Morgunblaðið - 08.07.1998, Síða 32

J}2 MIÐVIKUDAGUR 8. JÚLÍ 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Óttinn við
ofbeldið
Svo tekur hin endalausa umrœða við
um hvort kom á undan hænan eða
eggið; var viðkomandi svo veikgeðja og
óttasleginn að upplagi að hann hefði
orðið óttanum að bráð hvort eð er?
Hver kannast ekki við
að hafa í bernsku
orðið skelfdur vegna
kvikmyndar í sjón-
varpi eða kvik-
myndahúsi. Nánast allir sem alist
hafa upp við sjónvarp ættu að
kannast við a.m.k. eitt tilvik þar
sem atriði í sjónvarpi vakti með
þeim ótta. Margir kannast eflaust
einnig við að hafa átt erfitt með
að festa svefn í kjölfar þess að
hafa horft á óhugnanlegt efni í
sjónvarpinu.
A síðustu fjórum áratugum
hafa um tvö þúsund rannsóknir
verið gerðar á áhrifum ofbeldis í
sjónvarpi á
VIÐHORF hegðun barna
og unglinga, en
eftir Hávar aðeins þrjátíu
Sigurjónsson rannsóknir hafa
verið gerðar á
þvi hvaða áhrif ofbeldisefni í sjón-
varpi hefur á óttaviðbrögð hjá
ungum áhorfendum. (Valkenburg
P.M. 1998.)
Nýlega voru birtar niðurstöður
rannsóknar sem framkvæmd var í
Hollandi á síðasta ári þar sem
tíðni og styrkur hræðsluviðbragða
við sjónvarpsefni var kannað með-
al 5-12 ára barna. (Valken-
burg/Cantor 1997). Foreldrar
barnanna voru beðnir að svara
spurningunni hvort barnið þeirra
hefði orðið svo hrætt vegna sjón-
varpsefnis undanfarið ár að
hræðslan hefði varað eftir að
sjónvarpsþættinum lauk. Tuttugu
og eitt prósent foreldranna svai--
aði spurningunni játandi. Til að fá
enn gleggri hugmynd um fyrir-
bærið var einnig framkvæmd
rannsókn meðal valins hóps há-
skólastúdenta og þeir spurðir hins
sama. Sjötíu prósent þeirra svör-
uðu spumingunni játandi og yfir
helmingur þeirra sagðist sjá eftir
að hafa horft á viðkomandi þátt
eða kvikmynd. Tólf prósent þeirra
sögðust hafa barist við óttann ár-
um saman.
Sérfræðingar halda því reyndar
fram að bömum sé ekki hætt þótt
þau verði stöku sinnum skelkuð yf-
ir mynd í sjónvarpi. Þá er að sjálf-
sögðu einungis átt við myndefni
sem telst þó við hæfi bama. Ótta-
tilfinningin sem lítil böm geta upp-
lifað af að horfa á bamaefni t.d.
þegar sýnd eru óhugnanleg dýr
eða skrímsli (furðulega algengt
barnaefni) getur hugsanlega talist
hluti af þroska þeirra þ.e.a.s. ef
þau komast fljótt og vel yfir
hræðsluna. Dæmið horfir öðruvísi
við ef óttinn sest að til lengri tíma.
Þá er hætt við að bamið bíði skaða
af. Og þá má spyrja hvar mörkin
séu? Hvenær er hætta á slíku? Og
svarið er jafn óljóst og spurningin,
því með því að fylgjast ekki þeim
mun betur með á hvað bömin
horfa í sjónvarpinu eru foreldrarn-
ir að taka áhættu með geðrænan
þroska bama sinna. I þeim efnum
taka sumir meiri áhættu en aðrir.
Að sögn foreldranna sem þátt
tóku í rannsókninni var dæmigert
fyrir börnin sem sýndu óttavið-
brögð í lengri tíma - nokkra daga,
jafnvel vikur eða mánuði - að
spyrja sífellt sömu spurninga um
þáttinn, neita að fara að sofa,
vakna upp á næturnar í hræðslu-
kasti og fá endurteknar martraðir
í svefni.
Höfundar hollensku rannsókn-
arinnar halda því fram að áhrif
ofbeldis í sjónvarpi á ótta barna
séu stórlega vanmetin. Fjölmiðla-
fræðingar og stjórnmálamenn
beina oftast athyglinni að áhrif-
unum á ofbeldishegðunina sem
sjónvarpsefni getur leitt af sér.
Þetta er kannski ekkert undar-
legt þar sem ofbeldisfull börn og
unglingar valda meiri röskun í
kringum sig og vekja mun meiri
athygli en hrædd börn. Unglings-
piltar sem þjást af ótta sem rekja
má til sjónvarpsefnis eða kvik-
mynda eru sérstaklega gætnir að
ekki komist upp um þennan
„veikleika" þeirra. Einn þeirra
háskólastúdenta sem tóku þátt í
rannsókninni lýsti reynslu sinni
frá unglingsárunum á eftirfarandi
hátt:
... Ég sagði aldrei neinum frá
því hvað ég var hræddur. A dag-
inn gerði ég grín að öðrum og
hræddi líftóruna úryngri systur
minni með því leika atriði úr Sær-
ingamanninum (The Exorcist). En
á næturnar var ég ofurseldur ótt-
anum. Ég þorði ekki að slökkva
ljósið og þegar búið var að slökkva
það þorði ég ekki að kveikja það
aftur af ótta við að fmna loðna
hönd kölska á veggnum í stað
slökkvarans. Árum saman lá ég í
rúmi mínu á næturnar, skelfmgu
lostinn oggat ekki sofnað. Pegar
verst lét setti ég hvítlauk undw
koddann minn. Á morgnana var
ég vansvefta og svaf reyndar oft
af mérfyrsta tímann ískólanum.
Ég er ekki í vafa um að áralöng
skelfing mín vegna Særinga-
mannsins hafði veruleg áhrif á
frammistöðu mína í skólanum.
Eflaust kannast einhverjir af
eigin raun við reynslu hins hol-
lenska pilts. í framhaldinu má
spyrja hvaða áhrif reynsla sem
þessi hafi á einstaklinginn þegar
til lengri tíma er litið. Langflestir
komast á endanum yfir slíkan ótta
en þeir fáu sem sitja uppi með
skelfinguna eru kannski svo lítið
hlutfall af heildinni að ekki tekur
því að gera sérstakar ráðstafanir.
Svo tekur hin endalausa umræða
við um hvort kom á undan hænan
eða eggið; var viðkomandi svo
veikgeðja og óttasleginn að upp-
lagi að hann hefði orðið óttanum
að bráð hvort eð er? Þetta eru
sömu rökin og beitt er þegar um-
ræðan snýst um ofbeldishegðun
sem rekja má með beinum eða
óbeinum hætti til ofbeldis í sjón-
varpi. Ofbeldisseggurinn ólst upp
við ofbeldi, var beittur ofbeldi og
þekkti ekkert annað; hann hefði
líklega framið verknaðinn hvort
eð er, þótt ekkert hefði verið sjón-
varpið. Þetta er umbúðalaust
sjónarmið þeirra sem hafa hag af
því að sýna ofbeldi í sjónvarpi og
kvikmyndum. Þetta er hins vegar
ekki í samræmi við raunverulegar
niðurstöður kannana sem gerðar
hafa verið á áhrifum ofbeldisefnis
í sjónvarpi á börn og unglinga; í
sumum tilfellum getur slíkt haft í
för með sér ofbeldisfulla hegðun
og í öðrum tilfellum getur slíkt
leitt af sér óttatilfmningu sem
hefur áhrif á og fylgir einstak-
lingnum á viðkvæmasta skeiði.
Loks skulum við ekki gleyma því
að ofbeldi og ótti fylgjast gjarnan
að og geta blandast í þeim hlut-
fóllum að úr verður býsna skelfi-
legur hristingur.
o)öö
öðddð
I ðððððI
LETURHÖNNUÐURINN Gunn-
laugur Briem kann að smíða ð. Af
heimasiðu hans.
OPIÐ eða opid Austurstræti, allt
eftir því hve góða sjón lesandinn
hefur.
UNDARLEGT ð í skiltinu við
Skólavörðustíg.
Nei - d með striki
er ekki ð
LÖNGUM var talið að lega íslands
á jarðkúlunni væri til mikils óhagræð-
is fyrir þjóðina. Fjarlægð landsins frá
öðrum gerði okkur erfitt um vik með
alla aðdrætti og ferðalög. Er enn í
dag kvartað yfh' legu landsins. Oft vill
það gleymast að einangrun okkar -
sérstaklega fyrr á öldum - hafði sína
kosti, eins og t.d. að íslensk tunga,
bæði rituð og töluð, varðveittist svo
vel að við - líklega ein fárra þjóða í
heiminum - getum lesið fomar bók-
menntir okkar án þess að sérfræðing-
ar þurfi að þýða þær fyrir okkur.
Skemmtilegar umræður hafa
spunnist undanfarið í Morgunblað-
inu um bókstafínn ð. Er
það í raun mjög athygl-
isvert að slíkar umræð-
ur geti farið af stað um
einn bókstaf en við höf-
um vissulega fordæmi
þar sem z olli uppnámi
innan og utan Alþingis
fyrir nokkrum árum.
Aður fyir var
týpógrafía eða skrift list
sem aðeins nokkrir út-
valdir kunnu. Á þessari
öld hafa flestar þjóðir
haft það að markmiði að
allir þegnar þeirra kunni
að lesa eða skrifa. Það
var þó ekki fyrr en með
tölvubyltingunni í kring-
um 1985 að allur al-
Hjörtur
Guðnason
menningur sem átti tölvu gat farið að
setja texta með sinni týpógrafíu,
þ.e.a.s. að notendur tölvunnar gátu
stjómað og valið hvaða leturgerð og
leturstærð var í því skjali sem þeir
vom að vinna í tölvunni. I upphafi var
þessi tækni týpógrafíunni ekki til
framdráttar. Það var alkunna að
tölvunotendur fóm á svokallað „letur-
fyllirí" og ofnotuðu þá möguleika sem
vom á því að velja leturgerðir. Enn í
dag má sjá reglur týpógrafíunnar
þverbrotnar með mjög mismunandi
árangri hjá fólki sem ekki kann þessi
fræði. Það gleymist oft að texti er ætl-
aður til lestrar en ekki bara til skrauts
á síðunni. Þá má segja að þar sé kom-
ið að list týpógrafíunnar að sameina
þetta tvennt. Margt er það sem ræður
því hve texti er vel læsilegur eins og
t.d. leturgerð, leturstærð, línulengd,
línubil og orðabil. Annað þarf að hafa í
huga eins og að stafi með broddum er
auðveldara að lesa en stafi án brodda,
skáletur er torveldai'a að lesa en
venjulegt letur, erfiðara er að lesa há-
stafi en lágstafi og feitt letur er örð-
ugra að lesa en venjulegt letur.
Einnig hefur samspil mynda og texta
sitt að segja í þessu efni.
Sú umræða sem hefur verið um
hvort d með striki á yfirlegg geti
komið í staðinn fyrir ð sýnir hversu
illa menn era að sér í týpógrafíu. Að
hanna letur er list sem ekki er öllum
gefin. Við eigum þó að minnsta kosti
einn frábæran leturhönnuð sem er
Gunnlaugur Briem. Á heimasíðu
Gunnlaugs (http://rvik.ismennt.is/-
—briem/Welcome.Ice.html) fjallar
hann til dæmis um hvernig eigi að
smíða bæði ð og Ð. Hann segir með-
al annars að „vel heppnað ð verður
ekki hrist fram úr ermi“. Það virðast
þó þeir hafa gert sem hönnuðu skilt-
ið fyrir ofan hliðið í Austurstræti. Sá
bókstafur, sem þar er, er ekki ð
heldur d með þverstriki. Hæð, lengd
„TORFAN“ með röngum gæsalöppum.
og halli á þverstriki
ásamt halla og lengd á
yfirlegg þarf að vera
rétt svo að ð falli inn í
þá leturgerð sem er í
viðkomandi texta.
Ekki þarf að ganga
langt frá Austurstræti
til að sjá aðra misbeit-
ingu á týpógrafíunni - á
skilti sem vísar veginn
upp á Skólavörðustíg
má sjá ð sem hefur ver-
ið klesst saman úr o og
einhverjum strikum.
Það er slæmt að borg-
aryfirvöld skuli ekki sjá
sóma sinn í að opinber
skilti og merkingar á
vegum borgarinnar séu
unnin af fagfólki svo að ekki virðist
sem fúskarar hafi verið að verki. Það
er líka ótrúlegt að í sjálfum Árna-
garði skuli vera úthöggvin bók til
sýnis - og á væntanlega að vera til
prýði - þar sem d með striki er haft í
stað ð.
Það fer að verða spurning hvort
ekki eigi að fara að kenna týpógrafíu
eða leturfræði í grunnskólum. „Allir“
eru komnir með tölvu, jafnt nemend-
ur, foreldrar sem kennarar, og áríð-
andi er að íslenskukennslan feli í sér
að fólk kunni að nota tölvur til rit-
vinnslu. Það er t.d. mjög algengt að
notaðar séu rangar gæsalappfr,
Prenttæknistofnun
mun gera sitt besta,
segir Hjörtur Guðna-
son, til að sérkenni ís-
lenskrar leturnotkunar
gleymist ekki í nútíma
tölvuheimi.
bandstrik og þankastrik og iðulega
má sjá tvo punkta eða fjóra í stað
þrípunkts (...). Það þarf reyndar ekki
nema að snúa sér við í Lækjargötu,
þegar búið er að skoða „Opið“ skiltið
í Austurstræti, til að sjá skilti sem
veitir upplýsingar um „Torfuna"
með röngum gæsalöppum.
I þessu sambandi má einnig nefna
að stuldur á „fontum" eða leturgerð-
um hefur verið svo algengur hér á
landi að erlendir framleiðendur er
hættir að sérhanna leturgerður fyrir
Island. Þ.e.a.s. leturgerðir með sér-
íslenskum stöfum (þar á meðal ð) em
ekki lengur framleiddar fyrir ís-
lenskan markað. Það hefur gert það
RADIOMIÐUN. E.t.v. var ekki
til ð í leturforminu þegar þetta
kennimark var hannað eða þá
að höfundur hugðist beita stíl-
brögðum.
að verkum að ýmsir hafa reynt að
bjarga sér án þess að hafa kunnáttu
til þess og bætt íslenskum sérstöfum
inn í erlendar leturgerðir með mis-
jöfnum árangri.
Kennimark fyrirtækisins Radi-
omiðun, þar sem ð er greinilega búið
til úr d sem er framar í nafninu, er
dæmi þar sem erfitt er að meta
hvort hönnuður kennimarksins gerði
það viljandi að nota d með striki eða
hvort ð var ekki til í þeirri leturgerð
sem notuð vai' í það skiptið.
Sem betur fer er þó ljós í myrkrinu
þar sem Tölvuskóli Prenttæknistofn-
unar er. Starfsemi skólans hefur ver-
ið aðallega á þremur sviðum, nám-
skeiðahaldi, námsgagnagerð og
grunnmenntunarmálum. Fjölmörg
námskeið hafa verið haldin, sérstak-
lega á sviði tölvuvinnslu ýmiskonai'
ásamt námskeiðum í prentun og bók-
bandi. Síðan 1991 hefur verið hægt að
sækja þar námskeið, ekki bai-a til að
læra að nota tölvuna heldur einnig í
leturfræði, grafískri hönnun, auglýs-
ingahönnun, hönnun tímarita o.m.fl.
Þar er einnig hægt að fá keypt hefti
er tengjast þessu efni eins og t.d.
Týpógrafía, Utlit og umbrot, Fjöl-
mótaletur, Týpógi'afía með Qu-
arkXPress, Greinamerki, tölur og
prófarkarlestur og margt fleira. I
Tölvuskóla Prenttæknistofnunar er
tölvukennsla byggð á faglegum
gmnni. Við kennslu starfar aðeins
færasta fagfólk á sínu sviði og til að
tryggja hámarksárangur er kennt í
fámennum hópum. Fyrir utan það
markmið Prenttæknistofnunai’ að sjá
til þess að starfsfólk í upplýsinga- og
fjölmiðlagreinum haldi menntun sinni
við og stundi bæði sí- og endurmennt-
un af fullum krafti mun stofnunin
gera sitt besta til að séreinkenni ís-
lenskrar letui'notkunar gleymist ekki
í nútíma tölvuheimi. Vonandi sýnir
þetta greinarkorn fram á að d með
þverstriki er ekki og verður aldrei ð.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Pren ttæknistofn unar.