Morgunblaðið - 18.01.1998, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 18. JANÚAR 1998
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Kristinn
Prófsteinn tj áning-
arfrelsis í Króatíu
Natasa Babic er fréttastjóri á króatísku útvarpsstöðinni Radio
101 sem hlaut frægð um víða veröld er stjórnvöld reyndu að loka
henni haustið 1996. Kröfuganga 120.000 borgara í Zagreb og
mikill þrýstingur erlendis frá tryggðu tilvist stöðvarinnar, sem
nú hefur loks fengið formlegt rekstrarleyfí. Auðunn Arnórsson
náði tali af Babic er hún dvaldi hér yfír hátíðirnar.
VINSÆLDIR útvarps-
stöðvarinnar Radio 101
meðal almennings í Za-
greb sannaðist í nóvember
1996, þegar á annað hundrað þús-
unda manna söfnuðust saman í mið-
borg króatísku höfuðborgarinnar og
mótmæltu áformum stjórnvalda um
að loka stöðinni. Petta var mesta
fjöldasamkoma í landinu frá því það
varð sjálfstætt 1991. Þegar þetta
gerðist var haft eftir fréttaskýrend-
um að þeir teldu þessi miklu við-
brögð almennings til marks um að
hann væri orðinn þreyttur á „ein-
ræðistilburðum Franjo Tudjmans
forseta.“ Radio 101 væri „táknræn
fyrir óánægjuna".
Rúmlega ári eftir þessa atburði
var á ferð hér á landi fréttastjóri
Radio 101, Natasa Babie. Blaða-
maður Morgunblaðsins fékk hana
til að útskýra hvað valdi þessari sér-
stöðu útvarpsstöðvarinnar, hvernig
ástatt væri um tjáningarfrelsið í
Króatíu og stjórnmálalífið almennt,
sem Franjo Tudjman og stjórn-
málahreyfing hans, HDZ, ber enn
ægishjálm yfír.
Babie var fyrst fengin til að skýra
stuttlega frá sögu stöðvarinnar.
„Það var ungliðahreyfing
júgóslavneska kommúnistaflokksins
sem stóð að stofnun Radio 101 árið
1984. Útvarpsstöðin var uppruna-
lega ætluð ungu fólki; meginmark-
mið hennar var að veita ungum Jú-
góslövum afþreyingu.
Mjög fljótlega tileinkaði stöðin
sér sinn eigin stfl, sína eigin nálgun
að því sem fjallað var um hverju
sinni. Um miðjan níunda áratuginn
var Radio 101 vinsælasta og senni-
lega bezta útvarpsstöðin sem
nokkru sinni starfaði í gömlu Jú-
góslavíu. Hún tileinkaði sér mjög
vel vestræn viðmið og vinnubrögð.
Eg tel hana hafa verið einstaka í
sinni röð í gervallri Austurblokk-
inni,“ segir Babic, sem sjálf slóst í
hóp starfsmanna stöðvarinnar um
það leyti sem borgarastríðið í gömlu
Júgóslavíu hófst 1991, en áður vann
hún hjá króatíska sjónvarpinu.
Stfl stöðvarinnar segir hún vera
helztu ástæðana fyrir því að hún
hefur jafnan orðið fyrir aðkasti
ráðamanna, sem ekki hefur enn
linnt. „Við erum úthrópuð sem „am-
eríkaníseraður lýður“ bæði vegna
tónlistarinnar sem við spilum og
vegna málnotkunar okkar. Við töl-
um mjög óformlegt mál og slettum
þónokkuð enskum eða amerískum
orðum. En það er ekki vegna þess
að við séum „ameríkaniseraðri" en
aðrar þjóðir Evrópu; þetta er
spuming um þjóðfélagslega þróun
sem á sér stað alls staðar, jafnvel í
Frakklandi svo dæmi sé nefnt.“
En þessa gagnrýni á Radio 101
segir Babic vera mjög hræsnisfulla.
Tilfellið sé að í hvert sinn sem
Króatía þurfi á stuðningi að halda
erlendis frá leiti ráðamenn landsins
til Bandaríkjanna, hvort sem um er
að ræða kaup á herþyrlum eða
læknismeðferð fyrir forsetann. En
þegar útvarpsstöð er gefínn stimp-
illinn „ameríkaníseruð" er það gert í
neikvæðum tilgangi.
Nutum umbrotatímanna
„Með árunum tókst okkur að
flytja fréttir á okkar eigin, sjálf-
stæðu forsendum. Við
nutum þess að starfa á
miklum umbrotatímum,"
segir Babic. „Ráðamenn
höfðu um margt annað
veigameira að fást við en
litla útvarpsstöð. Frá því
sjónarhomi vorum við
heppin. Og hvað varðar
fréttamennskusjónarmið almennt
þá höfðum við sem þama störfuðum
einstakt tækifæri til að fylgjast náið
með einhverri dramatískustu at-
burðarás sem átt hefur sér stað eft-
ir lok síðari heimsstyrjaldar í Evr-
ópu.“
Sérstöðu Radio 101 segir Babic
felast fyrst og fremst í því að hún sé
eina stöðin af 10 útvarps- og sjón-
varpsstöðvum í Króatíu, sem ekki
sé stjórnað beint eða óbeint af
stjómarflokknum HDZ. Það hafi
einmitt verið þessi sérstaða, sem
hafi valdið hinum sterku viðbrögð-
um almennings þegar stjórnvöld
gerðu tilraun til að loka stöðinni.
Haustið 1996 þjörmuðu stjóm-
völd í Zagreb að stöðinni og ætluðu
að loka henni með því að banna
henni útsendingar og gefa annarri
stöð, sem aðeins var til á pappírnum
og átti að vera fullkomlega á valdi
HDZ, leyfi til útsendinga á tíðni
Radio 101. Þá söfnuðust um 120.000
borgarar á aðaltorg borgarinnar í
mótmælaskyni og stöðinni varð
bjargað.
„Eg held að þetta hafi verið ein
heimskulegasta ákvörðun sem ráð-
andi flokkurinn í Króatíu
hefur tekið,“ segir Babic.
„Eg tel hana bera vott
um einstaklega slaka
dómgreind. Almennt séð
var þetta mjög heimsku-
legt skref, því þeir fengu
ekkert annað út úr þessu
en skömm í hattinn."
Vemd Bandaríkjamanna
En eitt athyglisvert atriði hefur
þróazt upp úr þessu, segir Babic.
„Astæðan fyrir því að við fengum
hálfgildings leyfi til að starfa áfram
unz við fengum loks formlegt
rekstrarleyfi fyrir tveimur mánuð-
um, er að mínu mati ekki aðeins
vegna þess að 120.000 manns fóru í
kröfugöngu heldur aðallega vegna
mjög ákveðinnar afstöðu banda-
ríska utanríkisráðuneytisins. Þrýst-
ingur Bandaríkjamanna á króatísk
stjórnvöld að láta Radio 101 óáreitt
hafði mjög mikið að segja. Banda-
ríska sendiráðið í Króatíu hefur
haldið vemdarhendi sinni yfir stöð-
inni. Að einu leyti er það mjög
ánægjulegt, en samtímis er það
sorglegt: Að þurfa á erlendri vernd
að halda til að geta starfað í eigin
heimalandi!"
Reyndar segir hún stöðu stöðvar-
innar vera allbreytta núna, þar sem
formlegt rekstrarleyfi hefur loks
fengizt. „En það er alveg ljóst í mín-
um huga,“ segir hún, „að til þess
hefði ekki komið nema fyrir hinn af-
dráttarlausa stuðning Bandaríkja-
manna.“
Stöðin varð eins konar prófsteinn
tjáningarfrelsisins í Króatíu, að
minnsta kosti frá sjónarhóli Banda-
ríkjamanna. Þáverandi utanríkis-
ráðherra Bandaríkjanna, Warren
Christopher, nefndi stöðina sér-
staklega á nafn í ræðum þar sem
talið barst að Króatíu og A1 Gore lét
hana heldur ekld ónefnda er hann
hitti Tudjman forseta að máli.
Um það leyti sem stjórn hans
ætlaði að „skrúfa fyrir“ Radio 101
fyrir fullt og allt síðla hausts 1996
var Tudjman sjálfur í læknismeð-
ferð við krabbameini í Bandaríkjun-
um. En hver er staða hans í króat-
ískum stjórnmálum eins og er?
Vill sætta ólík öfl
„Franjo Tudjman er pólitísk stað-
reynd í Króatíu, sem ekkert kemur
í staðinn fyrir," segir Babic. Hann
hafi unnið kosningar með yfirburð-
um og það leiki enginn vafi á því að
hann njóti mikils stuðnings hjá al-
menningi. „Hins vegar tel ég að
hann eigi skilið að vera gagnrýndur
allhart fyrir þá stjómarstefnu sem
hann rekur,“ segir hún.
„Hann er dæmigerður fulltrúi
sinnar kynslóðar. Hann var komm-
únisti, hershöfðingi og sagnfræðing-
ur. Hann lifir að miklu leyti í fortíð-
inni. Það er mikilvægt fyrir króat-
ískan stjómmálamann, en það sem
mest þörf er á núna er ákveðin
framtíðarsýn, sem hann skortir að
mínu mati,“ segir Babic.
Meginmarkmið Tu-
djmans í stjórnmálum
segir Babic vera að sam-
eina alla þjóðina, að höfða
til allra hinna mismun-
andi hópa þjóðfélagsins, í
því skyni að flokkur hans
beri nafnið „þjóðarhreyf-
ing“ með rentu.
„Tudjman leggur sig mjög fram
um að fylgja þessu markmiði eftir,
en að mínu mati er það ekki væn-
legt til árangurs að ætla að þvinga
fram þjóðarsátt með þessum hætti.
A dögum síðari heimsstyrjaldar og í
kjölfar hennar geisaði borgarastríð
í Króatíu, milli þeirra sem studdu
Ustasha-hreyfinguna sem stóð að
leppstjóm nazista og hinna sem
börðust með skæruliðum kommún-
ista eða studdu þá,“ segir Babic.
Tudjman sé að reyna að sætta
syni Ustasha-stjómarinnar og syni
skæruliða kommúnista. „Eg held að
honum takist þetta illa. Með því að
reyna að þröngva á friði milli hinna
látnu er hann að espa upp ósætti
milli hinna sem lifa.“
Gott dæmi um þetta segir Babic
vera áform Tudjmans um að gera
Sinowac, stærstu fangabúðimar í
Króatíu þar sem fjöldi gyðinga og
Serba voru drepnir á tímum heims-
styrjaldarinnar, að sameiginlegu
minnismerki um alla þá sem létu líf-
ið í styrjöldinni, það er hvort
tveggja Serba, gyðinga, kommún-
ista og aðra sem létu lífið í búðun-
um, sem og um þá Króata sem létu
lífið í þjónustu Ustasha-hreyfingar-
innar, sem vom böðlar hinna fyrr-
nefndu. Þetta segir Babic minna
mjög á það sem Francisco Franco
gerði á Spáni með hinum svonefnda
„Dal hinna dauðu“, þar sem grafnir
eru hlið við hlið kommúnistar, lýð-
veldissinnar og fasistar.
Takmörk
tjáningarfrelsisins
„í tengslum við þetta mál get ég
nefnd gott dæmi um hvernig ástatt
em um tjáningarfrelsið í Króatíu,“
segir Babic. „Kollegi minn, sem rit-
stýrir frjálsasta prentfjölmiðli
Króatíu að mínu mati, Herald Trí-
bune í Zagreb, skrifaði grein um
þetta Sinowac-mál undir yfirskrift-
inni „Bein í blöndunarvél".
Þessi skrif öfluðu honum alvar-
legra afskipta réttarkerfisins. Að
króatískum lögum fær hver sá sem
telst hafa „móðgað forsetann" sjálf-
krafa á sig ákæm frá ríkissaksókn-
ara. Þegar málið var tekið fyrir á
fyrsta dómstigi sýknaði dómarinn
hann, sem var mjög hugrökk
ákvörðun af dómarans hálfu því
hann var skipaður í sitt embætti af
HDZ, sem hefur vald yfir öllum
stöðuveitingum í landinu. En hæsti-
réttur fyrirskipaði að réttað skyldi
upp á nýtt í málinu, ritstjórinn gæti
ekki sloppið svo auðveldlega. I
framhaldi af þessu fór dómarinn
fram á það við spænsk stjórnvöld að
þau útveguðu honum ítarlegri upp-
lýsingar um „Dal hinna dauðu“ áður
en hann gæti fellt dóm í málinu. Það
sem dómarinn er að gera með þessu
er að teygja málið á langinn í þeirri
von að það lognist út af. Á þessu
sést hvaða takmörkum tjáningar-
frelsið er háð í Króatíu," segir Ba-
bic.
Frelsismat „Freedom House“
Óháð stofnun í Washington,
Freedom House að nafni, gerir ár-
lega úttekt á því hve frjáls hin ýmsu
þjóðfélög heims séu. Löndin sem út-
tektin nær yfir eru flokkuð í þrjá
meginflokka, frjáls samfélög, tak-
markað frjáls og ófrjáls. Öll lönd
Vestur-Evrópu eru flokkuð sem
frjáls. Króatía og Slóvakía eru einu
ríkin í Mið- og Austur-Evrópu sem
fá stimpilinn „takmarkað frjáls“.
Þetta mat byggir á mati á frelsi í
stjórnmálalífi, tjáningarfrelsi og
hvort um sé að ræða átök af þjóð-
emis- eða trúarástæðum.
„í úttekt Freedom House á
króatísku samfélagi eru spuminga-
merki sett við alla þessa þætti,“
segir Babic. Segir hún stofnunina
leggja sérlega mikið upp úr því að
króatísk stjómvöld fylgi ekki í raun
eftir því sem kveðið sé á um í
stjórnarskrá og löggjöf landsins,
sem samkvæmt bókstafnum eiga að
tryggja réttindi hvers og
eins.
„Ég held að þessi út-
koma sé nokkuð nærri
lagi, mat Freedom House
sýnist mér vera gert af
sanngirni,“ segir Babic.
„Ég tel skýrslur af þessu
tagi koma að gagni sem
vísbending um hvar við eram stödd
og hjálpa til við að setja þrýsting á
stjómvöld. Evrópuráðið og Örygg-
is- og samvinnustofnun Evrópu
(ÖSE) hafa líka lagt mikið af mörk-
um til að þrýsta á um umbætur.“
Babic segir að innan HDZ starfi
ekki eingöngu alræðissinnaðir þjóð-
ernissinnar; þar sé að finna skyn-
samt og hæft fólk, sem sé viljugt til
að taka tillit til ábendinga um hvað
aflaga hafi farið og hvert beri að
stefna. „Ég er bjartsýnismann-
eskja. Ég trúi því að eftir áratug um
það bil verði króatískt samfélag orð-
ið nokkurn veginn „eðlilegt“,“ sagði
Babic að lokum.
Eina útvarps-
stöðin sem
stjórnarflokk-
urinn hefur
ekki á valdi
sínu
Tudjman
reynir að
sætta „syni
fasista“ og
„syni komm
únista“
I
I
í'
i
[
t
[
1
í
l
t
i
\
;
I:
t
i
I
I
í
I