Morgunblaðið - 01.08.1998, Blaðsíða 46

46 LAUGARDAGUR 1. ÁGÚST 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
MEÐSÖGUNA
AÐ LEIÐARLJÓSI
LAXASTOFN El-
liðaánna er nú í nær
sögulegu lágmarki, þótt
staða hans hafi áður
verið verri. Hann hefur
verið í afturför í nær
aldarfjórðung, og því
miður bendir ekkert tO
að hann geti orðið það
sem áður var, við nú-
verandi aðstæður.
Margt hefur verið nefnt
til skýringar á þessari
stöðu, en þó hefur upp-
haf þeirrar hnignunar,
sem gæti boðað enn
verri stöðu, ekki fengið
mikla umfjöllun. Með
virkjun Elliðaánna árið
1921 hætti laxastofninn
í þeim að vera sjálfbær og hefur
ekki verið það síðan.
Saga ánna felur í sér mikilsverðar
vísbendingar um það sem þær voru,
eru og gætu aftur orðið. Árið 1853
eignaðist danski kaupmaðurinn D.
Thomsen allan veiðirétt í þeim frá
Stórhyl ofan Árbæjar út að Árbæj-
arhöfða. Hann nýtti sér eignarrétt-
inn til kistuveiða, sem urðu ofveiði í
þeim mæli að 1885 bauð hann
Reykjavíkurbæ árhlutann til kaups.
Tilboðinu var hafnað sem og öðru
tilboði hans 1890.
Sama ár keypti enskur prestur og
friðdómari, H.A. Payne, árnar. Þá
var laxastofninn í slíkri lægð að í
austuránni, aðalánni, mun veiðin
hafa verið 12 laxar fyrsta sumarið
(sumar heimildir nefna rúmlega 60),
og í kistu í vesturána, sem Pajme lét
standa það sumar til að kanna göng-
una, komu sex laxar.
Payne stundaði eingöngu stanga-
veiði þau sextán ár sem hann átti
allan veiðirétt í Elliðaánum og var
slíks hófs gætt að 1907, árið efír að
hann seldi Reykjavíkurbæ þær,
veiddust 1.012 laxar á tvær stengur.
Þá stóð yfír það sem nefnt hefur
verið „gullöld Elliðaánna" og efldist
laxastofninn allt fram til ársins 1921,
er virkjunin tók til starfa. Má nefna
að 1913 var veiðin 1.646 laxar og
varð 1.874 sex árum síðar, þótt
stangir væru aðeins þrjár.
Er árnar voru stíflaðar og lax tek-
inn með höndunum, fyrir tíð kistu-
veiðanna, var laxamergðin með ólík-
indum. Magnús Stephensen segir í
„Eftirmæli 18. aldar“ að 1807 hafí
6.000 laxar veiðst í ánum á einum
degi. Fræðilegt mat, byggt á þess-
um heimildum og öðrum, er á þá leið
að síðustu árin fyrir virkjun hafí um
15.000 laxar gengið í Elliðaámar. I
fyrra, árið 1997, gengu um teljara
1.087 laxar. Afturförin síðan um
1920 er því um 92%.
Virkjun Elliðaánna 1921 fylgdu
stíflur við Árbæ, ofan núverandi
Höfðabakkabrúar, og þar sem árnar
falla nú úr Elliðavatni. Árið 1926 tók
fyrir göngur upp í vatnið og þverár
þess, þar sem aðalhrygningar- og
uppeldisstöðvar laxins voru. I kjöl-
farið hrundi veiðin og þótti ljóst að
laxastofninn væri í hættu. Þannig
varð hún 765 laxar árið 1931, 484 ár-
ið 1937 og 496 árið eftir. Knud Ziem-
sen borgarstjóri brást við sam-
drættinum með því að láta sleppa
kviðpokaseiðum úr klakhúsi við Sog-
ið í árnar.
Árið 1925 tók Rafmagnsveitan við
umsjón ánna og hófst þá viðreisnar-
starf Steingríms Jónssonar raf-
magnsstjóra. Hann lét reisa klakhús
við Selás þar sem klekja mátti út allt
að 1,2 milljónum kviðpokaseiða. Árið
1933 var átakið það stórt að sleppt
var 737.000 kviðpokaseiðum, árið
eftir 479.000, síðan 560.000 og svo
framvegis.
Þegar á árunum 1937 til 1939
rannsakaði atvinnudeild Háskólans
laxagönguna undir stjórn Árna
Friðrikssonar fískifræðings. Gaf at-
vinnudeildin út skýrslu 1940, þar
sem komist er að þeirri niðurstöðu
að klakið hafi viðhaldið
stofninum í ánum. Er
það út af fyrir sig stað-
festing á að hann hafi
hætt að vera sjálfbær
við virkjun ánna. Þessi
stórmerki þáttur Stein-
gríms Jónssonar hefur
vart heyrst nefndur
undanfarin ár, svo ekki
sé minnst á skýrslu at-
vinnudeildar Háskól-
ans.
Síðar beitti Stein-
grímur sér fyrir smíði
klak- og eldishúss við
árnar sem notað hefur
verið fram til þessa
dags, en mun nú verða
lagt af.
Árið 1968 og 1969 urðu svonefnd
„fímmtíu ára flóð“ í Elliðaánum. Um
þær mundir þótti afturför laxastofn-
ins hröð og ekki þóttu flóðin, sem
talin voru hættuleg seiðum, boða
gott. Þá settust forráðamenn
Stangaveiðifélags Reykjavíkur,
leigutaka ánna, á rökstóla. Veiðin
hafið farið úr 1.648 löxum árið 1968,
í 1.333 árið 1969 og fór í 1.001 árið
1970. Samantekt, „Tillögur og grein-
argerð um 5 ára ræktunaráætlun"
Frumskilyrði er að
loka virkjuninni, segir
*
Asgeir Ingólfsson, og
koma rennsli Elliða-
ánna í fyrra horf.
var send ráðamönnum borgarinnar
og forráðamönnum Rafmagnsveit-
unnar. Þar sagði meðal annars: „Það
ætti að vera auðvelt að ná upp ár-
vissum 7.000-8.000 laxa göngum,
sem dreifðust um allt vatnasvæðið."
Lagt var til að sleppt yrði 500.000
kviðpokaseiðum árlega, talsverðu
magni sumaralinna seiða og nokkru
magni gönguseiða. Undir tillögurnar
skrifuðu Axel Aspelund, Stefán
Guðjohnsen, Bjöm Þórhallsson,
Barði Friðriksson og höfundur þess-
arar greinar. Samþykkt var að
sleppa umbeðnu magni kviðpoka-
seiða, en fjöldi hinna seiðanna varð
mun minni en lagt var tO. 1.000 af
þeim gönguseiðum sem sleppt var
fyrsta árið voru merkt, en ekkert
þeirra merkja endurheimtist, hvorki
úr stangaveiddum laxi né við klaká-
drátt.
Gamla klakhúsið við Selás var
tekið í notkun og áhugamenn í félag-
inu, ásamt starfsmanni Rafmagns-
veitunnar, sáu um ádrátt til klaks-
ins, kreistingar og sleppingu kvið-
pokaseiðanna. Þau voru flutt á
gamla hrygningar- og uppeldis-
svæðið, það er í Elliðavatn, Hellu-
vatn, Suðurá, Bugðu, Hólmsá og
Nátthagavatn, en þó ekki í Selvatn,
sem er einnig hluti vatnasvæðis El-
liðaánna.
Árangur varð nokkurn veginn sá
sem spáð hafði verið. 1970 gengu að-
eins 2.052 laxar, 1971 3.269 laxar,
1972 3.877 laxar, en 1973 varð gang-
an 6.780 laxar, 1974 7.953 laxar og
1975 8.066 laxar. Er hér átt við
heúdargönguna eins og hún er skráð
í gögnum þess tíma, ekki aðeins
göngu um teljara. Árin 1973, 1974
og 1975 komst veiðin yfír 2.000 laxa
(2.267, 2.035 og 2.067) og var það í
einu skiptin í sögu stangaveiði í El-
liðaánum (gögn vantar að vísu um
veiðina sum fyrstu áranna) sem hún
hafði komist á þriðja þúsundið, og
var hún þá meiri en á „gullöldinni“.
Um 1975, er staðan var þessi, kom
til sögunnar fískiræktarráð Reykja-
víkur, en það sá um ræktunarráð-
gjöfína uns það var lagt niður. Þá
var að koma til hin mikla trú á
gönguseiðasleppingar sem átti síðar
eftir að verða grunnur tilraunar til
Ásgeir
Ingólfsson
að koma á fót nýjum atvinnuvegi. í
kjölfarið var farið að byggja ræktun
Elliðaánna á þeim að miklu eða
mestu leyti. Kviðpokaseiðaslepping-
ar þóttu ekki lengur ræktunaraðferð
tímanna, auk þess sem fram komu
umdeildar kenningar um að óhætt
væri, ef ekki rétt, að takmarka mjög
fjölda hrygningarlax.
Siðustu 23 árin hafa verið tíð
hnignunar laxastofnsins í Elliðaán-
um. Gangan um teljarann í fyrra var
1.087, eins og fyrr segir (áætluð tala
um veiði neðan hans og lax þar í lok
veiðitímans liggur ekki fyrir) og
veiðin 568 laxar.
Endurteknar tilraunir hóps
áhugamanna um Elliðaárnar á und-
anförnum árum til að fá teknar aftur
upp kviðpokaseiðasleppingar á efri
hluta vatnasvæðisins hafa engan
hljómgrunn fengið. Þess í stað er
haldið áfram því ræktunarstarfi sem
er í beinum tengslum við það ástand
sem nú ríkir, sem tengist þó að sjálf-
sögðu öðrum vandamálum, svo sem
mengun, minna árvatni en á árum
áður og nálægð við byggð og mann-
virki. Um þau hefur oft verið fjallað
á síðustu árum.
Er hafbeitaráhuginn var í há-
marki fyrir allnokkrum árum var
byggt á dæmum um endurheimtur
alinna gönguseiða, en þær voru í
sumum tilvikum um 10%. Almennt
var talið að 4,5% endurheimtur næð-
ust, en það fór á annan veg. Afleið-
ingarnar þekkja flestir. í fyrra,
1997, voru endurheimtur úr hafbeit
hér við land 0,7%, að því er físk-
ræktarfræðingur tjáði mér fyrir
skömmu. Og í að minnsta kosti einu
tilviki hafa þær orðið 0,2%.
Til að forðast að gagnrýna þá sem
ekki skyldi gagnrýna í þessu sam-
bandi vil ég nefna að Rangámar eru
nú hafbeitarár, enda eiga þær ekki
náttúrulegan stofn vegna lélegra
hrygningaraðstæða.
Náttúruskoðarar hafa fyrir löngu
gert sér grein fyrir því að villt dýr á
þroskaskeiði verða ekki tekin úr
sínu náttúrulega umhverfí án þess
að það hafi áhrif á þau. Þau verða
ekld höfð við aðrar aðstæður en þær
sem náttúran býður upp á, meðan
þau eru að ná vissri stærð og
þroska, og síðan sett aftur út í nátt-
úruna. Þeim tekst þá illa eða ekki að
bjarga sér þar.
Ræktuð eða alin gönguseiði fást
með því að taka kviðpokaseiði og ala
þau í keri í húsi, venjulega í 14 mán-
uði, þar sem þeim er gefíð „úr lófa“.
Þau eru í jafnheitu vatni, 10-11 stiga
heitu, og þurfa hvorki að læra að
afla sér ætis né takast á við um-
hverfísþættina eins og villt seiði
verða að gera. Skoskur fiskifræðing-
ur sagði þannig um alin gönguseiði
að þeim mætti líkja við heimalning
sem hleypt væri á hagann.
Er mælingar á endurheimtum
gönguseiða í Elliðaánum hófust árið
1975 reyndust þær 20,8%. Þá var
langmestur hluti gönguseiðanna
kominn undan þeim kviðpokaseiðum
sem sleppt hafði verið árin á undan
og höfðu alist upp í sínu náttúrulega
umhverfí. 1988 voru endurheimturn-
ar komnar niður í 12,8%, 1991 í 8,8%
og í fyrra, 1997, í um 4,0%.
Fyrir rúmum áratug var varað við
flökkulaxi, hafbeitarlaxi og eldislaxi
sem slapp úr sjávarkvíum, sem gekk
með náttúrulega laxinum í Elliðaám-
ar, sem og fleiri ár hér á landi. Var
sagt að svo gæti farið að árstofninn
gæti orðið fórnarlamb erfðamengun-
ar. Um árabO hafa verið tekin hreist-
ursýni af öllum veiddum laxi úr El-
liðaánum og var hlutfall flökkulaxins
tíðum 30-35% eða meira, þótt nú fari
það mjög minnkandi eftir lokun
margra hafbeitar- og eldisstöðva.
Þessi erfðamengun, sem fræðimenn
vöruðu við, á án nokkurs vafa þátt í
minnkandi endurheimtum.
En annar þáttur, hliðstæður, hef-
ur minna verið til umræðu, erfða-
ELLIÐAÁRNAR mega muna fífil sinn fegri hvað varðar laxagengd.
mengun vegna sleppingar alinna
gönguseiða. Þau skila sér á þann
hátt sem lýst hefur verið, en sá hluti
laxagöngunnar sem undan þeim er
kominn og veiðist ekki hrygnir með
náttúrulega stofninum og færir því
inn í hann þann veikleika sem öldu
gönguseiðin hafa í sér. í fáum orðum
má segja að vandi hafbeitarinnai-
hafí verið færður inn í laxveiðiárnar.
Gönguseiði er rúmlega 10 sentí-
metra langt þegar það gengur út í
Norður-Atlantshafíð. Þar leggur
það leið sína út á ætisslóðina norðan
Færeyja eða heldur jafnvel vestur
fyrir Grænland og er þar í eitt ár,
tvö eða lengur áður en það snýr í
heimaána sem fullþroska lax. Það er
ekki fyrir „gullfisk“ að takast á
hendur slíkt ferðalag, svo notað sé
orð sem ýmsir hafa tekið sér í munn
um þessa heimalninga.
Oftrú manna á öldum gönguseið-
um var skiljanleg. Útiloka átti seiða-
dauðann sem verður í ánum eftir
hrygningu. En villt dýr er villt dýr
og húsdýr allt annað. Villiöndin er
fítulaus, fim og flýgur, en aliöndin
feit og hætt að fljúga. Og hver lætur
villiendur maka sig með aliöndum til
að fá villiönd? Húsdýr hafa með tím-
anum skilið sig frá villtum dýrum,
og engum kemur til hugar að þessir
tveir hópar eigi samleið. Því ætti
þessu að vera öðruvísi farið með lax-
inn?
Hvað er þá til ráða til að endur-
reisa laxastofn Elliðaánna? Frumat-
riðið er að gera ráðstafanir til að
gera hann sjálfbæran. Við virkjun
raskaðist vatnasvæðið mikið. Lax
kemst nú að vísu á nýjan leik upp í
vatn, um laxastiga, en fjöldi laxa
sem hrygnir þar efra er óverulegur.
Þá hefur orðið mikil röskun á
rennsli ánna neðan Seláss, við Blá-
steinshólma, að Árbæjarstíflu og
neðan hennar.
Um átta mánuði á ári hverju
renna árnar ekki frá Árbæjarstíflu
að Rafstöðinni og er ekki vitað um
aðra laxveiðiá við Norður-Atlants-
hafið sem fær ekki að renna í far-
vegi sínum allt árið. Seiða sem færa
sig niður árnar þennan tíma árs bíð-
ur tvennt. Að lenda í aðrennslisröri
Rafstöðvarinnar og því í túrbínun-
um sem taka sinn toll, eða þá að
skolast úr Árbæjarlóninu í mikilli
vætutíð eða leysingum og niður í
farveginn þar fyrir neðan, til þess að
lenda þar á þurru um leið og vatnið
minnkar, þá stundum í frosti. Þetta
sá ég gerast 23 sinnum einn vetur-
inn nú fyrir fáeinum árum.
Frumskilyrðið er að loka virkjun-
inni og koma öllu rennsli ána í fyrra
horf. Þá þarf að hefja á ný þá um-
fangsmiklu ræktun með kviðpoka-
seiðum sem einkenndi viðreisnar-
starf fyrri ára. Hafa ber þó í huga að
þar sem stofninn er nú erfðameng-
aður getur það átak orðið erfíðara
en á árum áður, en um annan kost
er ekki að ræða, nema takmarka
veiðina eða jafnvel hætta henni um
árabil.
Þessu ræktunarstarfí þarf að
halda áfram uns náttúruleg hrygn-
ing er komin í viðunandi horf um all-
an efri hluta svæðisins.
Ofsetningarkenningin hefur mjög
sett svip sinn á umræðuna á síðustu
áratugum. Rétt er að meta hana í
ljósi skynseminnar. Fyrir tíu þús-
und árum var Island allt undir ís, en
þegar menn komu til landsins voru
allar ár fullar af laxi. Hver hélt niðri
fjölda hrygningarlax frá lokum ís-
aldar til landnáms? Og hver tak-
markaði hann í hinum ósnortnu ám
Kólaskaga, sem tekið var að nýta
fyrir nokkrum árum? Þar er nú
mestur lax á jörðinni. Væri ofsetn-
ingarkenningin rétt hefði allt verið
laxlaust við landnám. Kenningin á
án nokkurs vafa við í lokuðum vist-
kerfum silungsvatnanna, en ekki í
laxánum.
Elliðaárnar voru virkjaðar af því
að Reykjavíkurbær hafði ekki fjár-
hagslegt bolmagn til að virkja Sogið
á þeim tíma. Rafstöðin við Elliðaár
var barn síns tíma. Nú eru stórvirkj-
anir um allt land, en Elliðaárstöðin
framleiðir aðeins nokkra þúsund-
ustu hluta rafmagns landsmanna, og
fer það hlutfall síminnkandi.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir borg-
arstjóri hefur boðað stórátak í
mengunarmálum í næsta umhverfi
ánna. En sú ræktunaráætlun sem
kynnt var fyrir skömmu, slepping
7.500 gönguseiða á ári, mun ekki
lækna mein Elliðanna nú frekar en
fyrr, og mætti ef til vill líkja henni
við að setja plástur á botnlangasjúk-
ling. Nokkur slepping sumaralinna
seiða er boðuð og er það skárri kost-
ur, en ófullnægjandi.
Þá hefur Júlíus Vífíll Ingvarsson
borgarfulltrúi gerst sérstakur
málsvari Elliðaánna, og er það vel.
Það þarf ungt fólk til að tryggja
framtíð þeirra og vonandi á hann
eftir að láta meira að sér kveða.
Vísir að safni er kominn upp við
Rafstöðina og það rétta, og reyndar
það eina sem til greina kemur, er að
loka stöðinni og gera hana að hluta
safnsins. Virkjun „bæjarlækjarins“
er nú óþörf.
Höfundur er viðskiptafræðingur,
þýðandi og áhugamaður um lax-
vernd.