Morgunblaðið - 08.07.1998, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 8. JÚLÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
LÚÐRASVEITIN Snær
Snær til
Englands
i
Framsækin frumraun
LÚÐRASVEITIN Snær í Snæ-
fellsbæ er í tónleikaferð um
Englands, þar sem sveitin bæði
leikur á norrænum tónleikum og
tekur þátt i hátíðarhöldum og
skrúðgöngum í South Shields í
South Tyneside, í borginni Dur-
ham og nágrenni á Norðaustur-
Englandi.
Alls taka 30 börn og ungling-
ar þátt í tónleikaferðinni ásamt
stjórnanda smum, Ian Wilkin-
son, og um 20 manna fylgdarliði
foreldra en ferðin stendur í 8
daga en þátttakendur munu
gista í háskólanum í Durham og
ferðast um svæðið til tónleika-
halds, ásamt því að koma fram í
staðbundnum árlegum hátíðar-
höldum.I tilefni ferðarinnar hef-
ur sveitin gefið út myndskreytt-
an kynningarbækling um sveit-
ina og ferðaáætlun hennar til
Englands, þar sem að auki eru
ávörp og kveðjur sérstaks full-
trúa forsætisráðherra Breta,
bæjarstjórans í Snæfellsbæ og
sendiherra Breta á íslandi, auk
kynningar á Snæfellsbæ. Bæk-
lingi þessum verður dreift til
áheyrenda og stuðningsaðila á
Englandi svo og hér heima og
ennfremur fjölmiðla. Er texti
hans bæði á íslensku og ensku.
TOIVLIST
Skálholtskirkja
SUMARTÓNLEIKAR
Verk eftir Elínu Gunnlaugsdóttur.
Guðni Franzson, klarínett; Helga
Ingólfsdóttir, semball; sönghópurinn
Hljómeyki u. stj. Bernharðs
Wilkinssonar. Skálholtskirkju,
laugardaginn 4. júlí.
ELÍN Gunnlaugsdóttir, sem
ásamt Báru Grímsdóttur er staðar-
tónskáld þetta sumar í Skálholti, var
í brennidepli á seinni tónleikum
fyrsta dags Sumartónleika í Skál-
holti á laugardaginn var, þegar fimm
verk hennar voru flutt, þar af þíjú í
fyrsta sinn.
Það er alltaf spennandi að upplifa
nýútsprungin tónskáld fersk frá ný-
loknu framhaldsnámi, í tilfelli Elínar
frá Haag í Hollandi, þó að slík
„debút“ verði að taka með fyrirvara
um að lengi skuli manninn reyna. Því
það sem fyrst er borið á borð að
prófi loknu þarf engan veginn að
vera einkennandi fyrir viðkomandi
síðar, þegar búið er að vinza betur úr
lærdómslistum viðtekinna sjónar-
miða í samtíðartónsmíðafræðum.
Það er ekki nema eðlilegt að leita
fyrir sér meðan flest er leyfiiegt og
sjálfið á eftir að velja og hafna úr
þeim mýgrút stíla og tónsmíðaað-
ferða sem nú er uppi. Þá er lag að
reyna hitt og þetta til þrautar og
kanna mörk hins mögulega, og var
ekki nema fyrirsjáanlegt að söng-
hópur eins og Hljómeyki, atvinnu-
mennskulegasti kór landsins, fengi
þá að vinna fyrir kaupi sínu, þvf kór-
verkin voru kröfuharðari en almennt
gerist hér um slóðir.
Guðni Franzson lék fyrst Línur
fyrir einleiksklarínett; fremur stutta
en stemmningsþrungna tónsmíð, þar
sem langir stakir tónar og iðandi
tónakasir skiptust á og tón- og
styrksvið hljóðfærisins voru nýtt út í
æsar. Var flutningurinn borinn uppi
af einbeitingu og reynslu hins þraut-
reynda hljómlistarmanns sem veit
nákvæmlega hvað gerir sig í fram-
sækinni tónlist og hvemig á að koma
því til skila. Vögguvísa Elínar við
samnefnt ljóð Páls Ólafssonar sem
hér var frumflutt var samin fyrir
fjórar kvenraddir; stutt en allnjörv-
að verk, þar sem klasahljómatæknin
féll vel að miðlinum, enda frábær-
lega vel sungið af þeim Hljómeykis-
konum. Sú tækni var og áberandi í
Föstusálmum við passíusálma Hall-
gríms Péturssonar nr. 19, 12 og 31
(fluttir í annarri röð en í tónleika-
skrá), þar sem hljómabeitingin var,
líkt og í lokaverki tónleikanna, nán-
ast atónöl og stíllinn „erfiður" og
krefjandi, jafnt fyrir flytjendur sem
áheyrendur. Sérkennilegt svífandi
framhaldsbragð var yfir endahljómi
verksins, lfkt og lokapunktur væri
ekki hér, heldur einhvers staðar í
óvissri framtíð.
Það var kærkomin tilbreyting að
sembaleinleiksverkinu Taram-
gambadi (frumfl.) sem samið var fyr-
ir Helgu Ingólfsdóttur í endurminn-
ingu morgunstemmningar er tón-
skáldið upplifði í samnefndu smá-
þorpi á Suður-Indlandi í fyrra. Verk-
ið lá framan af á hásviði sembalsins
og minnti þá á n.k. japanska náttúru-
hermitónlist, líkt og kótó væri að
kalla fram áhrif af fíngerðu, púls-
lausu regni. Síðar mátti þó greina
ávæning af 3/4 takti í eins konar
flögrandi fiðrildadansi neðar á
tónsviðinu, sem færðist svo yfir í
stuttan tokkötusprett, áður en verki
lauk með uppstyttandi brotnum
hljómum molto rubato. Helga lék
þessa snotru tónsmíð af innlifun og
öryggi.
Síðasta verk tónleikanna var jafn-
framt hið lengsta, Úr lofsöng Maríu
(frumfl.), þar sem Elín hafnar hinum
viðkunna latínutexta (Magnificat) og
kýs heldur móðurmálið í þýðingu
Gideonsbiblíunnar 1966, þar eð tón-
skáldið skipti skv. tónleikaskrá
miklu að „innihald textans kæmist til
skila“. Þótti undirrituðum þetta við-
horf almennt séð sjálfsagt, en um
leið svolítið sérkennilegt með tilliti
til yfirbragðs verksins, sem var að
hans mati síður en svo aðgengilegt
fyrir óbreytta hlustendur. Hefðu
undangengin kórverk Elínar verið
erfið að þessu leyti vó þó stuttleiki
þeirra á móti.
Hér naut ekki stuttleikans. Fyrir
utan að textinn, eins og í svo mörg-
um módemískum söngverkum, var
sjaldnast auðgreinanlegur. Tónverk-
ið var langt, og frá upphafi til enda í
ómstríðum framúrstefnuháskólastíl,
sem hefði sárlega þurft á andstæð-
um að halda. I heild verkaði tónsmíð-
in á neðanskráðan yfirdramatíseruð,
oft af litlu textatilefni, án þess að
glaðværðin yfir boðun guðsmóður
væri neins staðar áberandi, og
reyndist þrautin þyngri að halda
fullri athygli áður en yfir lauk, þrátt
fyrir að Hljómeykið og Bernharður
legðu sig öll fram.
í nútímatónlist má oft varla á milli
sjá hvað flokkast undir einstaklings-
bundna dirfsku eða akademískan
aga. í þessu tilfelli gmnaði mann hið
síðara; að Elín Gunnlaugsdóttir
kæmi að sinni ekki alveg til dyra eins
og hún væri klædd, en ætti vonandi
innan tíðar eftir að varpa sumu því
námsgóssi fyrir róða sem hér virtist
drepa persónuleika einstaklingsins í
dróma lærdóms og nýliðinnar tízku
tónvísindaklaustra nútímans.
Verður spennandi að skoða fiðrild-
ið, þegar púpan feUur.
Ríkarður Ö. Pálsson
Dáðir og
BÆKUR
Kitgerðir
ATLANTIS DÁD OG DRÖM 17 ESSAYS
OM ISLAND / NORGE
Ritstjóri: Asbjöm Aarnes, Aschehoug, Oslo.
1998 - 327 bls.
ÍSLENSK menning er á margan hátt sér-
stök og hægt er að fullyrða án nokkurs hroka
að miðaldabókmenntir okkar taki flestu öðm
fram á því tímaskeiði. Á þetta hafa ýmsir bent.
Norðmenn eru sérstakir áhugamenn um þess-
ar bókmenntir enda væri saga Noregs fátæk-
leg án þeirra. Sumir Norðmenn ganga jafnvel
svo langt að líta á íslenska foramenningu sem
svar Vesturlanda við heUenískri menningu.
Þennan samanburð viðhafa Hallvard Mageröy
og Asbjöm Aames í virðulegu riti, Atlantisk
dád og dröm. I því er að finna fjölda ritgerða
og nokkur Ijóð.
TUefhi bókarinnar var ráðstefna sem haldin
var í Granavolden í Noregi 1996 á vegum
Humanistisk seminar. Þar var meginefnið
menning fslands og þýðing hennar fyrir Norð-
menn. Bókin einskorðast þó ekki við fyrirlestra
ráðstefnunnar heldur er efnið sótt víðar að.
M.a. em birtar eldri ritgerðir sem áður hafa
vakið athygU í Noregi og á íslandi.
Sumar ritsmíðarnar em fremur túlkun á
persónulegum viðhorfum en fræðUeg úttekt.
Af þeim toga em inngangur ritstjórans, As-
bjöms Aames, hugleiðing Kjell Arilds
Pollestad sem fjaUar um hina heUögu íslensku
þrenningu, land, þjóð og tungu og hugnæm
grein Anne-Lise Kroft um norræn trúarljóð
sem hún hefur kynnst og myndskreytt.
Önnur verk byggja á vandaðri fræði-
mennsku. Þannig ritar Rolf Nyboe Nettum um
sögustUinn íslenska og nálgast hann frá ýms-
um hliðum. Else Mundal fjallar um kvenmynd
norrænnar menningar, einkum út frá íslend-
ingasögunum og hvemig menn skilja erfðir.
Meginniðurstaða hennar er að í norrænu
menningarsamfélagi hafi ávallt verið litið til
erfðaþátta beggja foreldra ólíkt því sem tíðk-
aðist í öðmm miðaldarsamfélögum þar sem
eingöngu var litið tU erfðaþátta feðra. Mat á
konum á íslandi var þannig svipað og hjá körl-
um. Litið var fyrst og fremst á konur sem
mæður uppvaxandi karlmanna og erfðaþættir
draumar
þeirra skoðaðir út frá því. Konur vom því oft
metnar út frá karUegum eigindum eins og hug-
rekki.
Jon Gunnar Jörgensen og Vésteinn Ólason
rita grein um kvæðið Fyrirlát mér jungfrúin
heima og færa rök að því að kvæðið sé af
norskum uppruna. Á því séu þýðingareinkenni
sem bendi tU þess. Kvæðið sé kærkomin viðbót
við annars tveggja alda eyðu norskrar bók-
menntasögu.
í þessu riti era einnig nokkrar eldri ritgerð-
ir. Þannig er að finna ritsmíð eftir Hermann
Pálsson þar sem hann fjallar um gildi rithstar
íslendinga. Án hennar ættu Færeyingar,
Orkneyingar, Norðmenn og íslendingar ekki
sína sögu.
Kunn Njálutúlkun Alf Larsens sem sjálfsagt
hefur veitt mörgum innsýn í heim Islendinga-
sagna birtist í bókinni og einnig ritgerð eftir
Hallvard Lie þar sem fjallað er um siðfræði og
gildi hinnar íslensku ættarsögu. Lie á einnig
ritgerð í bókinni þar sem hann fjallar einkum
um ákveðið sagnaminni sem finna má í Flat>
eyjarbók. Sighvati skáldi Þórðarsyni er færður
fiskur að eta ög við það upplýsist hann, verður
„skýrr maðr“. Skáldskapur hans tengist síðar
skýrleika og hreinleika sem em einmitt kristi-
leg einkenni og hæfa vel hirðskáldi Ólafs helga.
Lie bendir á svipuð sagnaminni í íslenskum og
norskum sögum og tengir þau jafnframt við
hið andlega fisktákn Biblíunnar.
Ritgerð eftir Hallvard Maeröy um Aristotel-
es og Snorra Sturluson byggir á athyglisverð-
um samanburði á verkum Snorra og samtíðar
hans og þeim fomgriska, fomrómverska eða
aristotelíska arfi sem miðaldamenn höfðu yfir
að ráða. Mageröy lætur sér ekki nægja að
skoða tengsl Snorra-Eddu og uppsetningu
hennar og skáldskaparfræði Aristotelesar
heldur ber einnig saman ýmis einkenni sagna-
listar, hlutlægni, sögulegt raunsæi, orsakasam-
hengi, samræmi í persónusköpun o.s.frv. Ma-
geröy finnur margar samsvaranir í skáldskap-
arlist fomaldar og í fomritum Islendinga.
Vafalaust era það réttar ábendingar hjá hon-
um og öðmm fræðimönnum að íslenskar bók-
menntir varðveiti á sinn hátt fomaldararf
Grikkja og Rómverkja og beri keim af þeirri
andlegu umræðu sem fram fór undir áhrifum
þess arfs víða um Suður- og Mið-Evrópu á
þessum tíma. Um margt sýnist mér þó allur sá
samanburður vera það almennur að vandasamt
sé að draga af honum miklar og ákveðnar
ályktanir. Ljóðagerð og sagnalist f öllum
heimshlutum virðist hlíta ýmsum grundvallar-
reglum án þess að augljós rittengsl ráði þar
nokkra.
Mér hefur líka fundist þessi samanburður
draga dálítið athyglina frá sérkennum hins ís-
lenska menningararfs. Þar er af nógu að taka
eins og Preben Meulengracht Sörensen bendir
á í ritgerð um mannsýn og samfélag íslenska
þjóðveldisins. Meginskoðun hans er sú að ís-
lenska þjóðveldið hafi verið einstök þjóðfélags-
skipan, byggð á hugsjónum um frelsi, sæmd og
mannhelgi. Það hafi ekki verið byggt á fomri
þjóðfélagsgerð norrænni þó að eitthvert mið
hafi verið tekið af Gulaþingslögum í upphafi.
Goðaveldið hafi verið í gmndvallaratriðum ólíkt
bæði hinu foma ættarveldi og konunglegu léns-
veldi. Þær málamiðlanir sem gerðar hafi verið,
t.a.m. varðandi kristni hafi verið gerðar til að
viðhalda þessu þjóðfélagskerfi sem tryggði
mönnum á vissan hátt frelsi og friðhelgi.
Magnus Rindal setur fram þá tilgátu í rit-
gerðarkomi að Björgvin hafi verið fyrsti
menningarlegi höfuðstaður Islands. Þar hafi
mikill hluti viðskipta Islendinga farið fram. Is-
lendingar hafi sótt margt til staðarins. Þar hafi
og konungar oftast haft vetursetu og bærinn
verið ráðandi í menningarlegum efnum. Víst er
að Björgvin var um þessar mundir mikilvægur
fyrir íslendinga sem Norðmenn. Þó finnst mér
margt í röksemdafærslu Rindals hvíla á veik-
um gmnni. T.a.m. er mér til efs að hugtakið
höfuðstaður í svipaðri merkingu og höfuðborg
eigi rétt á sér þegar rætt er um 7000 manna
bæ í Noregi þótt hann hafi verið allstór á þess
tíma mælikvarða. Það veikir einnig röksemda-
færslu Rindals að hann skuli ekki nefna sem
heimildir önnur íslensk rit en Hákonar sögu
Hákonarsonar. í Sturlungu og ekki síst í Áma
sögu biskups kemur í ljós að í andlegum efnum
sækja menn andlegt vald til Niðaróss en í ver:
aldlegum jafnt til Björgvinjar og Túnsbergs. I
Túnsbergi dvelst Hrafn Öddsson í konungs-
garði og deyr þar. í Leiðarvísi Nikuláss Bergs-
sonar ábóta á Þverá er rætt um þrjá höfuðstaði
Noregs, Kaupang í Þrándheimi, Björgyn á
Hörðalandi og Vík í austur. En vera má að í
þessu mati ábóta séu fremur trúarlegar for-
sendur en veraldlegar. Því er ekki hafnað að
Björgvin hafi verið mikilvæg Islendingum. En
menn skyldu fara varlega með hugtök eins og
höfuðstað sem bersýnilega hafa aðra merkingu
nú en til foma.
Athyglisverðar ritgerðir em einnig um
seinni tíma menningu í ritinu. Liv BUksmd
ræðir áhrif íslendingasagna á Sigrid Undset
sem bersýnilega hafa verið veruleg. Gunnar
Harðarson opnar augu okkar fyrir heimspeki-
legum athugagreinum Brynjólfs biskups
Sveinssonar sem hann gerði við rit Petmsar
Ramus (Pierre de la Ramée) sem vom í
nýplatónskum anda. Einnig er að finna greinar
eftir Knud Ödegárd, skrifaðar af þekkingu og
innsæi um tónlistarlíf og Ijóðlist á Islandi.
Tvö Ijóðskáld eiga verk í bókinni, Peter
Munheim sem ort hefur nokkur falleg Ijóð til
Islands og þýðing Ödegárds á ljóði Matthíasar
Johannessen sem hann nefnir MSnen er tidens
spejl en það er úr bókinni Dagur af degi sem
kom út árið 1988. Jafnframt er viðtal við skáld-
ið sem Eilif Straume tók fyrir Aftonbladet og
formáli Lars Roars Langslet að ljóðabók
Matthíasar Om vindheim vide sem út kom 1994
í Noregi. Ljóst er að kveðskapur Matthíasar er
í miklum metum hjá frændum okkar í Noregi
og Ödegárd kemst svo að orði að hann sé
„áhugaverðastur íslenskra nútímaljóðskálda“.
Atlantisk d&d og dröm er að mörgu leyti
áhugavert rit. Það er bersýnilega ætlað norsk-
um lesendum og með því stefnt að því að vekja
áhuga Norðmanna á frændum sínum í vestri
og menningarlegu sambandi Islendinga og
Norðmanna. Margt er samt í ritinu sem ís-
lenskir fræðimenn og almenningur geta haft
gagn og gaman af. Það er hlý frændkveðja.
Skafti Þ. Halldórsson