt
fínna heppiiegri leiðir tii að hindra
ofveiði en kvótakerfí, segir að hlusta
hefði átt betur á raddir fólksins.
Hvað áttu við og hvaða lausnir hefðu
þá verið notaðar?
„Á sjöunda og áttunda áratugnum
voru hagfræðingar duglegir að
benda á það, þegar þeir voru að
koma fram með sín fiskveiðistjórn-
unarlíkön, að þau stjórntæki líffræð-
inganna sem fram að því höfðu verið
ráðandi, væru „félagslega merking-
arlaus“ vegna þess að þau tækju
ekki á þáttum eins og hagkvæmni
veiðanna, offjárfestingu.
Of einföld mynd
Ég er sammála því að ofnýting
auðlinda er félagslegt vandamál og
að það verður að taka á því út frá
öllum þeim margbreytilegu mann-
legu þáttum sem þar spila inn í.
Hagrænu módelin sem nú eru í
tísku taka hins vegar á of fáum þátt-
um, það eru of fáar breytur í jöfn-
unni, svo og er myndin sem upp er
dregin af manninum sem veru of
einfóld. Þrátt fyrir marga góða kosti
markaðarins, t.d. drifkraft hans og
sköpunarmátt, þá loðir sú ímynd við
hann að eins og sjálfkrafa komi með
Morgunblaðið/Kristínn
ÓÐINN Gunnar Óðinsson. „Ég veit ekki hvort ábyrgðartilfinning
kemur með valdboði.“
honum svör við vandamáli eins og
ofnýtingu auðlindar. Um leið er gef-
ið til kynna að allt sem áður hefur
verið hugsað um samhengi manns
og auðlindar sé óbrúkanleg forn-
eskja.
í ritgerðinni er ég ekki að reyna
að benda á aðrar leiðir til fiskveiði-
stjómunar en nú eru famar. Ég er
aftur á móti að reyna að lýsa og
greina hvernig menn töluðu sig inn í
fiskveiðistjórnun með kvótum og
síðan reyni ég að lýsa hvernig orð-
ræðan tekur smátt og smátt á sig
nýja siðferðislega mynd þegar menn
átta sig á afleiðingum kerfisins.
Ég trúi því hins vegar að ef vel
eigi að takast í jafnveigamiklu,
flóknu og afdrifaríku máli eins og
fiskveiðistjórnun hjá okkur Islend-
ingum þurfi að vinna málið meira
niðri á jörðinni og þá á ég við að
hana þurfi að ákveða með fólkinu.
Taka þurfi tillit til m.a. siðferðis-
legra þátta vegna þess að þeir eru
samþættir efnahagsstarfseminni.
Stór hluti óánægjunnar með
kvótakerfið á sér siðferðislegar ræt-
ur. Þegar ég tala um að vænlegra sé
að hlusta á raddir fólksins þá á ég
m.a. við þetta vegna þess að ég veit
að í þeim er líklegra að leiðir fínnist
sem meira viðunandi em. Fólk vill
vera skynsamt og ábyrgðarfullt og
leitar yfirleitt sjálft leiða til þess að
vera það. Það er ekki þar með sagt
að fræðin geti ekki einnig komið þar
að gagni.
Það er margt að núverandi kerfi,
bæði í vistfræðilegum, hagrænum
og öðram félagslegum skilningi og á
því er nauðsynlegt að taka yfirvegað
en óhikað. Þar eru einnig góðir
þættir sem þarf að halda í. Menn
þurfa að vera tilbúnir að viðurkenna
gallana og leita nýrra leiða."
- I ritgerðinni er fjaliað um sér-
stök tengsl þjóðarinnar við fískveið-
ar, gagnrýnt að hagfræðingar hafí
einblínt á efnahagslega þáttinn þeg-
ar þeir fjalla um fískveiðistjórnun.
Þeim hætti til að hundsa félagslega
og menningariega þætti.
„Þegar ég er að gagnrýna hina
hagfræðilegu áherslu þá er það ekki
gert á þeim forsendum að mikilvæg-
ir hagrænir þættir eins og hag-
kvæmni og offjárfesting skipti ekki
máli. Það er hins vegar mikilvægt að
aðgreina ekki efnahagsstarfsemina
frá öðrum félags- og menningarleg-
um þáttum eins og tíðum er gert í
hinni „hagrænu" umræðu, líkt og
hún væri utan samfélagsins og
kæmi ekki öðra en sínu einangraða
fyrirbæri við.
Það er eitthvað í íslenskri menn-
ingu sem gerir það að verkum að
fyrir marga Islendinga er þetta of
stórt stökk, frá því að hugsa um og
umgangast fiskinn í hafinu sem auð-
lind sem allir gátu sótt í, sem nokk-
urs konar óþrjótandi matarkistu.
Nú verður hún takmörkuð eign til-
tölulega fáeinna einstaklinga sem
geta selt öðram réttinn til þess að
sækja í þessa kistu. Eða eins og Jón
gamli Vídalín hefði orðað það, með
þvi „að selja einum þörf sína“ sem
var fordæmanlegt samkvæmt göml-
um boðskap kirkjunnar. Þetta
ásamt fleiri þáttum er eftir sem áður
siðferðislega óviðunandi í huga
margra."
Sjávarútvegurinn aflar rúmlega
helmings gjaldeyristekna íslendinga
en þetta hlutfall hefur lækkað
stöðugt undanfarna áratugi með til-
komu tekna af ferðaþjónustu og
stóriðju. Spyrja má hvort fiskurinn
sé ekki orðinn fjarlægari í vitund
meirihlutans sem vinnur við ýmsa
þjónustu eða iðnað, mun fjarlægari
en í litlu sjávarþorpi.
„Margt hefur breyst undanfarin
ár, þ.á m. vegna breyttra viðskipta-
hátta, fleira til góðs en ekki, held
ég,“ svarar Óðinn. „Fiskveiðistjórn-
unarkerfið er að vissu leyti partur af
þessu ferli sem við getum kallað
markaðsvæðingu og felst m.a. í því
að gera alla hluti sambærilega,
svipta þá sinni félagslegu sögu svo
að þeir verði gjaldgengir fyrir aðra
hluti, t.d. peninga. Gegn þessu virð-
ist erfitt að spyrna þótt margir Is-
lendingar eigi enn erfitt með að
ímynda sér að óveiddur fiskur geti
verið markaðsvara."
Hann bendir á að íslendingar hafi
styrkt sjálfsímynd sína og samtöðu í
landhelgisdeilnum en nú sé svo
komið að hugurinn beinist meira inn
á við, að innbyrðis tengslum þegar
rætt sé um sjávarútveg. Menn gangi
heldur ekki að ímyndinni um íslend-
inga sem jafna einstaklinga vísri
lengur.
„Þannig að á vissan hátt býr fisk-
urinn enn með þjóðinni á sinn hug-
læga hátt eða kannski holdgerða
hátt, þótt fáir hafi afkomu sína beint
af honum. Það er líka ljóst að ís-
lendingar eru ekki einsleitur hópur
né búa þeir við sambærilegar að-
stæður. Þess vegna getum við sagt
að fiskurinn sé nær hinni daglegu
vitund íbúa í sjávarplássi. Það er
spurning hvort ekki eigi að taka tillit
til þess þegar um jafn afdrifaríkar
aðgerðir og fiskveiðistjórnun er að
ræða.“
Fiskveiðar á undanhaldi?
- Fiskveiðar eru frumframleiðsla
og slíkar atvinnugreinar eru á und-
anhaldi í flestum ríkum löndum,
einnig veiðar með smábátum. Er
þetta þróun sem hiýtur að verða hér
þannig að sjávarútvegurinn verði
innan nokkurra áratuga ekki lengur
„aflvaki þjóðarinnar", eins og það er
orðað í ritgerðinni?
„Ég veit ekki hvort fiskveiðar,
þótt þær flokkist stundum undir
svonefnda frumframleiðslu, séu
endilega á undanhaldi, allavega ekki
alls staðar og svo fer þetta eftir því
frá hvaða sjónarhorni þetta er skoð-
að. Við munum alltaf þurfa á nær-
ingu að halda og jarðarbúum fjölgar
hratt. Vissulega hefur þeim sem
vinna við þessar greinar fækkað
undanfarna áratugi. Engu að síður
skipta veiðar víða miklu máli, einnig
í vestrænum löndum.
Sem efnahagslegur aflvaki á sjáv-
arútvegur sennilega lengi enn eftir
að gegna miklu hlutverki á Islandi.
f
!
I

I
S
í
l
Í
L
t
f
■