Morgunblaðið - 21.11.1998, Blaðsíða 58

08 LAUGARDAGUR 21. NÓVEMBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Rýmkaðar heimildir lögreglu
til rannsóknar tölvubrota
FYRIR skömmu gekk dómur í
Hæstarétti þar sem kveðið var á
um skyldu Islandia Internet ehf.,
sem internetþjónustuaðila, til að
láta lögreglu í té tilteknai- upplýs-
ingar um ferðir eins af viðskipta-
vinum fyrirtækisins á intemetinu.
Nánar tiltekið segir í dómsorði að
Islandia Internet ehf. beri að láta
{♦greglu í té „upplýsingar, sem
varnaraðili [Islandia Internet] hef-
ur tiltækar, um hvaða skráðu not-
endur internetmiðlara hans kunni
að hafa unnið spjöll og gert breyt-
ingar á heimasíðum Garðaskóla og
Garðalundar 1. nóvember 1998“.
Sá rökstuðningur sem leiðir til
niðurstöðu Hæstaréttar er um
margt merkilegur og gefur
ákveðnar vísbendingar
um meðferð hliðstæðra
mála í framtíðinni.
Dómurinn kemst að því
að ríkir almanna- og
einkahagsmunir rétt-
læti að lögregla íái að-
gang að þeim upplýs-
ingum sem um var beð-
ið. Það sem vekur at-
hygli er að Hæstiréttur
virðist líta svo á að rík-
ir almanna- og einka-
hagsmunir séu almennt
fyrir hendi þegar lög-
regla hefur hagsmuni
af því að rannsaka af-
brot með þcssum
hætti.
Gunnar
Thoroddsen
í 17. gr. fjarskipta-
laga segir að allir þeir
sem starfa við fjar-
skiptavirki, hvort sem
um er að ræða starfs-
menn rekstrarleyfis-
hafa eða aðra, skulu
skyldir, bæði meðan
þeir gegna stai-fmu og
eftir að þeir hafa látið
af því, að halda leyndu
fyrir óviðkomandi aðil-
um öllu því sem um
fjarskiptavirkin fer,
hvort sem um er að
ræða efni skeyta eða
samtala eða hvort fjar-
skipti hafa átt sér stað
og milli hverra. Hér
ISLENSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
980. þáttur
ÓLAFUR Kristjánsson á Akur-
eyri undrast hversu margir mis-
fari með orðið mær. Hann veit
mörg dæmi þess að beygingin hafí
verið skökk í fjölmiðlum. Skal nú
að þessu hyggja.
Mær er jó-stofn, en beygist
nokkuð óreglulega í eintölu, af
ástæðum sem síðar greinir. Beyg-
ingin er svo:
Eintala Fleirtala
mær meyjar
mey meyjar
meytju) meyjum
meyjar meyja
Málið flækist af því að nefnifall
eintölu hefur stundum breyst í
mey fyrir áhrif frá þolfalli og
þágufalli (og fleirtölunni). Það er
þó einkum í sambandinu María
mey. Umsjónarmaður segir hik-
laust María mær, því að honum
þykir orðmyndin mær svo falleg,
og síst af öllu telur hann það
helgispjöll eins og einhverjum við-
mælanda hans þótti. Um þá beyg-
ingu, sem að ofan stendur, erum
við Ólafur Kristjánsson á einu
máli.
U f Hvernig stendur þá á því að
menn skuli stundum tala um
„mærina" eða jafnvel segja „frá
mærinni"? Það hlýtur að vera „öf-
ug áhrifsbreyting“ út frá nefni-
fallsmyndinni mær. Þvælum ekki
meira um beyginguna. Reynum að
sameinast um hina fógru beyg-
ingu sem fyrr greinir.
En hvernig í ósköpunum stend-
ur á því, að í stofni sama orðs
skuli ýmist vera æ eða ey? Á
þessu eru skýringar sem byggjast
á því, að í eldgamla daga skiptust
á eftir ákveðnum reglum hljóðin j
og w (sem táknaði meira kringt
samhljóð en v og er nefnt hálf-
hljóð= hálfgildings sérhljóð).
. ^pamla stofnsérhljóðið var a í öll-
um föllum. Til þess að gera þetta
ekki alltof flókið og fráhrindandi
skulum við aðeins bera saman á
frumnorrænu nefnifall og eignar-
fall: Nefnif. *mawir, eignarf.
maujóz. í nefnifallinu hefur w
fallið brott, a-hljóðið lengst og síð-
an orðið i-hljóðvarp á>æ, en í
eignarf. breyttist au í ey með j-
hljóðvarpi. Eg hefði átt að geta
þess áðan að í frumnorrænu var j
líka hálfhljóð eins og w. Það stuðl-
aði meira að segja við sérhljóð
langt fram eftir öldum. Bjarni
Y> Borgfirðingaskáld (Húsafells-
Bjarni):
Er það ekki aumt að sjá,
er einn kristinn fellur frá;
hann jarðast eins og hræið
án söngs, sem fuglar dæi.
★
Alltaf er eitthvað gott að gerast
^ í fræðum og fjarskiptum. Um-
sjónarmaður birtir með þökkum
eftirfarandi lesmál frá Jóni
Hilmari Jónssyni ritstjóra:
Nýr aðgangur að gagnasafni
Orðabókar Háskólans
„Orðabók Háskólans hefur nú
opnað nýjan aðgang að gagnasafni
sínu á netinu. Kjarni gagnasafns-
ins er sem fyrr aðalorðaskrá
Orðabókarinnar með notkunar-
dæmum úr rituðu máli, sem hefur
að geyma u.þ.b. 700 þúsund fletti-
orð. Við hvert orð í skránni kemur
fram frá hvaða tímabili dæmi eru
um það í ritmálssafni og hver
elsta heimildin er um orðið í safn-
inu.
Á síðustu árum hefur farið fram
umfangsmikill innsláttur á notk-
unardæmum í safninu með sér-
stökum stuðningi Lýðveldissjóðs.
Þetta efni er að drjúgum hluta
orðið aðgengilegt í gagnasafninu
og meira efni verður bætt við á
næstunni. Dæmin eru tengd við
flettiorðin, þannig að hægt er að
kalla fram dæmasafn einstakra
orða. Athyglisverð nýjung er fólg-
in í því að hægt er að fá dæmun-
um raðað á tvennan hátt, annars
vegar eftir aldri og hins vegar eft-
ir setningarlegu umhverfí fletti-
orðsins.
Önnur nýjung er sú að bregða
má upp yfírliti um orðmyndir ein-
stakra flettiorða eins og þær
koma fram í dæmunum. Þar sést
hversu mörg dæmi eru um hverja
orðmynd fýrir sig og frá hvaða
tíma dæmin eru. Hægt er að
skoða sérstaklega þau dæmi sem
eiga við einstakar orðmyndir.
Undanfarin tvö ár hefur verið
unnið að því að semja sérstaka
skrá um orðasambönd sem fram
koma í notkunardæmunum. Orða-
sambandaskráin er tengd við
flettiorðin, þannig að við hvert
flettiorð sem fram kemur í orða-
sambandi má fá fram lista um þau
orðasambönd sem um er að ræða.
I orðasambandaskránni eru nú
um 30 þúsund orðasambönd af
ýmsu tagi.
Gagnasafn Orðabókarinnar fel-
ur í sér margþættar upplýsingar
um orð og orðafar sem komið geta
almenningi, námsmönnum og
fræðimönnum að margvíslegum
notum. En gerð þess og uppbygg-
ing er jafnframt mikilvæg for-
senda þess að ráðist verði í að
semja heildstæða orðabókarlýs-
ingu á þeim orðaforða sem söfn
Orðabókarinnar hafa að geyma.
Slóðin að vefsíðu Orðabókar
Háskólans er www.lexis.hi.is."
★
Hlymrekur handan kvað:
Pað var óþarfi að bera ‘onum Birni hrós,
hann er bara eitt gement smástirniljós,
og ekkert að þakka,
þó hann eignaðist krakka
með því sem næst sofandi Þyrnirós.
★
Sigursteinn Hersveinsson, sem
okkur öllum er að góðu kunnur,
skrifar mér, en vill ekki láta mig
birta bréfíð. Með eftirgangsmun-
um fékk ég þó að sýna hér smá-
glepsur (umsjónarmaður gengst
upp við hrós góðra manna):
„Kæri Gísli.
Það er nokkuð langur tími sem
mig hefur langað til þess að senda
þér h'nu. Ástæðan er sú að ég hefi
mikið gagn og yndi af því að tesa
þætti þína um íslenskt mál. Eg
færi þér hér með mínar bestu
þakkir fyrir þá alla.
Eg verð nú að segja að kafli í
þættinum (978.) þar sem rakin eru
atriði úr bréfí Hólmfríðar Gests-
dóttur var eins og skrifaður fyrir
mína hönd, þ.e.a.s. ég hefi látið
fara í taugar mínar þessar tuggur,
sem hver etur eftir öðrum og
raktar eru í bréfí Hólmfríðar.
Ég heyri nokkrum sinnum í út-
varpi þegar fjallað er um skíðaí-
þróttir, að það sé fallinn allgóður
púðursnjór íyrir norðan, já meira
að segja á Hlíðarfjalli. Ætli lausa-
mjöll sjáist þar ekki lengur? Ég
held ég muni það rétt að þú hafír
fundið að þessu málfari en víst er
að ég hefi heyrt ábendingar frá
góðu fólki um að taka ekki upp
nýtt orð fyrir lausamjöll."
★
Nikulás norðan kvað:
Hún Hallótta dáðirnar drýgði
og dónura og kújónum ýgði,
fjötra af sér hristi,
var femínisti
og þúsundum mannkerta mýgði.
Auk þess hefur Amfinnur Am-
fínnsson bíóstjóri á Akureyri
kennt mér vestfírskt orðtak: að
gera lúkkum yfír eitthvað=
verða sér endanlega til skammar.
Ef menn kannast við þetta, væri
umsjónarmaður feginn að fá um
það vitneskju. Og Sigvaldi Júlíus-
son fær stóran plús fyrir „þriðj-
ung gengin í eitt“.
Þau leiðu mistök urðu í frá-
gangi síðasta þáttar að erindi úr
Bréfi um Ijóðstafi eftir Hannes
Pétursson var sett sem óbundið
mál. Skáldið og allir aðrir era
beðnir velvirðingar.
Svona á þetta að vera:
Aflar en sagnir og annað sem lýkur upp
tímum
felst undirrót þeirra, launung kynstofnsins
hjúpuð.
Þríeitt tilsvar? Véspá? Það veit ei neinn.
Að vettugi hafa menn borið fram slíkar
spurnir.
verður ekki rætt um það hverjar
heimildir internetþjónustuaðilar
hafa á annað borð til þess að safna
upplýsingum um internetnotkun
viðskiptavina sinna. Hins vegar er
samkvæmt ákvæðum fjarskipta-
laga ótvírætt að Islandia Internet
ehf. hefur, líkt og aðrir internet-
þjónustuaðilar, trúnaðarskyldu
gagnvart viðskiptavinum sínum um
þær upplýsingar sem safnað er á
meðan á internetnotkun viðskipta-
vina fyrirtækisins stendur.
Bæði í fjarskiptalögum og lögum
um meðferð opinberra mála er gert
ráð fyrir því að lögregla geti í þágu
rannsóknar opinbers máls fengið
dómsúrskurð um aðgang að til-
teknum upplýsingum, þ.á m. um
símtöl við tiltekinn síma eða fjar-
skipti við tiltekið fjarskiptatæki.
Lögin gera ráð fyrir því að slíkan
úrskurð megi því aðeins fá að a)
ástæða sé til að ætla að upplýsing-
ar, sem skipt geta miklu fyrir
rannsókn máls, fáist með þessum
Það verður að teljast
uggvænleg þróun ef
Hæstiréttur lítur svo á,
segir Gunnar Thorodd-
sen, að í hvert sinn sem
lögregla hefur ekki
aðra kosti vegna rann-
sóknar afbrota en að
lesa upplýsingar sem
skráðar hafa verið á
tölvutækt form, þá vegi
rannsóknarhagsmunir
þyngra en hagsmunir
einstaklinga um frið-
helgi einkalífs.
hætti, og b) að rannsókn beinist að
broti sem varðað getur að lögum
átta ára fangelsi eða ríkir almanna-
hagsmunir eða einkahagsmunir
krefjist þess.
I því tilviki sem hér um ræðir
beindist rannsókn málsins á broti
gegn 249. gr. a og 257. gr. al-
mennra hegningarlaga. Samkvæmt
ákvæðunum varðar það 6 ára fang-
elsi annars vegar ef maður á ólög-
mætan hátt breytir, bætir við eða
eyðileggur tölvuvélbúnað, eða gögn
eða forrit sem geymd era á tölvu-
tæku formi, eða hefur með öðrum
hætti gert ráðstafanir sem era til
þess fallnar að hafa áhrif á niður-
stöðu tölvuvinnslu og hins vegar ef
maður breytir, bætir við, þurrkar
út eða eyðileggur með öðram hætti
án heimildar gögn eða forrit sem
geymd era á tölvutæku formi og
ætluð era til tölvuvinnslu.
Þegar borin era saman ákvæði
tilvitnaðra ákvæða hegningarlaga
annars vegar og ákvæði laga um
meðferð opinberra mála virðist
nærtækast að álykta sem svo að
upplýsingar verði aðeins fengnar
lögreglu um internetnotkun sak-
borninga í undantekningartilvik-
um, þ.e. þegar ríkir almanna- og
einkahagsmunir krefjast þess.
Reyndar leiðir sú túlkun beinlínis
af orðalagi tilvitnaðra ákvæða,
enda nær refsing samkvæmt hegn-
ingarlagaákvæðunum ekki því 8
ára lágmarki sem lögin um með-
ferð opinberra mála gera ráð fyrir.
Það sé því alls ekki almenna reglan
að lögregla hafi aðgang að slíkum
upplýsingum, heldur sé það aðeins
í sérstökum tilvikum. Annað virðist
mega ráða af rökstuðningi Hæsta-
réttar.
I forsendum Hæstaréttar er vís-
að til þess að með þeirri háttsemi
sem grunur beindist að, mætti ætla
að færi gæfist á því að fá aðgang að
gögnum annarra og komast þannig
að upplýsingum um einkahagi
þeirra eða rjúfa eftir atvikum frið-
helgi einkalífs þess, sem brot bein-
ist gegn. I málinu hafi því verið
borið við að þeir sem áttu í hlut
kunni að hafa komist í „viðkvæm
gögn“. Þá segir í dómi Hæstarétt-
ar: „Eins og háttað er þeim verkn-
aði, sem málið varðar, er vandséð
hvaða úrræði sóknaraðili [lögregla]
hefur önnur til að upplýsa brotið
en þau, sem hann krefst hér að fá
að beita. Augljóst er að það sama
getur að öðru jöfnu átt við um sam-
bærileg brot. Er þannig hætt við
að mjög geti dregið úr varnaðará-
hrifum þeirra ákvæða almennra
hegningarlaga, sem áður er getið,
ef rannsókn á brotum gegn þeim er
háð þeim takmörkunum að ekki
verði aflað gagna á borð við þau,
sem krafa sóknaraðila í þessu máli
tekur til.“
Ljóst er að nákvæmar skrár um
ferðir manna á internetinu, tölvu-
póst og samskipti önnur í gegnum
tölvunet kunna að geyma við-
kvæmar persónuupplýsingar um
hagi manna, áhugasvið, fjárhag,
skoðanir og hugðarefni margs kon-
ar. Rétt eins og húsleit og síma-
hleran sætir ströngum takmörkun-
um samkvæmt lögum, ætti aðeins í
sérstökum undantekningartilvik-
um að heimila lögreglu að yfirfara
upplýsingar sem safnað hefui’ verið
með þessum hætti hjá internet-
þjónustuaðilum.
I dómi Hæstaréttar virðist hins
vegar gengið lengi’a og við það
miðað að þegar brot beinast að
tölvum, hugbúnaði eða tölvugögn-
um þá hafí lögregla „að öðru jöfnu“
heimild til þess að yfirfara við-
kvæmar persónuupplýsingar.
Þannig beri almennt að úrskurða
um slíkar heimildir lögreglu, enda
„vandséð hvaða úrræði [lögregla]
hefur önnur til að upplýsa þrotið"
en þau, að yfirfara persónuupplýs-
ingar sem geymdar era í tölvu-
skrám.
Það verður að teljast uggvænleg
þróun ef Hæstiréttur lítur svo á að
í hvert sinn sem lögregla hefur
ekki aðra kosti vegna rannsóknar
afbrota en að lesa upplýsingar sem
skráðar hafa verið á tölvutækt
form, þá vegi rannsóknarhagsmun-
ir þyngra en hagsmunir einstak-
linga um friðhelgi einkalífs.
Það er mikilvæg grundvallar-
regla að upplýsingar sem varða
einkamálefni, fjárhagsmálefni eða
önnur málefni einstaklinga fái að
fara leynt. Þessi þýðingarmiklu
mannréttindi hafa nú á dögum rík-
ara vægi þegar skráning margs
konar persónuupplýsinga hefur
færst í vöxt með tilkomu nýrrar
tölvutækni.
I kjölfar dómsins má ætla að sú
krafa komi fram frá viðskiptavinum
internetþjónustuaðila að viðkvæm-
ar persónuupplýsingar verði alls
ekki ski’áðar eða geymdar nema að
því leyti sem nauðsynlegt er til þess
að starfrækja viðkomandi fjar-
skiptaþjónustu. Það verður for-
vitnilegt að sjá hvort og þá hvernig
þeir aðilar bregðast við því.
Höfundur er héraðsdómslögmaður
og stiirfiii' hjá OZ hf.
Úrval af töskum
Háaleitisbraut 58-60, sfmi 581 3525