Morgunblaðið - 30.08.1998, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 30. ÁGÚST 1998
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Róttæk uppstokkun í
danska velferðarkerfínu
VELFERÐARKERFIÐ er
öryggisnet, ekki algjöfull
veitandi til þeirra, sem
ekki kjósa að leggja sig
fram. Sá sem vill fá verður að gefa.
Undanfarið rúmt ár hefur Poul Nyr-
up Rasmussen notað hvert tækifæri
til að kynna löndum sínum nýjan
skilning á velferðarkerfínu. Nú er
ljóst að ekki á lengur að sitja við orð-
in tóm, heldur hrinda hugmyndunum
í framkvæmd. Burt með fastar fé-
lagsgreiðslur, að bamapeningum og
ellilífeyri undanþegnum. Pað á ekki
að vera hægt að leggja fólki í kerfið
eins og bílum í bílastæði. Petta er
höfuðinntakið í tillögum, sem danska
stjómin er þessa dagana að viðra.
Um er að ræða róttækustu breyt-
ingar á velferðarkerfínu á þessum
áratug og um leið róttækustu breyt-
ingar, sem gerðar hafa verið
nokkm velferðarkerfi í Norður-
Evrópu. Breski verkamanna-
flokkurinn hefur talað um það
sama, en virðist eiga erfiðara
með að framkvæma hugmynd-
irnar. Eftir að Frank Field að-
stoðarfélagsmálaráðherra var
vikið frá í uppstokkun Tony Bla-
ir forsætisráðherra gæti svo far-
ið að uppstokkun flokksins verði
ekki eins róttæk og ætlað var í
upphafi valdatíma stjómarinnar.
Danska stjómin virðist því vera
sú eina, sem á róttækan hátt
hyggst aðlaga kerfið breyttum
aðstæðum og horfast í augu við
að gjöfult velferðarkerfi breytir
hegðun fólks. Kerfi sem í upp-
hafi átti að tryggja að fólk sylti
ekki ef það missti vinnuna hefur
orðið til þess að fólk sér síður
ástæðu til að vinna og svo mætti
lengi telja.
Forsendumar em meðal ann-
ars að það hentar ekki lengur að
fólk dragi sig í hlé frá vinnumark-
aðnum löngu fyrir eftiriaunaald-
ur eða að kerfið sé miðað við að
veita öllum sömu þjónustu. Fólk
á að vinna lengur og því á að
standa til boða að velja mismunandi
félagslega þjónustu og þá að borga
fyrir það sem er umfram gmnnþjón-
ustu. Kerfið á ekki lengur að gera
fólki kleift að hreiðra um sig á félags-
greiðslum. Greiðslumar eiga að ýta
undir að fólk vinni meðan það getur
og stöðva þá tilhneigingu að fólk fari
snemma á eftirlaun.
Frá orðum til gerða
Eftir að hafa rætt um ábyrgð þegnanna í
stað réttar þeirra hyggst Poul Nyrup
Rasmussen forsætisráðherra Dana halda
frá orðum til athafna, segir Sigrún Davíðs-
dóttir. Takist ætlunarverkið gæti danska
stjórnin orðið fyrsta Norður-Evrópuríkið
til að hverfa frá gömlum hugmynum um
velferðarkerfið sem sígjöfulan veitanda.
POUL Nyrup Rasmussen, forsætisráðherra Dana, telur æskilegt
að auka ábyrgð borgaranna.
Pessar hugmyndir eiga sér tví-
mælalaust hljómgrunn á hægri-
vængnum og gætu því leitt til meiri
samvinnu í þá átt, fremur en að
stjóm jafnaðarmanna og Róttæka
vinstriflokksins, sem er miðjuflokkur
þrátt fyrir nafnið, leitaði eftir stuðn-
ingi vinstrivængsins til að koma til-
lögum í gegn eins og hingað til. Nyr-
up hefur lýst yfir vilja til að vinna
meira með Venstre og því tekur And-
ers Fogh Rasmussen leiðtogi Ven-
stre fagnandi. En tillögurnar krefjast
mikils af bæjarfélögunum og vinnu-
markaðnum, sem erfitt gæti verið að
uppfylla. Og um leið er að -------------------
koma í Ijós að áætlun Gjöfult
stjómarinnar um að kerfi breytir
skuldir ríkisins verði hegðun
greiddar að fullu 2005
muni ekki standast.
Á tímum atvinnuleysis þótti það
ramma, sem föst vinna gefur. Það
skapar þá félagsleg vandamál, sem
heldur ekki er ókeypis að fást við.
Hingað til hafa fólki boðist þrjár
útgáfur for-eftirlauna, venjulegt,
milli og hæsta stig for-eftirlauna, þar
sem síðasta útgáfan gaf mesta pen-
inga og var ætluð þeim, sem vegna
sjúkdóma eða annars vom dæmdir
óvinnufærir. Lægri stigin tvö vom
tilboð til þeirra, sem af einhverjum
ástæðum kusu að draga sig í hlé. Alls
em 270 þúsund Danir á for-eftirlaun-
um og árlega bætast um tuttugu þús-
und í hópinn, enda hefur ekki verið
ýkja erfitt fyrir fólk að finna ástæður
til að draga sig í hlé, því það hefur
þótt sjálfsagður réttur. Af þeim tutt-
ugu þúsund, sem bætast við árlega fá
nú þrettán þúsund lægri stigin, en
um sjö þúsund fá hæstu greiðslumar.
Það er þessi sjálfsagði réttur, sem
stjórnin hyggst nú draga í efa.
Hæsta stigi for-eftirlauna verður
haldið, en jafnframt verða þau ekki
lengur varanleg, heldur verður bæj-
arfélögum falið að fylgjast
með hvort þörf bótaþeg-
anna sé varanleg. Nú er
sá, sem hlotið hefur þessi
eftirlaun, frá vinnumark-
aðnum til frambúðar.
heillahugmynd að bjóða Dönum, sem
ekki hefðu fulla vinnukrafta að fara á
svokölluð for-eftirlaun. Hugmyndin
var að fólki væri gerður greiði að
þurfa ekki að vinna og um leið væri
rýmt fyrir nýjum kröftum á vinnu-
markaðnum. En nú blása aðrir vind-
ar. Atvinnuleysi er ekki lengur
vandamál, en hins vegar er það
vandamál að halda uppi 270 þúsund-
um manns á vinnualdri á fóstum fé-
lagsgreiðslum, enda fara 47 prósent
fjárlaganna í þann geira. Vandinn er
ekki aðeins efnahagslegur, heldur
einnig félagslegur, því mörgum á
þessum greiðslum hefur gengið illa
að fóta sig í hvunndagslífi án þess
Lægri stigin tvö verða lögð niður, en
þess í stað verður fólki boðið upp á
sveigjanlega vinnu, sniðna að starfs-
getu. Hafni menn henni missa þeir
rétt til greiðslna.
Efasemdir og vandkvæði
Viðbrögðin hafa verið blendin og
ýmsum finnst ekki nóg að gert. I
danska Alþýðusambandinu eru til-
lögumar litnar mildum augum, enda
óhugsandi að stjórnin kæmi fram
með hugmyndir af þessu tagi án þess
að hafa stuðning þess í bakhöndinni.
Hins vegar draga margir í efa hvem-
ig verði um framkvæmdir. Bæjarfé-
lögin séu vart í stakk búin til að
gegna umfangsmiklu og dýru varð-
hundshlutverki og séu auk þess þjáð
af viðvarandi fjárskorti. Einnig
krefjast breytingamar þess að fund-
in verði mörg þúsund sveigjanleg
störf. Stjómin hefur þegar á stefnu-
skrá að auka fjölbreytnina á vinnu-
markaðnum og stuðla að sveigjan-
legum störfum. Það hefur hins vegar
reynst erfitt og verður varla auð-
veldara með vaxandi þörf. Hættan er
að niðurgreidd störf skekki eðlilegar
aðstæður á vinnumarkaðnum.
Af hálfu atvinnurekenda hefur ver-
ið bent á að stjórnin hafi ekki hróflað
við öðrum greiðslum, sem haldi fólki
burtu frá vinnumarkaðnum. Þeir sem
ekki geta sótt um for-eftirlaun geta
frá sextugu sótt um sérstök bið-eftir-
laun, sem brúa þá bilið þar til eftir-
launaaldri er náð. Skilyrðin eru að
hafa verið í fullri vinnu í 20 ár á und-
anfömum 25 árum. Eins býður
stjómin upp á orlofsgreiðslur til
þeirra sem sækja um slíkt að upp-
íylltum ákveðnum skilyrðum. Um er
að ræða foreldraorlof til að vera
heima hjá börnum yngri
en níu ára, hvíldarorlof eða
menntunarorlof. Hæstu
for-eftirlauna- eða orlofs-
greiðslur eru um 140 þús-
und danskra króna á ári.
Að mati atvinnurekenda eru þessar
greiðslur ekki vinnuhvetjandi.
Aðrar bætur, sem stjómin hefur
hugleitt breytingar á er ókeypis hús-
hjálp til gamla fólksins. Eins og er er
öllum boðið upp á sama pakkann, en
nú eru hugmyndir um að tekjutengja
húshjálpina, sem um leið gefur fólki
tækifæri til að velja hvers konar
hjálp það vill.
Breytingar á
vinnumarkaðslöggjöf
Til hliðar við þessar breytingar
hefur Mogens Lykketoft lýst yfir
vilja sínum til að vinna að breyting-
um á vinnumarkaðnum í átt til meiri
sveigjanleika, eins og atvinnurek-
Sá
vill fá
að
endur gera kröfur um, auk breytinga
á bótakerfinu. Þeim breytingum vildi
hann gjaman vinna að með Venstre,
þar sem Anders Fogh Rasmussen
hefur að mati Lykketofts viðrað
svipaðar skoðanir og hann sjálfur er
hallur undir.
Hugmyndir Lykketofts varða
bæði for-eftfrlaunin og einnig endur-
menntun bæði fyrir þá atvinnulausu
og þá sem lengi hafa verið á vinnu-
markaðnum. Þessar hugmyndir
miða að því sama og eftirlauna-
breytingar sem er að fá fólk til að
vera sem lengst á vinnumarkaðnum,
hækka þannig eftirlaunaaldur og
seinka því að fara þurfi að greiða
fólki venjuleg eftirlaun. Nú er í raun
aðeins hægt að vera annaðhvort í
vinnu eða ekki, en ætlunin er að gera
fólki kleift að minnka við sig vinnu í
stað þess að eiga aðeins kost á að
vinna fulla eða enga vinnu.
Lykketoft er einnig opinn íyrir
að húsaleigustyrkir verði teknir
til endurskoðunar.
Hugarfarsbreyting:
Ný atvinnutækifæri, ekki að-
eins útjöfnun
Hingað til hefur danska
stjórnin ekki verið samræðufús
um breytingar á velferðarkerf-
inu, svo hér kveður við alveg
nýjan tón. Hugmyndir í þessa
áttina hafa verið reifaðar meðal
ungra jafnaðarmanna, en heldur
verið barðar niður í forystunni
þar til nú. Hinn nýi tónn er
einnig uppgjör við þankagang
fyrri tíma um að meiri áherslu
ætti að leggja á að deila vinnu,
sem fyrir væri fremur en að
skapa ný atvinnutækifæri. Nú er
aðeins tvennt, sem ekki má
hreyfa við, barnapeningar og
ellilífeyrir. Jafnaðarmenn þver-
taka fyrir að þetta tvennt eigi að
vera tekjutengt, bæði af því af-
raksturinn verði rýr en einnig
vegna þess að þessar tvær
greiðslur skapi samstöðu um
velferðarkerfið. Annars muni tekju-
háir hópar fá á tilfinninguna að þeir
leggi meira til samfélagsins en þeir
fái til baka. Um bamapeninga gildi
einnig að þeir séu í raun útgreiddur
skattaafsláttur og geti því ekki verið
tekjutengdur.
Ef breytingar í þessa átt ganga
eftir mun tekjubyrði hins opinbera
væntanlega léttast, en hins vegar er
enn of snemmt að reikna út hver
áhrifin verði. Á hægrivængnum
vekja vaxandi útgjöld ríkisins
áhyggjur og að tekjuafgangurinn
minnki. Marianne Jelved efnahags-
ráðherra hefur nú staðfest að ekki
muni takast að greiða upp erlendar
skuldir Dana 2005 eins og til stóð,
heldur muni það dragast til 2007-
2008. í ár hafði verið spáð tekjuaf-
gangi upp á 3-4 milljarða danskra
króna, en það mun þykja gott ef einn
milljarður næst og sumir spá engum
afgangi.
Erlendai' skuldir Dana nema nú
267 milljörðum danskra króna, svo ef
takast á að greiða þær
2008 verður að leggja til
þeirra að meðaltali 28,9
milljarða króna. Það er
tæplega tekjuafgangurinn
1993, árið sem stjórn Nyr-
ups tók við völdum, en síðan hafa að-
eins verið greiddir niður fjórtán
milljarðar af skuldunum eða um 5
prósent. Það er því ýmislegt sem
bendir til að jafnvel árið 2008 sé
fremur von en raunsætt markmið
með sama hagtakti og hingað til.
Hugarfarsbreyting jafnaðarmanna
stafar því kannski ekki aðeins af
breyttum hugsjónum, heldur á sér
uppsprettu í danskri hagsýni. Þó
enginn stjórnmálamaður kjósi að
segja það þá er einfaldlega erfitt að
sjá að efni hins auðuga danska þjóð-
félags muni í ekki alltof fjarlægri
framtíð hrökkva fyrir hugsjónum
fyrri tíma um kerfissposlur handa
öllum.
sem
verður
gefa
Reuters
Sérþjálfaður í
að biðjast fyr-
irgefningar
BILL Clinton Bandaríkjaforseti
hélt á föstudag ræðu í tilefni af
því að 35 ár eru liðin frá Göng-
unni miklu, sem sr. Martin
Luther King yngri fór fyrir, í
kirkju í bænum Oak Bluffs á eyj-
unni Martha’s Vineyard undan
strönd Massachusetts, þar sem
forsetafjölskyldan dvelur í sum-
arleyftj Við þetta tækifæri sagði
Clinton, að sér félli það sífellt
léttar að biðjast fyrirgefningar,
en gekk ekki svo langt að segja
það í beinum tengslum við Mon-
icu Lewinsky-hneykslið.
„Eg hef neyðzt til að verða sér-
þjálfaður í að biðja fólk fyrir-
gefningar, og það fellur manni
léttar eftir því sem maður gerir
það oftar. Og ef maður þarf að
biðja fjölskyldu, ríkisstjórn, þing
og heila þjóð þess, þá öðlast mað-
ur mikla reynslu í því,“ sagði
hann.
------*-*-*---
Minnkandi
fátækt
á Indlandi
FÁTÆKT fer minnkandi á Ind-
landi ef marka má niðurstöður
nýrrar opinberrar rannsóknar. Þar
segir að hlutfall þeirra sem teljast
fátækir hafi minnkað bæði í þétt-
býli og dreifbýli á árunum
1987-1994, eða úr 39% í 36% af
landsmönnum, sem eru tæplega
einn milljarður talsins.
Reuters
Allt á kafí
í sandi
GÖTUR í grennd við strönd
Norður-Karólínuríkis í Banda-
ríkjunum eru nú þaktar um eins
metra þykku lagi af sandi, sem
fellibylurinn Bonnie mokaði upp
með flóðbylgju þegar hann gekk
á land utan af Atlantshafi eftir
miðja vikuna.
J