Morgunblaðið - 25.02.1998, Blaðsíða 10

10 MIÐVIKUDAGUR 25. FEBRÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Hefur stjórnkerfíð ekki lagað sig að nýjum leikreglum og nútímalegum starfsháttum í stjórnsýslu?
MIKLAR breytingar hafa
verið gerðar á löggjöf um
stjómsýslu hins opinbera á
umliðnum áratug, sem eiga að
stuðla að vandaðri og skilvirkri
málsmeðferð, og tryggja að jafn-
ræðis sé gætt gagnvart borgurun-
um. Eftirlitsstofnanir Alþingis hafa
verið styrktar og sjálfstæði þeirra
aukið, svo þær geti fylgst með
hvernig á valdinu er haldið. Sett
vora ný lög um Ríkisendurskoðun
1985 og stofnunin færð undir yfir-
stjórn Alþingis, umboðsmaður Al-
þingis tók til starfa 1987, en báðir
þessir aðilar hafa það hlutverk að
hafa eftirlit með framkvæmdavald-
ipu. Með stjórnsýslulögunum, sem
gengu í gildi í janúar 1994, voru
settar reglur fyrir öll opinber
stjórnvöld um meginreglur í sam-
skiptum þeirra og einstaklinga og
annarra stjórnvalda. Þá var með
upplýsingalögunum, sem gengu í
gildi í janúar 1997, sett ákvæði um
hver skylda stjórnvalda er til að
upplýsa um tiltekin mál ef eftir
slíku er leitað. Auk þessa má svo
nefna EES-reglur, sem einnig veita
stjómsýslunni aðhald og setja skil-
yrði um sanngjama málsmeðferð og
jafna samkeppnisstöðu m.a. við op-
inber innkaup, að ógleymdri sam-
keppnislöggjöfinni, sem snýr ekki
síst að margskonar starfsemi og
gjaldtöku opinberra stofnana og
fyrirtækja.
„Aður voru þessar reglur að ein-
hverju marki óskráðar og það vora
venjur og hefðir sem mótuðu þær.
Það leikur ekki nokkur efí á að hér
var um mikla réttarbót að ræða fyr-
ir þá aðila sem eiga í samskiptum
við stjórnvöld. Fyrirmyndin er sótt
til annarra landa, enda hafa lög og
reglur af þessu tagi gilt til dæmis á
Norðurlöndunum öllum i áraraðir,“
segir Magnús Pétursson, ráðuneyt-
isstjóri í fjármálaráðuneytinu.
Mikil gagnrýni þrátt
fyrir lagaumbætur
Þrátt fyrir þessar lagaumbætur
hefur stjómsýsla rikisins sætt
harðri gagnrýni að undanfömu.
Ráðuneyti, skattayfirvöld og fleiri
ríkisstofnanir hafa sætt miklu
ámæli vegna meðferðar ólíkra mála
sem upp hafa komið, m.a. í kjölfar
álits umboðsmanns Aiþingis og at-
hugasemda Ríkisendurskoðunar.
Hefur fjármálaráðuneytið verið
sakað um slæleg vinnubrögð og að
hafa brotið góðar stjórnsýslu- og
málsmeðferðarreglur í álitsgerðum
umboðsmanns Alþingis. Háværar
deilur hafa orðið um aðild dóms-
mála- og fjármálaráðuneytis að
skattsvikamáli Þórðar Þ. Þórðar-
sonar á Akranesi, deilt hefur verið
um samskipti dómsmálaráðuneytis
og fíkniefnalögreglu og ásakanir
hafa komið fram um að réttindi
skattgreiðenda séu fyrir borð borin
við meðferð kærumála. Ailt vekur
þetta þá spurningu hvort stjómend-
ur í íslenska stjómkerfinu séu ekki
farnir að fóta sig í nýju umhverfi.
Slæm mál fyrir stjórnsýsluna
Magnús Pétursson segir það ekki
nýlundu þótt stjórnsýslan í landinu
komi aftur og aftur til umræðu.
„Það liggur í hlutarins eðli, að
stjórnvöld sem hafa það hlutverk
öðra fremur að setja einstaklingum
og fyi-irtækjum skorður hljóta að
fara með vald, sem ekki
er óumdeilt," segir hann.
Magnús segist líta mál
þau sem mest hafa verið
til umræðu að undan-
fömu alvarlegum augum,
segir þau slæm fyrir _____
stjórasýsluna, sem takast
verði á við. Stjómsýslan
hafi ekki að fullu náð að semja
starfshætti sína að breyttri löggjöf
síðustu ára.
Aðspurður segir Magnús að í
kjölfar gildistöku stjórnsýslu- og
upplýsingalaganna hafi fylgt tölu-
vert kynningarstarf, gefin hafi verið
út kynningarrit og haldin námskeið
fyrir opinbera starfsmenn. „Það var
gott svo langt sem það náði, en ég
held að það hafi ekki náð alla leið.
Það er auk þess ekki nóg að þekkja
Morgunblaðið/RAX
UPPLÝSINGALÖGIN, sem tóku gildi í ársbyijun 1997, eru meðal þess sem á að auka aðhald það sem al-
menningur getur veitt starfsemi stjórnsýslunnar. Með lögunum er stjórnvöldum gert skylt að veita almenn-
ingi aðgang að fyrirliggjandi gögnum máls þegar eftir því er leitað og þurfa menn ekki að sýna fram á sér-
^ ^ stök tengsl við mál eða eiga aðild að því til að fá umbeðnar upplýsingar.
011 spj ót standa
á sljórnsýslunni
Þrátt fyrir miklar lagaumbætur á undanförnum
árum hefur stjórnsýslan í landinu sætt harðri
gagnrýni að undanförnu. Ráðuneyti, skattayfír-
völd og fleiri ríkisstofnanir hafa legið undir miklu
ámæli vegna meðferðar einstakra mála. Omar
Friðriksson fjallar um þessi mál og ræðir m.a.
við Magnús Pétursson, ráðuneytisstjóra fjármála-
ráðuneytisins.
Nýjar vinnu-
reglur í kjölfar
álits umboðs-
manns
regluverkið til að framkvæma það.
Það er til dæmis afar brýnt að gæta
reglusemi við afgreiðslu erinda,
vegna þess að ef tímafrestir eru
ekki haldnir geta mál hreinlega
eyðilagst."
Jafnræði, málshraði
og málskotsréttur
Stjórnsýslulögin gilda um alla op-
inbera stjórnsýslu, hvort sem hún
er í höndum ríkis eða sveitarfélaga.
í þeim er að finna ítarleg ákvæði
um hæfi starfsmanna og hvenær
þeir era svo tengdir máli eða aðilum
máls svo að þeir teljast vanhæfir til
meðferðar málsins. Ein af megin-
reglum laganna er að ákvarðanir
skuli teknar svo fljótt sem
unnt er og ef fyrirsjáan-
legt er að afgreiðsla máls
tefjist beri að skýra aðila
máls frá því og upplýsa
ástæður tafanna og
hvenær ákvörðunar sé að
vænta.
Lögfest er sú grundvallarregla að
við úrlausn máls skuli stjórnvöld
gæta samræmis og jafnræðis í laga-
legu tilliti. Sambærileg mál skuli
hljóta samskonar úrlausn. Aðilar
mála sem til umfjöllunar era í
stjórnkerfi ríkis eða sveitarfélaga
eiga þess kost skv. lögunum að
skjóta stjórnvaldsákvörðun til æðra
stjórnvalds með svokallaðri stjórn-
sýslukæra og er stjórnvöidum und-
anbragðalaust skylt að taka slíkar
kærar til meðferðar.
38 úrskurðir um aðgang
að upplýsingum
Lög um upplýsingaskyldu stjórn-
valda eiga að auka á aðhald með
starfsemi stjórnsýslunnar. Með lög-
unum er stjórnvöldum gert skylt að
veita almenningi aðgang að fyrir-
liggjandi gögnum máls þegar eftir
því er leitað og þurfa menn ekki að
sýna fram á sérstök tengsl við mál
eða eiga aðild að því til að fá um-
beðnar upplýsingar. Gefst almenn-
ingi færi á að skjóta synjun hvaða
stjórnvalds sem er um aðgang að
upplýsingum til úrskurðarnefndar
um upplýsingamál en hún er sjálf-
stæð stjórnsýslunefnd.
Úrskurðarnefndin hefur kveðið
upp 38 formlega úrskurði á því
rúmlega eina ári sem hún hefur
starfað. Skv. upplýsingalögunum
skulu stjórnvöld svo fljótt sem
verða má taka ákvörðun um hvort
þau verði við beiðni um aðgang að
gögnum og hafi beiðni ekki verið af-
greidd innan sjö daga frá móttöku
hennar skuli skýra aðila frá ástæðu
tafanna og hvenær ákvörðunar sé
að vænta. Formaður nefndarinnar
hefur sagt að stjórnvöld hafi ekki
virt þetta ákvæði' sem skyldi.
Einnig væri verulegur misbrestur á
að stjómvöld leiðbeindu fólki.
Eigum talsvert ólært í allri
umgengni við regluverkið
„Við eigum talsvert ólært í fram-
kvæmdinni og allri umgengni um
MAGNÚS Pétursson ráðuneytisstjóri í fjármála-
ráðuneytinu.
regluverkið," segir Magnús. „Regl-
urnar eru engin allsherjarlausn, það
þarf líka að fylgja þeim eftir í fram-
kvæmd þannig að þær nái tilgangi
sínum. Þar era ótvírætt brotalamir
ennþá. Eg held að því megi finna
stað bæði hjá ríkinu en jafnvel í
meira mæli hjá sveitarstjórnum.
Þáttur í því eru til dæmis stjórn-
sýslureglur um hæfi og vanhæfi að-
ila til að fjalla um mál vegna hags-
munatengsla og skyldleika. Þetta
gerir mál afskaplega erfið í litlum
sveitarfélögum eða stofnunum og
öðrum einingum hins opinbera,"
segir hann.
Meðal þeirra mála sem sætt hafa
harðri gagnrýni að undanfömu,
einkum af hálfu Ríkisendurskoðun-
ar, er aðild dómsmálaráðuneytis og
fjármálaráðuneytis að innheimtu
dómssektar og skattaskulda í
skattsvikamáli ÞÞÞ á Akranesi.
Hefur það valdið miklum deilum en
við umræður á Alþingi um málið
sagði fjármálaráðherra það koma
fyrir æ ofan í æ að Ríkisendurskoð-
un væri að grafa undan starfi því
sem unnið væri í ráðuneytunum.
Dómsmálaráðhema sagði það óþol-
andi bæði fyrir ráðuneytin og Al-
þingi að þurfa að segja að niður-
staða Ríkisendurskoðunar væri
fjarri öllu lagi. Stjórnarandstæðing-
ar tóku hins vegar undir niðurstöðu
Ríkisendurskoðunar um að hags-
muna ríkisins hefði ekki verið gætt
sem skyldi í máli ÞÞÞ og Ríkisend-
urskoðun stendur fast á niðurstöð-
um sínum í athugasemdum sem hún
hefur sent frá sér.
Ríkisendurskoðun
ekki óskeikul?
„Stjórnsýslan getur ekki búið við
það að Ríkisendurskoðun sé dómari
í öllum málum,“ segir Magnús, að-
spurður um þessi mál. „Ríkisendur-
skoðun, sem hefur margt gert vel,
er út af íyrir sig skeikul eins og
stjórnsýslan að sínu leyti. Þar af
leiðandi tel ég að ekki eigi að líta á
álit þeirra eftirlitsstofnana sem
þingið hefur sett upp, Ríkisendur-
skoðunar og umboðsmanns Alþing-
is, sem lög eða endanlega niður-
stöðu í öllum málum. Eg dreg það
einnig í efa að það hafi verið til-
gangur manna að svo væri. Tilgang-
urinn er væntanlega sá, að benda
framkvæmdavaldinu á og mælast til
þess að umbætur séu gerðar."
Magnús segir það fagnaðarefni
fyrir stjórnsýsluna ef Aiþingi fari
sjálft að gera meira með skýrslur
Ríkisendurskoðunar og að Ríkis-
endurskoðun sé leyst undan þeirri
stöðu sem hún sé nú í að þurfa nán-
ast ein að halda á sínu máli.
„Ríkisendurskoðun á ekki að líta
á sig sem stofnun sem getur fjallað
af sömu fæmi um öll mál. Það er
enginn þess umkominn,“ segir
Magnús Pétursson. „Alþingi ætti ef
til vill að vera vandfýsnara á hvaða
málum er vísað til
Ríkisendurskoðun-
ar,“ segir hann.
Magnús telur mjög
nauðsynlegt að sér-
stök nefnd á vegum
Alþingis fari yfir
niðurstöður og
skýrslur Ríkisend-
urskoðunar, svo þau
mál fái ákveðinn
framgang, þannig að
stjórnsýslan eða
stjórnvöld geti kom-
ið á framfæri at-
hugasemdum telji
þau ástæðu til.“
Sigurður Þórðar-
son ríkisendurskoð-
andi er á gama máli
um nauðsyn þess að
nefnd á vegum
þingsins fjalli skipu-
lega um skýrslur
Ríkisendurskoðunar,
líkt og tíðkist víða
erlendis og bregðist
með formlegum
hætti við aðfinnslum
og ábendingum
stofnunarinnar. Sig-
urður segir að það
hafi oft komið fram
af hálfu Ríkisendurskoðunar. „í dag
erum við nánast háðir þeim sem við
endurskoðum hvað verður úr þessu.
Ef ágreiningur kemur upp líkt og
gerst hefur að undanförnu erum við
ekkert með í leiknum," segir Sig-
urður.
Umboðsmaður hafði fulla
ástæðu til gagnrýni
Umboðsmaður Alþingis hefur
gagnrýnt stjórnsýslu fjármálaráðu-
neytisins harðlega varðandi stað-
festingu á reglugerð lífeyrissjóða í
tveimur álitsgerðum. Leitt var í ljós
að ráðuneytið virti álit umboðs-
manns að vettugi og lét hjá líða að
svara erindi umboðsmanns vegna
málsins í rúma 14 mánuði. Gaf ráðu-
neytið auk þess engar skýringai- á
drættinum þótt eftir þeim væri leit-
að og loks þegar svör bárust voru