Morgunblaðið - 14.02.1998, Qupperneq 14

14 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998
HALLDOR KILJAN LAXNESS
* RUtOfiR EUISÖR EiUBðR "ilMS í!AUDÓ5t HUÐ& EAUDÓR I2IUX® EIUBÓBHUDQi E.'Ha!S iiALLDÓE HAIIDÓR EUIDÓÍ iilUDOI D.IXD& EAUÐÓB F.AUDÓ8 ejJltíH KAiIDÓR HAUDÓ2 HAIIDÓ8 SAUBÓB
i m*3t : -MN :mlí Euas euas keíak nias hljan hu»h subh euas kejas kiljan kujah um«í euan kejah xjuan tajw kojah kejah ssían ksja»
8 L-XKESS USgm VXKSS& SSSfl AVSSSS LAXKE5S KJBS LáXNESS JAggSS IHKSSS LVXKESS L-XKESS LAXNESS ÍAXNESS LAXNESS ÍAXSISS LAC3SS LAXNESS LAXNESS UXKES LAXNESS LAXNESS I«0œSS UXNESS
:? mtím
I L'.GSSS
:an “j> %?* suhir tMflut iifu
S srati m ’B““
EIJiR
IUU
tm
uiuitu fliuw uuu SKALDA
«K mnuiiíuu xíhi
ISLAIDS
KLUKKA8
tRiann
SUElt
&I&SU
iíVltt
TtfilB
i}
iamu
Uius
AUSTtS
m
SJð
K3STARA
SA6AH
SISÐR
ISERX
SlUÐl MEEE3UI
ISF SjíI
SilSUlfl
>!U
liiSTllUll SJ8
SIIII STlfl
JSiu iruii
l
i
Upprifjun um
skáldið á œfing-
um í Iðnó 1977
Ég vann sem gestaleikstjóri hjá
Leikfélagi Reykjavíkur í byrjun
árs 1977 og leikstýrði þá Straum-
rofi Halldórs Laxness.
Leikritið Straumrof hafði verið
frumflutt í Iðnó 1934. Sýningar
höfðu aðeins orðið fímm og leik-
dómarar þess tíma virtust ekki
skilja um hvað leikritið eiginlega
fjallaði. Pað vakti meira að segja
einhverja hneykslan og litla aðdá-
un. Halldór sá aldrei þá sýningu,
var víst á leið til Rómar með Sjálf-
stætt fólk í huganum.
Til okkar kom skáldið hins vegar
næstum daglega á æfingar niður í
Iðnó þegar textinn var farinn að
renna. Mér þótti það mikil hvatn-
ing, en því miður vildi hann ekkert
skipta sér af eða tala um verkið.
Hann gaf mér algerlega frjálsar
hendur um styttingar og aðferð.
Hann lék við hvern sinn fingur
þessar tvær vikur, fannst bara svo
gaman á æfingum að það kjaftaði á
honum hver tuska. Skáldið var goð-
sögn sem auðvitað enginn sussaði
á, allt gullkorn sem af vörum hans
hraut. En tíminn flaug og ég var
orðin mjög áhyggjufull. Kaffitím-
arnir lengdust. Og þegar hann sat
með mér úti í sal talaði hann við
mig um allt aðra hluti, spurði mig
t.d. um mömmu í Kötlugosinu og
pabba sem safnaði gömlum bíl-
skrjóðum í garðinum heima. Leik-
ritið var um allt öðru vísi fólk,
broddborgara, tónskáld og postu-
línsbrúður. Ég hvorki gat, vildi né
þorði að sussa á skáldið og banna
því að tala. Við slíkt skáld er ekki
hægt að segja:
- „Hættu þessu, Halldór, þú
mátt ekki trufla mig með þessu tali
og spurningum um ekki neitt. Ég
verð að fá frið til að koma verkinu
þínu á fjalirnar.
En þá allt í einu datt mér ráð í
hug. Það ráð bjargaði uppsetning-
unni á Straumrofi og gerði mér
sjálfri lífíð létt. Ég bað skáldið um
aðstoð á sviðinu. Fúslega tók hann
sér handrit í hönd og las og lék
hlutverkin á móti leikurunum.
Fyrst lék hann hlutverk tónskálds-
ins Más af miklu næmi og stíl.
Hjalti Rögnvaldsson, sem lék Má
Yman, settist niður í sal á meðan til
að horfa á skáldið túlka hlutverkið.
A næstu æfingu bað ég Halldór að
taka að sér hlutverk Gæu Kaldan,
fínu frúarinnar sem lifir við tvöfalt
siðgæði. Margrét Helga lærði mik-
ið um sálarlíf hennar í meðförum
Halldórs, ég tala nú ekki um hvern-
ig slík kona þess tíma átti að bera
sig, hreyfa sig um sviðið. Ég get
aldrei fullþakkað skáldinu að láta
eftir mér að taka þátt í þessum
leik. Eftir þetta þurfti ég ekki að
BRYNJA Benediktsdóttir leikstjóri
og Halldór Laxness í dyrum Iðnó,
er leikritið Straumrof var sett upp
1977.
segja leikurum til um stíl, um fas
eða íramsögn. Mínu hlutverki sem
sneri að leikurum var lokið að öðru
leyti en lagfæra stöður. Reyndar
las hann sum hlutverkin fyrir mig,
hann sagðist ekki fara upp á svið
fyrir Jón Sigurbjörnsson eða Arnar
Jónsson. Dótturina, sem Ragnheið-
ur Steindórsdóttir lék, lék hann
fyrir mig frammi á gangi.
Sýningunni á Straumrofi var vel
tekið og freistandi að láta fylgja
hér í lokin brot úr leikdómi, sem
kallast örlítið á við það sem fyrr
var lýst:
... Leikstjóri, Brynja Benedikts-
dóttir, hefur valið það sem sýnist
vera eðlilegasta leiðin til sviðsetn-
ingar: Að ýkja dramatíkina svo að
hún verður á mörkum þess að
hverfast í andstæðu sína, grínið.
Og þar hefur Brynja greinilega
fengið alla samstarfsmenn með á
nóturnar ... Leikararnir fara allir á
kostum. (Vísir 18. mars 1977- HP).
Brynja Benediktsdóttir.
Kveðja úr
héraði
Við lát Halldórs Laxness
skrifa ég fátækleg minningarorð
úr Mosfellssveitinni. I raun þurfa
þau skrif ekki að vera mjög ræki-
leg, því Halldór hefir sjálfur sett
á prent dálæti sitt á sveitinni og
samferðamönnum á fyrri hluta
þeirrar aldar sem er að líða. Mér
er það til efs að aðrar sveitir hafi
fyrr eða síðar fengið aðra eins
umfjöllun og auk þess á eins
næman og snilldarlegan hátt og
Halldóri einum var tamt að
skrifa.
Góð þykir mér lýsingin á því
hvernig drengurinn af Laugaveg-
inum uppgötvaði í áföngum um-
hverfi sitt við komuna í Laxnes í
Mosfellsdal, fimm ára gamall.
Hvernig hann, sem aðeins þekkti
mölina, skynjaði hið nýja um-
hverfi í Dalnum. Hann lýsir
reynslu sinni af þvílíku næmi að
ýmsir upplifa svipaðar minningar
í nýju ljósi.
Fyrstu kynni mín af Halldóri
voru af afspurn frá nágrönnum
hans í Dalnum; á Hraðastöðum,
Mosfelli, Æsustöðum og Hrísbrú.
Aður en fjölskylda mín flutti bú-
ferlum í Mosfellssveitina árið
1926 var þessi ungi maður farinn
út í heim að afla sér menntunar
og reynslu til þess ævistarfs sem
hann var kallaður til - að verða
heimsfrægur rithöfundur.
Halldór var í Ungmennafélag-
inu Aftureldingu sem unglingur,
og sýndi því ávallt mikla ræktar-
semi. Hann var okkar maður og
leikfélagar hans voru ýmsir nafn-
kunnir Mosfellingar, svo sem
Guðmundur frá Miðdal, Ólafur á
Æsustöðum, Stefán í Reykjahlíð,
Þorgeir í Varmadal, Jónas í Star-
dal, Guðmundur í Seljabrekku,
Magnús í Leirvogstungu, Hraða-
staðabræður og börn Valgerðar
og séra Magnúsar á Mosfelli.
Halldór hélt tryggð við vini sína
og sýndi hana á ýmsan hátt.
Fyrst kynntist ég bókum Hall-
dórs er skáldsagan Salka Valka
barst inn á æskuheimili mitt á
Reykjum 1932. Vikulegar menn-
ingarvökur voru haldnar á því
stóra heimili. Þá var leikið á
hljóðfæri og mikið sungið; fastur
liður var lestur úr góðum bókum
og þegar svo bar undir voru
kynntir nýir höfundar og verk
þeirra. Þannig var kynntur nýr
höfundur, Halldór Kiljan Lax-
ness, og lesið úr Sölku Völku.
Fyrir þessu stóðu þau Tryggvi
Pétursson, síðar bankastjóri í
Hveragerði, og Ingibjörg Jóns-
dóttir, síðar forstöðukona á
barnaheimilinu Vesturborg í
Reykjavík. Bókin þótti byltingar-
kennd, tungumálið nýstárlegt og
varla hæft bænabókarbörnum á
fermingaraldri og menn deildu
ákaft um höfundinn og ritverkið.
En það fréttum við síðar, því
þegar umræður hófust voru börn
og unglingar send í háttinn.
Ég hef verið 12 ára þegar
þetta var og áhugi minn á bókum
Halldórs var vakinn. Oft hef ég
gripið til þeirra við samningu
ræðustúfa eða við upplestur við
ýmis tækifæri. Þá hefur það jafn-
an verið regla mín að hafa eina
eða tvær Laxnessbækur í
farteski mínu á ferðalögum er-
lendis. Minnisstætt er mér er ég
las úr Sölku Völku í Gagnfræða-
skóla Reykvíkinga 1934-1935.
Fáir í bekknum höfðu heyrt á
bókina og höfund hennar minnst.
Tiltækið þótti á mörkum velsæm-
is þeirrar tíðar. Mér var veitt til-
tal, en áminningu fékk ég ekki
frá Ágústi H. Bjarnasyni skóla-
stjóra.
Af eðlilegum ástæðum hafa
mér þótt bækurnar um sveitina
okkar og fólkið þar markverðast-
ar. Þar ber Innansveitarkronika
af með lýsingum á fólki og ýms-
um einkennum þjóðarinnar sem
dregnar eru upp með penna
meistarans.
Halldór flutti aftur á æsku-
slóðir sínar í Mosfellsdal og
byggði Gljúfrastein árið 1945.
Um og eftir stríð átti ég sæti í
stjórn Ungmennafélagsins Aftur-
eldingar og þá var stundum sótt
til Halldórs með beiðni um fram-
lag á skemmtunum. Hann var
mjög tregur og vísaði flestu því
kvabbi frá með góðvild og
glettni. Á 40 ára afmæli Ung-
mennafélagsins árið 1949 flutti
hann þó ávarp, og einnig við
vígslu Hlégarðs 15. mars 1951.
Honum var ævinlega fagnað inni-
lega.
Á þessum áratug öðlaðist
Halldór alheimsfrægð og honum
voru veitt bókmenntaverðlaun
Nóbels árið 1955. Ungmennafé-
lagið greip umsvifalaust tæki-
færið og heiðraði Halldór með
blysför að Gljúfrasteini. Þar
voru flutt ávörp og gladdist
skáldið mjög yfir hugulsemi síns
gamla félags.
Haustið 1946 lenti ég í óvæntri
uppákomu, og var það áður en ég
kynntist Halldóri persónulega.
Ég var við nám í Bandaríkjunum,
en þá var Sjálfstætt fólk nýlega
þýdd á amerísku og hafði verið
gefin út sem bók mánaðarins.
Nokkrir kennarar skólans lásu
bókina og þótti hún djarflega og
vel skrifuð, en það kom þeim á
óvart að á þessum kletti í Atl-
antshafi byggi fólk! Rithöfundar
smárra ríkja eiga stóran þátt í að
koma þeim á kortið - svo hefur
einnig verið um Halldór frá upp-
hafi. Um svipað leyti urðu blaða-
skrif í Chicago um herstöð á ís-
landi. Halldór hafði skrifað miður
vel í íslensk blöð um hersetu
Bandaríkjanna að loknu stríði.
Ég var þetta haust eini Islend-
ingurinn sem stundaði nám við
háskólann í Madison og var því
fljótlega krafinn skýringa. Fátt
varð um svör af minni hálfu og
æsingurinn hjaðnaði fljótt, enda
sagði ég fátt annað en að Halldór
Laxness væri nágranni minn
heima á íslandi og hinn mesti
sóma- og séntilmaður.
Þegar ég varð oddviti Mos-
fellshrepps á sjöunda áratugnum
urðu persónuleg kynni okkar
Halldórs meiri, svo sem að líkum
lætur. Hann var með afbrigðum
kurteis og vandaði ætíð bæði mál
sitt og framkomu við sveitunga
sína. Ljúfmennska hans og
glettni mótaði öll hans samskipti,
án tillits til umræðuefnis eða al-
vöru málsins.
Árið 1972 samþykkti hrepps-
nefnd Mosfellshrepps að Halldór
Laxness yrði kjörinn heiðurs-
borgari sveitai-félagsins í tilefni
af sjötugsafmæli hans. Samkoma
var haldin í Hlégarði og þangað
boðið heimafólki, en sérstök
áhersla lögð á að ná til eldra
fólks sem hafði flust burtu. Odd-
viti flutti skáldinu stutt þakkar-
ávarp og honum var afhent
skrautritað skjal kjörinu til stað-
festingar. Það skyldustarf er hið
eftirminnilegasta og ánægjuleg-
asta sem ég hef innt af hendi á
ferli mínum í félagsmálum.
Skáldið þakkaði fyrir sig og fyrir
að fá tækifæri til þess að hitta
æskuvini og samferðamenn frá
fyrri dögum.
Margvísleg virðing hefir þjóð-
skáldi okkar hlotnast á langri og
gifturíkri ævi. Með sterkum vilja
og meitluðum persónuleika var
takmarki náð. Til frambúðar fær
skáldið verustað að Mosfelli; þar
mun hann hvíla í túninu heima.
I Innansveitarkroniku segir
Guðrún Jónsdóttir, stúlkan með
brauðið: „Því sem manni er trúað
fyrir, því er manni trúað fyrir.“
Það er ekki of mikil húsbónda-
hollusta, því „getur nokkur nokk-
urntíma verið nokkrum trúr
nema sjálfum sér?“
Á sama hátt má segja að Hall-
dóri var trúað fyrir því að skrifa
um sérkenni sveitar sinnar og
þjóðar, en í skrifum sínum er
hann fyrst og fremst trúr sjálfum
sér.
Fjölskylda mín vottar Auði
Laxness, börnum Halldórs og
öðrum ástvinum samúð við fráfall
hans.
Jón M. Guðmundsson.
s.s£-I llíyxlll