Morgunblaðið - 18.01.1998, Blaðsíða 11

MORGUNB LAÐIÐ
SUNNUDAGUR 18. JANÚAR 1998 11
Morgunblaðið/Rax
Sem huglægur aflvaki skiptir hann
enn miklu máli eins og við sjáum á
deilunum um kvótakerfið.“
- Er meiri ástæða til að vernda
smábátaútgerð en starf litla kaup-
mannsins á horninu?
„Eg veit ekki hvort þessi saman-
burður er endilega réttmætur þegar
á bak við er skyggnst. Við sjáum
líka að stórir frystitogarar, það sem
íslendingar kölluðu ryksugur fyrir
nokkrum árum, virðast nú sums
staðar eiga undir högg að sækja.
Róðurinn gegn þessu útgerðarformi
á eflaust eftir að þyngjast að ein-
hverju leyti, ekki síst af vistfræði-
legum ástæðum. Margir telja útgerð
smábáta vistvænni en annarra.
Þá er rétt að hafa í huga að hún er
grundvöllur byggðar í nokkrum
plássum á íslandi og svo sem víðar í
nágrannalöndum okkar, hvað þá
annars staðar í heiminum. Margir
telja einnig að hér sé um lífsstíl að
ræða, þ.e. þessi sveigjanlegi ein-
yrlyarekstur sem fjölskyldan er
stundum öll innvikluð í, sem eigi rétt
á að fá að lifa. Það að smábátaútgerð
er víða á undanhaldi getur verið
vegna þess að hún búi við aðstæður
sem eru henni fjandsamlegar en
ekki vegna þess að það sé eitthvert
lögmál að hún hljóti að hverfa.
Þessar ójöfnu aðstæður eru víða
þekktar, s.s. eins og minni aðgangur
að fjármagni lánastofnana, valda-
meiri hagsmunasamtök stórútgerða
sem oft eiga þar með auðveldara
með að koma sjónarmiðum og áhrif-
um sínum á framfæri innan stofnana
fjármála og ríkisvalds. Og svo hefur
berlega komið í ljós að stórútgerðar-
rekstur á auðveldara með að þrífast
innan kerfis þar sem kvótar eru
framseljanlegir."
- Nú segja margir að reynt sé að
treysta gildandi kerfí í sessi með
skattalögum og minni háttar breyt-
ingum, koma á það hefðarrétti enda
sé mikið í húfí, ekki eingöngu hags-
munir nokkurra einstaklinga heldur
allur verðbréfamarkaðurinn ís-
lenski. Verður þetta reyndin, hvern-
ig sérðu framtíðina í þessum efnum
fyrir þér?
„Það er ljóst að hér er um mikla
hagsmuni að ræða og ekki óeðlilegt
að þeir sem yfir kvóta ráða vilji
áfram hafa eitthvað um hann að
segja. Kvótinn sem verðmæt eign er
mjög flæktur inn í ólíkustu þætti
þjóðlífsins eins og bankakerfið, líf-
eyrissjóðakerfið, spamað manna og
svo framvegis. Sterkasta leiðin til að
tryggja núverandi kerfi í sessi er
verðbréfavæðing útvegsfyrirtækj-
Margir telja
einnig að hér sé
um lífsstíl að
ræða, þessi
sveigjanlegi ein-
yrkjarekstur
sem fjölskyldan
er stundum öll
innvikluð í, sem
eigi rétt á að fá
að lifa.
Ég held það sé
augljést að ekki
þýddi að veita
útgerðum eða
sjémönnum
sjálfdæmi um
sékn við núver-
andi aðstæður.
í plássinu þar
sem ég gerði
rannsékn mína
er yngsti út-
gerðarmaður-
inn nú að verða
hálffertugur og
enginn nýr hef-
ur í raun bæst
við síðan fyrir
daga kvétakerf-
isins.
anna sem meira og minna eru metin
m.t.t. kvótastöðu þeirra. Það hlyti
eitthvað að gefa sig ef skyndilega
ætti að fara að krukka í þetta sam-
band.
Auðlindagjald, sem nú er mikið
talað um, þýðir í raun ekki breyt-
ingu á kerfinu. Slíkt gjald myndi
styrkja núverandi kerfi í sessi og
því er í raun með ólíkindum hvað út-
gerðarmenn eru tregir að ljá máls á
þeirri hugmynd, svona taktískt séð,
því sú ráðstöfun myndi koma til
móts við réttlætiskennd margra. Og
kerfi sem menn búa við verður bæði
að vera réttlátt og hagkvæmt. Dóm-
stólarnir hafa undanfarin ár verið
styrkja kerfið, þótt það sé á vissan
hátt gert óbeint. í dag er t.d.
greiddur erfðafjárskattur af eign-
færðri kvótaeign við uppgjör á dán-
arbúi.
Af þessu öllu má sjá að það verður
sífellt erfiðara að breyta kerfinu
sem ég held þó að sé vilji meirihluta
þjóðarinnar. Auðvitað ættu ráða-
menn sem fyrst að kalla saman stór-
an hóp hagsmunaaðila og þá á ég við
margvíslegra aðila. Fulltrúar al-
mennings og fjölbreytilegs hóps
fræðimanna ættu að fara í gegnum
fiskveiðistjórnunarkerfið, kryfja það
með opnum og málefnalegum huga
til þess að komast að ákjósanlegri
niðurstöðu fyrir sem flesta.“
- Wða um heim er rányrkja mik-
ið vandamál í sjávarútvegi. Er
ástæða til að ætla að ábyrgðartil-
fínning íslenskra sjómanna og út-
vegsmanna sé meiri en annars stað-
ar og líklegra að þeir gæti hófs ef
þeim verður selt sjálfdæmi um
sókn?
„Rányrkja á höfunum á sér víða
stað, það er rétt. Það er hins vegar
ekki rétt sem oft er haldið fram að
sé aðgangurinn að miðunum al-
mennur hljóti það að vera svo að
engar reglur eða takmarkanir gildi
um sóknina.
Margt sýnir okkur að fyrir daga
kvótakerfisins umgengust íslend-
ingar hafið af mikilli óforsjálni og
jafnvel græðgi þannig að hegðun
þeirra féll vel að hugmyndum
áhrifamikilla hagfræðinga, sem
ganga út frá manninum sem gráðug-
um, félagsfirrtum einstaklingi. Við
skulum þó átta okkur á því að þetta
átti sér stað í ákveðnu efnahagslegu
umhverfi, t.d. með samspili kapítal-
ísks markaðar og aukinnar tækni.
Ég veit ekki hvort ábyrgðartil-
finning kemur með valdboði. Mér
sýnist að þrátt fyrir stöðugt aukna
veiði fyrir daga lögskipaðra tak-
markana hafi sjómenn á íslandi
engu að síður verið gæddir ábyrgð-
artilfinningu. Flestir voru líka
hlynntir takmörkunum þegar menn
voru sannfærðir um að of nærri
fiskistofnum væri gengið. En ég veit
einnig að ýmsum sem töluðu árið
1983 sem ákafast með takmörkun
veiða með leyfisbundnum kvótum,
t.d. á Fiskiþingi, blöskrar hvernig
kerfið hefur þróast.
Það er líka auðséð að kerfið virð-
ist ekki hafa gert menn ábyrgari
gagnvart náttúrunni því frákast
fisks er mikið í kerfinu og að vísa til
þess að þannig hafi það alltaf verið
er léleg afsökun. Menn koma hins
vegar ekki með meiri afla að landi
en yfirvöld hafa ákveðið.
Sá yngsti hálffertugur
Það er einnig til aragrúi skjala í
sjávarútvegsráðuneytinu frá því fyr-
ir daga kvótakerfisins, frá t.d. sjó-
mönnum, bæjarstjórnum og sam-
tökum sem oft eru að leggja til ýms-
ar aðgerðir sem stundum hafa þann
tilgang að vernda fiskistofna. Það
var sem sagt í gangi ákveðin um-
ræða, reyndar óformleg, þar sem
menn voru sífellt að glíma við hujg-
myndir um nýtingu á fiskinum. Eg
held að þarna kunni að hafa verið
lausnir sem hefðu getað verið nýtan-
legar í púkk undir árangursríkt fisk-
veiðistjórnunarkerfi.
Leyfisbundnir kvótar gætu vel átt
heima í þessu púkki, þó þannig að
aðgengi nýrra útgerðarmanna yrði
auðveldara en nú er. I plássinu þar
sem ég gerði rannsókn mína er
yngsti útgerðarmaðurinn nú að
verða hálffertugur og enginn nýr
hefur í raun bæst við síðan fyrir
daga kvótakerfisins.
Kannski vantaði betri vettvang til
þess að taka á þessu máli á opnari
hátt en gert var og hann vantar enn.
Þeir sem réðu ferðinni voru of mót-
aðir af einu skapalóni, þ.e. þessu
sem við þekkjum þar sem markaðs-
lausnir eru til grundvallar. Nú eru
markaðslausnir búnar að sýna fyrir
löngu að þær eru oft heppilegasta
formið í viðskiptum manna og þær
geta líka verið það þegar taka þarf á
auðlindanýtingu. Það er hins vegar
ekki sjálfgefið. Þær geta leyst einn
vandann, en þær geta líka skapað
annan. Ef aðgerðir eins og auðlinda-
stýring eru þannig framkvæmdar að
þær eru í andstöðu við vilja eða sið-
ferðiskennd meirihluta þjóðarinnar,
þá eru þær dæmdar til að misheppn-
ast.
Nú vil ég taka fram að ég er ekki
endilega á móti kvótakerfum með
markaðslausnum, mér sýnist jafnvel
sem flestir íslendingar gætu sætt
sig við þær í grundvallaratriðum,
þ.e. með heildartakmörkunum og
aflaúthlutun til ákveðinna leyfishafa.
Ýmsum öðrum þáttum í kerfinu
væri hins vegar vænlegra að sleppa
ef sátt ætti að nást. Ég gagnrýni
hvað menn eru tilbúnir til að horfa
fram hjá mörgum vanköntum þessa
kerfis til að ná fram öðrum þáttum.
Það er spurning hvort þar ráði um
of hagsmunir ákveðinna hópa.
Ég held það sé augljóst að ekki
þýddi að veita útgerðum eða sjó-
mönnum sjálfdæmi um sókn við nú-
verandi aðstæður. Ég held að það
þurfi hins vegar að gefa þeim aukið
sjálfdæmi við að móta reglur sem
eru sanngjarnar, réttlátar og áhrifa-
ríkar. Kannski væri ráð að virkja
aftur stofnun eins og Fiskifélag Is-
lands og svæðasamböndin til þess í
alvöru, ásamt fjölbreytilegum hópi
fræðimanna, að ræða fiskveiði-
stjómun og finna á henni viðunandi
lausn, í víðum skilningi, íyrir sem
flesta.“
- Þú fjallar mikið um siðferðis-
lega þætti í gagnrýni á kvótakerfíð,
nefnir að sumir viðmælendur þínir
telji að „eitthvað óeðlilegt" sé við
það að fá greitt fyrir óveiddan físk,
fá fé fyiir rétt sem stjórnvöld hafí
afhent nokkrum einstaklingum.
Einnig kemur fram að margir séu
tvíbentir í afstöðu sinni.
„Markaðsviðskipti hafa sterka
tilhneigingu til að fletja allan mis-
mun út, hvað sem líður marg-
breytni félagslegs lífs hlutanna,
eins og mannfræðingar orða það.
Það er m.a. þetta sem gagnrýni sú
sem hefur verið að birtast í dag-
blöðum undanfarin ár á framsal og
einkaeign á óveiddum fiski hefur
beinst að.“
„Að liggja með tæmar
upp í loft“
Óðinn segir viðmælendur sína
ekki á móti markaðsvæðingu í
sjálfu sér, heldur séu þeir á móti
því sem hamlar starfsemi þeirra og
á móti því að hún fari fram á óvið-
eigandi hátt. Þeir séu á móti þeirri
siðferðislegu umbreytingu sem hún
hafi í för með sér. „Þar á ég t.d. við
að hægt sé að selja það sem maður
á ekki, eins og óveiddan fisk og geti
hagnast án þess að beita líkamsafli
sínu. Það að hagnast á því „að
liggja með tærnar upp í loft“, eins
og sumir viðmælenda minna kalla
það, og lifa af leigutekjum er í and-
stöðu við reynslu þeirra af lífinu og
samræmist ekki hugmyndum sem
eru samofnar sögu þeirra og menn-
ingu.
I sjávarplássinu mínu er skilning-
ur á mikilvægi sjósóknar fyrir at-
vinnu fólks í landi og tengsl smá-
bátaútgerðar við aðra þætti byggð-
arlagsins skýr og áberandi í allri
umræðu er snertir fiskveiðistjóm-
un. Almennt séð líta sjómennirnir
ekki á sig sem einstaklinga sem sé
fullkomlega frjálst að ráðstafa afla
eða kvóta eftir lögmálum þar sem
hæsta verð er hið eina agn sem
lokkar og bindur mann við vöru.
Aðrir íbúar staðarins ætlast ekki
heldur til þess að svo sé.
Mikilvægt er að við skoðum vit-
und íbúanna, ef svo má segja, um
sig sem einhvers konar heild sem
gerir sér grein fyrir ábyrgð og mik-
ilvægi hvers og eins. Eins og við
höfum orðið vitni að þá ógnar sala
og leiga á kvóta möguleika manna
til búsetu í sumum byggðarlögum.
En um leið ógnar þetta siðrænum
skyldum sem snúast m.a. um að
skapa og viðhalda atvinnu, um að
standa saman um lífsviðurværi
manna í byggðarlögum sem eiga
undir högg að sækja.
Því verður hins vegar ekki á móti
mælt að um leið standa menn
frammi fyrir ýmsum valkostum
kerfisins. Það gefur þeim sem yfir
kvótanum ráða færi á sveigjanleika
sem hægt er að nýta sér á margvís-
legan hátt, t.d. til fullkominna
einkanota, ef svo má orða það, með
því að skipta endanlega á óveiddum
fiski fyrir peninga. En möguleik-
arnir eru fleiri. Algengara er að
með millifærslum á kvóta sé mark-
miðið að viðskiptin komi bæði ein-
staklingnum og plássinu til góða.
En að svo þurfi að vera til frambúð-
ar er ekki sjálfgefið."