Morgunblaðið - 21.01.1999, Blaðsíða 34

34 FIMMTUDAGUR 21. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
SUMAR þjóðir eru ríkar af nátt-
úruauðæfum en fátækar af þekk-
ingu til að fullnýta þær. Þessar
þjóðir búa yfirleitt við fátækt: Aðr-
ar þjóðir eru fátækar af náttúruauð-
æfum en hafa gnótt þekkingar og
nota hana til að breyta innfluttum
hráefnum í verðmætar vörur. Þær
eru yfirleitt efnaðar. Best settar eru
þó þær þjóðir sem bæði eiga auð-
lindir og búa yfir þekkingu til að
nýta þær vel.
Lengst af voru Islendingar í hópi
þeirra fyrstnefndu. Við lifðum þá
fyrst og fremst á þeirri auðlind sem
fólst í landinu sjálfu og afrakstri
þess með þeim aðferðum sem frum-
stæð tækni og orka manna og dýra
megnuðu. Til langtíma litið var
þetta ekki sjálfbær þróun, því að í
aldanna rás minnkaði gróðurlendið
úr 40.000 km2 niður í 20.000 km2.
Landið bar heldur ekki meir en
u.þ.b. 60.000 manns við þessar að-
stæður.
Þegar við fórum að nýta auðlindir
hafsins í vaxandi mæli batnaði efna-
hagur þjóðarinnar stórlega og þá
fyrst og fremst eftir að vélvæðing
komst á til lands og sjávar. Aukin
þekking og tæknivæðing ásamt
betri skipulagningu bæði í stjórn-
sýslu og viðskiptum bættu um bet-
ur, að ógleymdum þeim þætti er síst
skyldi vanmeta, en það var aukið
frjálsræði. Við þessar aðstæður
gátu meir en 200.000 manns búið í
landinu við miklu betri lífsskilyrði
en á öldum áður.
Samt kom að því að við gerðum
okkur grein fyrir að það mátti of-
bjóða auðsæld hafsins, einkum með
stórtækum veiðitækjum nútímans
og ekki væri endalaust hægt að
sækja aukinn hagvöxt í greipar Æg-
is. Kvótakerfið var sett á og al-
mennt er nú viðurkennt
að ekki er eilíft hægt að
byggja betri efnahags-
leg lífskjör á gömlu auð-
lindunum tveimur, land-
inu og hafínu, jafnvel
með þeirn tæknivæð-
ingu og þekkingu sem
við nú höfum.
A fyrri hluta þessarar
aldar fóru menn hér á
landi smátt og smátt að
gera sér grein fyrir
þeirri auðlind sem fólst
í fallvötnum og hita í
iðrum jarðar. Almenn
rafvæðing hófst í kring-
um 1920 og lagning
hitaveitu u.þ.b. tuttugu
árum síðar. Þó að ýmsir hefðu þeg-
ar snemma á öldinni gert sér grein
fyrir að breyta mætti orku fallvatn-
anna í verðmæti, í formi vöru er
krefðist mikillar orku í framleiðslu,
var það ekki fyrr en á sjöunda ára-
tugnum sem þessar hugmyndir
komust í framkvæmd. í meir en
þúsund ár frá landnámi hafði Þjórsá
runnið óáreitt til sjávar en nú var
skriðþunga hennar og fleiri fall-
vatna breytt í útflutningsverðmæti.
Nú búa um 270.000 manns í landinu
við almennt betri lífskjör en nokkru
sinni fyrr.
Jafnframt því sem innlendar
orkulindir leggja okkur til það
mikla orku til ljóss, yls og iðnaðar,
að við hefðum vart efni á að flytja
inn kol og olíu til jafngildis við það,
þá gerum við okkur grein fjrir því
að sú náttúruauðlind sem enn er
ekki fullnýtt er orkan, og hún hlýtur
á næstu áratugum að vera sú auð-
lind sem nýta má til enn aukins hag-
vaxtar, annaðhvort til að framfleyta
meiri fólksfjölda í landinu við svipuð
lífskjör og við höfum
nú, eða svipuðum
fólksfjölda við enn
betri lífskjör.
En böggull iylgir
skammrifi. A árum áð-
ur þegar þjóðin bjó við
rýran efnahag þóttu
allar tækniframfarir
sem leiddu af sér
aukna hagsæld af hinu
góða. Þjóðin tók tækn-
inni tveim höndum.
Umhverfíð til lands og
sjávar virtist eilíft
geta verið uppspretta
meiri hráefna og enda-
laust tekið við úr-
gangi. En nú gerum
við okkur grein fyrir að umhverfinu
eru takmörk sett og að lífsgæði fela
meir í sér en bara bættan efnahag.
Það að hafa landrými og óspjallaða
náttúru eru líka lífsgæði.
Því hafa margir séð annmarka á
frekari nýtingu orkulinda landsins.
Eins og gerist í mannlegu samfélagi
vilja skoðanir manna skiptast í and-
stæður sem eru sterkt með eða á
móti. Sumir eru alfarið á móti öllum
nýjum virkjunum. Einkum er þá að
finna meðal þeirra kynslóða er
aldrei hafa búið við annað en gnótt
orku sem einmitt er tilkomin vegna
þess sem virkjað var. Hinir eru
færri (og e.t.v. af eldri kynslóð sem
ólst upp í fátækt í lítt spjölluðu um-
hverfí) sem vilja virkja allt sem
hægt er og láta sig umhverfismál
litlu skipta. Galdurinn er að sætta
þessi sjónarmið.
Öll hljótum við að vera sammála
um að við viljum búa við sem mest
lífsgæði, þar með talið landrými og
tækifæri til að umgangast landið og
njóta þess, auk góðs efnahags sem
Umhverfismál
Sú náttúruauðlind
sem enn er ekki full-
--------------7------
nýtt, segir Agúst
Valfells, er orkan.
leggur gi-undvöllinn að þessum
tækifærum, t.d. með því að gera
langtum fleinim en áður kleift að
ferðast um byggðir og óbyggðir í
eigin farartækjum.
Orkulindir landsins geta staðið
undir u.þ.b. fimmtán stóriðjuverum.
Væru þær þannig fullnýttar gætum
við trúlega búið við efnahagslega
tvöfalt betri lífskjör en í dag, jafnvel
með meira en 300.000 manns í land-
inu. En væru það meiri lífsgæði?
Sumii' eru á móti virkjunum vegna
þess að þeir álíta að það skerði vaxt-
armöguleika í ferðaiðnaði. Núna
koma u.þ.b. 130.000 ferðamenn ár-
lega til landsins. Ef þeir yrðu
260.000 skapaði það meiri hagsæld
en ný stórvikjun? Jafnvel þótt svo
væri megum við ekki gleyma því að
mengun felst líka í of mörgum ferða-
mönnum. Of mikið traðk og stór
fjöldi ferðamanna dregur úr ánægj-
unni af að skoða þá náttúru sem
ferðamennirnir koma til að skoða.
Þeir sem eru á móti frekari virkj-
unum og stóriðju segja að virkja
beri mannauðinn og upplýsinga-
tæknina og leggja áherslu á þjón-
ustugreinar. Því má svara, að vissu-
lega eigum við meiri mannauð en
nokkru sinni áður, sem ekki síst
felst í vel menntaðri yngri kynslóð.
En gleymum því ekki að mannauð-
ur nýtist því eingöngu að menn nýti
þekkingu sína til að umbreyta minni
verðmætum í meiri, það er að nota
tæknina til að nýta náttúruauðlind-
ir, eða veita þjónustu sem nýtist
mönnum. Menn lifa heldur ekki af
þjónustu einni saman né upplýsing-
um eingöngu. Frumþarfimar
byggjast á framleiðslu, annaðhvort
til eigin þarfa eða til að flytja út í
skiptum fyrir þann varning sem við
flytjum inn, bæði þann sem nauð-
synlegur er og þann sem við æskj-
um, enda þótt hann flokkist ekki
undir nauðsynjar.
Hinar hefðbundnu náttúruauð-
lindir íslands, gróðurlendið, miðin
og orkulindimar ásamt þeim
mannauði er felst í duglegu, vel
menntuðu og framtakssömu fólki
skapa grunn fyrir sjálfbært efna-
hagskerfi ef skynsamlega er að far-
ið. Allir era þessir þættir samofnir
og verða að skoðast í sameiginlegu
ljósi. Sjálfbært efnahagskerfi getur
verið sjálfbært þó að það sé við rýr-
an efnahag einstaklingsins. Það get-
ur líka verið sjálfbært við góðan
efnahag hvers og eins. Ennfremur,
ef við teljum landrými og ósnortna
náttúru til lífsgæða, verðum við að
gera upp við okkur hver við viljum
að fólksjöldinn í landinu sé, en á
undanfarinni öld höfum við meir en
þrefaldast að höfðatölu.
Framtíðin er undir okkur sjálfum
komin, það er að segja, hvers við
æskjum, hvaða lífsgæði við viljum
búa við, hvernig við nýtum náttúru-
auðlindirnar og mannauðinn á sem
skynsamastan hátt. Þetta felur í sér
spurninguna um hvernig við finnum
jafnvægið milli nýtingar auðlinda,
álags á umhverfi og fólksfjölda í
landinu.
Höfundur er verkfræðingur.
UMRÆÐAN
Umhverfí, orku-
vinnsla og efnahagur
Ágúst Valfells
Af norskum bókaverðlaunum
ÞAÐ var með nokk-
urri eftirvæntingu sem
ég fór að fylgjast með
bókaútgáfu í Noregi
síðastliðið haust. Eg
hélt alltaf að bókajólin
væra séríslenskt fyrir-
brigði en komst brátt
að því að hér skipar
bókin sinn fasta sess í
jólagjafaflóðinu.
I Þrándheimi, sem er
borg á stærð við
Reykjavík, era nokkrar
stórar bókaverslanir. í
september sá ég aug-
lýsingu um bókakaffi í
Mox-næss-bókaversl-
uninni, sem er í miðjum bænum í
ákaflega fallegu húsi og líkist mest
ævintýrahöll.
- Kaffi, hugsaði ég og leit í kring-
um mig í yfirfullri versluninni á
annatíma.
En umrætt kvöld
var búið að rýma til,
raða upp stólum, koma
fyrir sviði og nú upp-
hófst lestur úr nýút-
komnum bókum frá
ýmsum forlögum.
Þarna var lesið úr
skáldsögum fyrir full-
orðna, ljóðabókum og
bókum fýrir stálpuð
börn og unglinga. í
hléi var boðið upp á
kaffi, vöfflur og rjóma.
Húsfyllir var og urðu
margir að standa.
í október buðu sömu
menn enn á ný til
bókakaffis og nú var þemað: Ast og
sambúð (Kærlighet og samliv). Þá
vora enn fleiri mættir. Sem ég sat í
hléinu og japlaði á ókeypis vöfflunni
minni fór ég að horfa í kringum mig
og hugsa heim.
Bókmenntir
Allt sem maður rekst á
í útlöndum og er gott,
segir Kristín Steins-
dóttir, langar mann til
jess að taka með heim.
Það er nú svo að allt sem maður
rekst á í útlöndum og er gott langar
mann til þess að taka með heim.
Þarna hafði nýlokið lestri ung-
lingabókahöfundurinn Anne B.
Ragde sem er mjög skemmtilegur
höfundur og náði vel eyrum áheyr-
enda. Og ég fór að rifja upp upp-
lestrarkvöldin heima.
Úti á landsbyggðinni era þau
gjaman blönduð, lesið úr bókum
fyrir stálpaða krakka, unglinga og
fullorðna. En einhvem veginn
finnst mér að blandaðir upplestrar
heyri til undantekninga á Reykja-
víkursvæðinu. Er það misminni?
Oftast er upplestri úr bókum fyr-
ir börn þjappað saman í eina alls-
herjardagskrá þar sem Tommi og
Jenni fá gjarnan að vera með, nú
eða jólasveinninn svona eins og til
þess að trekkja, plata bömin til
þess að koma!
Einu sinni var ég beðin að lesa
upp fyi-ir böm í Perlunni. Þetta var
á jólaföstu. Þarna voru mættir
nokkrir barnabókahöfundar og svo
náttúrlega jólasveinninn. Hann
söng fyrir bömin á eftir höfundin-
um sem las á undan mér. Svo sagði
sveinki:
„Nú kemur rithöfundur og ætlar
að lesa fyrir ykkur úr ægilega
skemmtilegi'i bók en ég ætla að
labba um salinn og spjalla við ykkur
á meðan. Mér finnst nefnilega svo
gaman að spjalla við böm.“ Svo
lagði sveinki af stað með krakkana í
halarófu á eftir sér og ég stóð ein
eftir með þessa „ægilega skemmti-
legu bók“.
Þegar við höfundar förum í skól-
ana og lesum þar höfum við engan
jólasvein með okkur, heldur ekki
Tomma og Jenna, og það gengur
undantekningarlítið mjög vel.
Mér hefur oft fundist að hvorki sé
gert ráð fyrir því að börn hafi gam-
an af venjulegum upplestri né því
að aðstandendur bama og unglinga
geti haft gaman af því að heyra á
notalegu upplestrarkvöldi lesið úr
bókum fyrir þessa aldurshópa. Og
samt eru það í langflestum tilfellum
fullorðnii' sem kaupa bækurnar. Er
þeim þá treyst til þess að kaupa
UTSAL
Opið á laugardögum frá kl. 10 til 16.
TSALA
DTfflarion
Jakkar kr. 5.000
Blússur kr. 2.800
Buxur kr. 2.800
Reykjavíkurvegi 64, sími 565 1147
Kjólar kr. 3.800
Kristín Steinsdóttir
bækur en ekki til þess að hlusta á
lesið úr þeim?
Hjá Mox-næss var enginn jóla-
sveinn, töluvert af ungu fólki og
margir fullorðnh'. Ég sá ekki betur
en að allir skemmtu sér prýðisvel
undir lestrinum. Er þá svona mikill
líffræðilegur munur á Islendingum
og Norðmönnum eða er það eitt-
hvað annað sem ræður för?
í nóvember var enn boðið til
bókakaffis. Þá átti að veita Mox-
næss-verðlaunin í fyrsta sinn, 20
þúsund norskar krónur eða sem
samsvarar tæpum 200 þúsund ís-
lenskum krónum. Þau verðlaun eiga
að ganga til rithöfundar sem er í
fullu fjöri og búsettur í Þrændalög-
um. Hafi verið margt um manninn í
september og október keyrði um
þverbak í nóvember. I auglýsing-
unni hafði verið tilkynnt að verð-
launin færu til barna- og unglinga-
bókahöfundar. Fjórir höfundar af
fimmtán virkum voru komnir í úr-
tak, lásu úr verkum sínum og sögðu
frá rithöfundarferli. Síðan kom for-
maður dómnefndar og veitti einum
þeiira fjögurra, Thorvald Sund,
verðlaunin. Þá ætlaði allt um koll að
keyra og greinilegt að hann á
marga aðdáendur jafnt meðal barna
og fullorðinna.
Ég spurði einn af aðstandendum
verslunarinnar að því seinna af
hverju þeir hefðu byrjað á því að
veita barna- og unglingabókahöf-
undi þessi verðlaun, sem eiga nú að
verða árviss viðburður. Hann horfði
dálítið hissa á mig eins og hann
skildi mig ekki alveg en svaraði svo:
„Af hverju ekki?“
Ég tek undir með honum: Af
hverju ekki?
Og enn varð mér hugsað þeim og
nú síðast til útgefenda og íslensku
bókmenntaverðlaunanna sem verða
veitt á næstu dögum.
Höfundur er rithöfundur og
dvelur í Noregi
!
I
I