Morgunblaðið - 01.08.1998, Side 37

Morgunblaðið - 01.08.1998, Side 37
MORGUNB LAÐIÐ VERSLUN LAUGARDAGUR 1. ÁGÚST 1998 37 VIÐREISNARSTJÓRNINNI hafa löngum verið eignaðar umbætur til aukins frelsis í viðskiptum og verslun en staðreyndin er sú að baráttan gegn höftum hefiir staðið allt fram á þennan dag. V erslunarhöft eftir viðreisn Þó að myndun viðreisnarstjórnarinnar sé einatt talin marka upp- hafíð að afnámi viðskiptahafta í íslensku nútímasamfélagi, hefur baráttan fyrir auknu viðskiptafrelsi staðið allt fram á þenn- an dag, eins og lesa má í þessari grein sem byggir á samantekt sem Lýður Björnsson hefur unnið í tilefni af 70 ára afmæli Sam- taka verslunarinnar/Félags íslenskra stórkaupmanna. MEÐ tilkomu viðreisnar- stjómarinnar, sem sett- ist á valdastóla árið 1959, urðu mikil um- skipti í verslunarmálum okkar Is- lendinga. Hún sat að völdum til 1971, var undir forsæti Olafs Thors 1959-1963, Bjarna Benediktssonar 1963-1970 og Jóhanns Hafsteins 1970-1971. Aðgerðir í efnahagsmál- um voru helsta stefnumál hinnar nýju stjórnar og var tekið að undir- búa lagasetningu um þær haustið 1959 eða fyrr. í byrjun árs 1960 boðaði Gylfi P. Gíslason viðskipta- ráðherra fonnenn Félags íslenskra stórkaupmanna, Kaupmannasam- taka Islands og Verslunarráðs á sinn fund og skýrði frá fyrirhugaðri gengisfellingu og lækkun álagning- ar í krónutölu. Einnig kom fram í máli ráðherra, að um 60% innflutn- ings yrðu gefin frjáls, 40% væri inn- flutningur frá Rússlandi, Austur- Þýskalandi og Tékkóslóvakíu og yrði hann bundinn leyfum og væri þetta gert til verndar viðskiptum við þessi lönd, sem væru mikilvæg. Frílisti og leyfi Ríkisstjóm ákvað í byrjun hvers árs að höfðu samráði við Seðla- banka heildarupphæð leyfaúthlut- unar í frjálsum gjaldeyri. Upphæð- inni var skipt milli vöruflokka og nefndist upphæð hvers vöruflokks kvóti hans. Leyfaveitingar fyrir inn- flutningi frá vöraskiptalöndum vom í samræmi við viðskiptasamninga, sem vora í gildi við hvert einstakt land, en þeim fylgdu vörulistar. Vöruskiptalöndin á 7. áratugum voru Austur-Þýskaland, Brasilía, Pólland, Rúmenía, Rússland, Tékkóslóvakía og Ungverjaland. Rússland (Sovétríkin) var langmik- ilvægasta vöraskiptalandið og kom um 51% innflutnings frá þessum löndum frá því 1965. Vörutegundum á frílista fjölgaði ár frá ári á 7. áratugnum. Haustið 1965 vora gólfteppi, skyrtur og nærföt sett á frílista svo að dæmi sé nefnt. Fyrir kom þó, að vörur væra teknar af frílista og mun þetta stundum hafa verið gert með hag innlends iðnaðar fyrir augum. Einnig kom fyrir í þrengingunum 1967-1968 og um miðbik 8. áratugs- ins, að vörur væru teknar af frílista til að draga úr innflutningi og gjald- eyriseyðslu. Eftirfarandi er glefsa úr fréttatilkynningu, sem ríkis- stjórnin sendi frá sér á útmánuðum 1975: „Hefur því ríkisstjórnin í samráði við Seðlabankann ákveðið að aflétta að mestu þeim takmörkunum sem gilt hafa í gjaldeyrisviðskiptum að undanförnu. Stefnt er að því að gjaldeyrisbankamir afgreiði á næstunni gjaldeyri til kaupa á frílistavörum með eðlilegum hætti eins og áður var. Þó munu gjaldeyr- isbankarnir enn um sinn hafa eftir- lit með gjaldeyrissölu vegna sér- stakra vörakaupa, svo sem bifreiða, vinnuvéla, húsgagna, innréttinga, kex og annarra brauðvara. Þessar vörur verða þó áfram á frílista og er þess vænst að hægt verði að selja gjaldeyri fyrir innflutningi þeirra án nokkurra verulegra tafa.“. Hinn 7. maí 1975 var einnig til- kynnt að brauð, sælgæti og litasjón- vörp hafí verið tekin af frílista tíma- bundið. Þetta var harmað af inn- flytjendum og ekki síst sökum þess að viðtækjaverslanir áttu mikið magn af litasjónvörpum á hafnar- bakkanum og fengu ekki vörana leysta út. Sjónvarpið var þá tekið að senda fréttir og innlent efni út í lit og sama máli gegndi um erlent efni. Lyktir urðu þær, að hömlunum á innflutning litasjónvarpa var aflétt, enda er torvelt að berjast gegn tækniframförum og það þrátt fyrir að unnt hefði verið að verja gjald- eyrinum til annarra og væntanlega þarflegri hluta að mati stjórnvalda en kaupa á litasjónvörpum. Fleiri baráttumál frá 7. áratugnum Þó svo að aðgerðir Viðreisnar- stjórnarinnar hafí fært verslunar- fyrirtækjum aukið frelsi og umbæt- ur hvað varðar viðskipti á milli landa voru enn mörg mál sem þurftu lagfæringar við. Félag ís- lenskra stórkaupmanna barðist á 7. áratugnum fyrir allmörgum fleiri umbótum í verslunarmálum en þeim, sem gerð hafa verið að um- ræðuefni hér að framan og má þar nefna afnám einkasölu ríkisins á tó- baki, viðtækjum og eldspýtum, af- námi gildandi verðlagsákvæða, lækkun tolla, rýmkun á heimildum til útflutnings á framleiðsluvörum þjóðarinnar og aukið frjálsræði í gjaldeyrisviðskiptum. Rétt þykir að víkja nánar að sum- um þessara atriða. Fyrstu einkasöl- um ríkisins var komið á fót í tengsl- um við Landsverslunina, sem var stofnuð 1917 og starfaði til 1925. Þetta var einkasala á tóbaki og steinolíu. Stofnað var til einkasölu á áfengi og skyldum vörum 1923 og einkasala á tóbaki var tekin upp á nýjan leik 1931. Einkasala á eld- spýtum hófst 1932. Talið er, að tekjuöflunarsjónarmið hafí ráðið mestu um stofnun þessara einka- salna og einnig um stofnun nokk- urra til viðbótar á árunum 1935- 1936, einkasölu á bifreiðum, rafvél- um, rafáhöldum, raflagningarefni, viðtækjum og kartöflum og öðrum garðávöxtum. Hagsmunir landbún- aðarins munu þó hafa ráðið allmiklu um stofnun einkasölunnar á græn- meti. Nokkrar af fyrrnefndum einka- sölum höfðu verið lagðar niður fyrir upphaf Viðreisnar, til dæmis einka- sala á bifreiðum og ýmsum raftækj- um. Einkasala viðtækja (útvarps- tækja) var lögð niður á ámnum 1966-1967 og einkasala á ilm- og háivötnum 1970. Innflutningur á símabúnaði var gefinn frjáls árið 1980. Einkasala á eldspýtum hélst talsvert lengur en einkasala á ilm- og hárvötnum, en einkasala á áfengi og tóbaki er enn við lýði. Félag íslenskra stórkaupmanna krafðist afnáms gildandi verðlagsá- kvæða. Þetta mun jafngilda kröfu um, að allar vörur yrðu settar á frílista og að úthlutun gjaldeyris- kvóta til einstakra vörategunda yrði afnumin. Krafan mun einnig lúta að tollum, ekki síst á vefnaðarvöru, en tollar á slíkri vöru þóttu þá háir. Tollar voru að vísu lækkaðir mjög mikið á viðreisnartímabilinu, en ekki þótti stórkaupmönnum þar nóg að gert. Innborganir á greiðsluheimildir voru eitt af baráttumálum félagsins. I ársbyrjun 1959 var hér um að ræða 25% innborgun af andvirði er- lendra lána samkvæmt víxlum og binditíminn þrír mánuðir. Félag ís- lenskra stórkaupmanna krafðist þess þá, að binditíminn yrði afnum- inn eða upphæðin endurgreidd að þremur mánuðum liðnum eða hún yrði yfirfærð til erlendra víxileig- enda. Samkomulag náðist um 10% innborgun á greiðsluheimildir 1963, þessu var síðan breytt í gjaldeyris- vandkvæðunum um miðbil 8. ára- tugarins, en þá var kveðið á um 25% innborgun við gjaldeyrisafgreiðslu og skyldi féð verða bundið í 90 daga. Milliríkjasamningar Ljóst er að milliríkjasamningar hafa haft mikil áhrif á verslunar- frelsi á íslandi jafnt hvað varðar innflutning sem útflutning. Frí- verslunarsamband Evrópu (EFTA, European Free Trade Ássociation), EEC (European Economic Comm- unity) og GATT (samkomulag um tolla og viðskipti, General Agreem- ent on Tariffs and Trade) eru allt samningar sem íslendingar hafa átt aðild að. Samningar þessir hafa auðveldað og ýtt undir viðskipti á milli landa og þó svo að hart hafí verið deilt um aðild íslands að þess- um samningum á sínum tíma dylst engum í dag að þeir hafa skilað þjóðinni umtalsverðum ávinningi. Með inngöngu íslands í EFTA árið 1970 lækkuðu vemdai'tollar af iðn- aðarvörum um 30% og síðan 10% árlega frá árinu 1974. Viðræður við Efnahagsbandalag- ið um viðskiptasamning fylgdu í kjölfarið. Samningar tókust 1972 og með þeim árangri, að samið var um lækkun tolla á íslenskum sjávaraf- urðum í aðildarríkjum þess, tollar á sumar þessara vörutegunda skyldu raunar falla niður. Samkomulag um tolla og við- skipti, GATT, var gert árið 1947, og var markmið þess að setja almenn- ar reglur í milliríkjaviðskiptum og mismunun í viðskiptum. ísland gerðist aðili að GATT árið 1967. GATT samningurinn hefur jafnan verið lagður til grandvallar þegar settar eru reglur um frjáls vöru- skipti á milli landa og hefur áhrifa hans gætt talsvert hér á landi á undanfómum árum, meðal annars hvað varðar innflutning á landbún- aðarvörum. Ferðamannagjaldeyririnn Gjaldeyrisskorts gætti í ríkum mæli á 6. áratugum og reyndu stjórnvöld því að takmarka gjald- eyrisnotkun sem best þau gátu. Þetta bitnaði bæði á ferðamönnum og innflytjendum. Árið 1983 markar tímamót í sögu ferðamannagjaldeyrisins, en þá felldi Albert Guðmundsson fjár- málaráðherra álagið á hann niður. Rök ráðherra voru þau, að Alþjóða- gjaldeyrissjóðurinn hefði ítrekað gert athugasemd við álagið og talið það brjóta gegn lagaákvæðum um ferðafrelsi og stuðla að svartamark- aðsbraski með gjaldeyri. Árið 1983 afnam Matthías Mathiesen einkaleyfi Landsbanka og Útvegsbanka á verslun með er- lendan gjaldeyri, en þetta hafði ver- ið eitt af þeim málum, sem þing Fé- lags íslenskra stórkaupmanna hafði gert kröfu um 1966. Bjórinn leyfður Öll sala og dreifing á áfengum drykkjum var bönnuð með lögum frá og með 1. janúar 1915, en það var afnumið 1922 og 1935. Ein teg- und áfengra drykkja var þó undan- skilin, bjórinn, og hafa sumir íyrir satt, að hann hafi hreinlega gleymst 1935. Innflutningur bjórs og brugg- un hans og sala hér var síðan óheimil um áratugi, leyfilegt var að vísu að selja hernum bjór um all- langt árabil. Skarð myndaðist í múrinn 1965, en þá var áhöfnum skipa og flugvéla heimilað að taka með sér tiltekið magn af þessari vöra inn í landið og hófst þá nokkur svartamarkaðsverslun með hana. Við þetta sat fram í ársbyrjun 1980, en þá tók Davíð Scheving Thor- steinsson iðnrekandi hálfan kassa af áfengum bjór í frihöfninni á Kefla- víkurflugvelli. Davíð var óbreyttur ferðamaður, enda gerði tollurinn ölið upptækt. Davíð mótmælti og bar fyrir sig jafnræðisreglu stjórn- arskrár. í kjölfarið var reglugerð- inni breytt á þá leið að öllum ferða- mönnum var heimilt að taka með sér tiltekið magn af bjór inn í land- ið. Baráttan fyrir afnámi bannsins hélt á hinn bóginn áfram og með þeim árangri, að Alþingi samþykkti 10. maí 1988, að braggun og sala áfengs öls á íslandi skyldi heimil frá og með 1. mars 1989. Verðlagshöft og vörukaupalán Verðlagshöft voru afnumin 1982 og þremur árum síðar vora vextir gefnir frjálsir, en í kjölfar þess jókst þjónusta banka og fjármála- fyrirtækja veralega. Á 9. áratugn- um tók tollurinn upp flýtimeðferð ef tollskýrslur voru rétt fylltar út og hafði þetta mun hraðari tollmeðferð í för með sér. Ný og mikið breytt tollskrá tók gildi um áramótin 1987- 1988, tollar vora lækkaðir og gjöld samræmd þannig að sömu vöra- flokkar bára sambærileg gjöld. Inn- flytjendum var síðan heimilað á ár- inu 1989 að nýta sér erlend vöra- kaupalán og fylgdi aukið frjálsræði í gjaldeyrisviðskiptum í kjölfarið. Frjálsræði í viðskiptum með sjáv- arafurðir hefur einnig aukist á síð- ustu áratugum og það bæði innan- lands og við erlenda aðila. Fyrstu fískmarkaðir, Faxamarkaður og Fiskmarkaður Hafnarfjarðar, tóku til starfa 1987, útflutningur á frosn- um fiskafurðum til Bandaríkjanna var gefinn frjáls 1989, og útflutning- ur á saltfiski 1993. Verðlagseftirlit tíðkaðist hér á landi á tímabilinu frá Viðreisn, eink- um á fyrri hluta þess. Það breytti raunar mjög um form og viðfangs- efni 1993 þegar Samkeppnisstofnun leysti Verðlagsráð af hólmi. Við- fangsefni er einkum að tryggja virka samkeppni og koma í veg fyrir ólögmæta viðskiptahætti, en Verð- lagsráð hafði fjallað um verðmynd- unina. Lokaorð Islendingar vora seinir til að slaka á verslunarhöftum. Jóhannes Nordal, fyrrverandi Seðlabanka- stjóri, víkur að orsökum þessa í er- indi, sem hann flutti á söguþingi 31. maí 1997. Þar telur hann höftin hafa verið neyðarúrræði, sem landsmenn hafi gripið til þegar þeir treystu sér ekki til að ráða fram úr vandanum með hefðbundnum aðgerðum í pen- inga- og gengismálum. „Það má jafnvel taka svo sterkt til orða, að menn hafi með þessu flúið undan vandanum, sem slíkar aðgerðir hefðu lagt þeim á herðar, enda er athyglisvert, að engar tillögur era lagðar fram um aðrar aðgerðir til þess að halda jafnvægi í utanríkis- viðskiptum, áður en gripið er til svo víðtækra innflutningshafta," segir Jóhannes og mun einkum höfða til viðbragða við heimskreppunni, en viðbrögð við áföllum síðar urðu svipuð. Efnahagsráðstafanimar 1960 voru stórt skref í átt til aukins frels- ins í viðskiptum á íslandi, en nægði þó ekki til að tryggja hér jafnmikið frelsi á þessu sviði og ríkti í ýmsum nágrannalandanna. Mjög hefur dregið úr verslunar- höftum frá upphafi Viðreisnar, mis- hratt að vísu og væntanlega aldrei hraðar en svo, að hershöfðingjar í heimsstyrjöldinni síðari hefðu frem- ur líkt þessu við skipulegt undan- hald en flótta.

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.