Morgunblaðið - 24.01.1999, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 24. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
TIL VARNAR
BÓKAMARKAÐI
UM NOKKURT skeið hefur
mátt sjá harða gagnrýni á bóka-
markaðinn og lögmál hans í bók-
menntaskrifum Morgunblaðsins; nú
síðast (5/1 99) voru íslensku bók-
menntaverðlaunin sögð ómarktæk
vegna þess að öll framkvæmd
þeirra bæri „þess merki að útgef-
endur hafa fyrst og fremst stofnað
til þeirra í markaðssetningar- og
auglýsingaskyni". Greinin er eftir
Þröst Helgason, en hann hefur
stundum skrifað glöggar athuga-
semdir um skáldskap í blaðið á und-
anförum árum. Þröstur er sá höf-
undur blaðsins sem hefur gengið
lengst í gagnrýni sinni á bókamark-
aðinn, og telur hann að markaðs-
sjónarmiðin séu að vinna bók-
menntasköpuninni mikið tjón, „og
eru raunar langt komin með að gera
bókmenntimar að kennimarka-
lausri flatneskju" (Um bókmenntir
og markað, Mbl. 19/8 1998).
Nú er það morgunljóst að bóka-
útgáfu er einsog annairi markaðs-
starfsemi gagnrýnið aðhald bráð-
nauðsynlegt, og er fráleitt að
kveinka sér undan því. Ennfremur
hlýtur það að vera hlutverk fjöl-
miðla í þeirri umfjöllun að hafa
hagsmuni höfunda og neytenda að
leiðarljósi. En vandinn við gagnrýni
einsog þá sem hér er vitnað til er að
hún er alltof almenn til að gagnast
nokkrum þeim sem starfar á bóka-
markaði. Stundum fínnst mér
einsog alhæfíngarnar beri sannleik-
ann hreinlega ofurliði. Tökum önn-
ur dæmi úr sömu grein: „Fagur-
fræði markaðarins ræður því hvað
er lesið og hvað ekki og hún spyr
ekki að hugmyndalegum eða list-
rænum átökum heldur að söluvæn-
legri ásjónu. í kapphlaupi um kaup-
endur skiptir bros rithöfunda meira
máli en bókmenntagáfa þeirra.“
Leyfist mér að spyrja: Er hægt að
segja þetta í fullri alvöru um ís-
lenskan bókamarkað? Og hverjir
eru það þá sem hafa farið með sigur
af hólmi í kapphlaupinu, hæfileika-
snauðir en með undursamlegt bros,
meðan aðrir sitja, greinilega í afar
bókstaflegum skilningi, eftir með
súrt eplið og fullan mal hæfileika?
Mér sýnist raunar sannleikurinn í
þessu máli annar: Þegar fagurbók-
menntir eru annars vegar er ein-
faldlega ekkert samband milli sölu
og gæða, hvorki til né frá. Það er
jafn fráleitt að telja að þær bækur
einar séu góðar sem seljast einsog
hitt, að telja að einungis fullkomin
listræn flatneskja eigi
uppá pallborð markað-
arins. Sala og gæði eru
tveir ólíkir mælikvarð-
ar, sem stundum eiga
samleið, stundum ekki.
Hið eina sem hægt er
að fullyrða í þessum
efnum er að góðar bók-
menntir eru líklegri til
að lifa lengur, og rata
um síðir til sinna, án
þess að nein trygging
sé fyrir því.
Þröstur segir enn-
fremur í grein sinni:
„Undir þessu ofríki
markaðarins vei'ður
skírskotun bókmennt-
anna annarleg. Það er
eins og þær tali út úr eyðu, ein-
hverju hugmyndalegu tómi en hafi
ekkert að markmiði nema sjálfar
sig. Viðmiðin eru ætíð aðrar afurðir
Hið eina sem hægt er
að fullyrða í þessum
efnum er að góðar
bókmenntir eru lík-
legri, segir Halldór
Guðmundsson, til
að lifa lengur, og rata
um síðir til sinna, án
þess að nein trygging
sé fyrir því.
markaðarins. Öll sérkenni skírskota
þangað en Iistrænn og hugmynda-
legur frumleiki em tabú.“ Eg er
reyndar ekki alveg viss um að ég
skilji fyrri hluta þessarar efnis-
greinar, frekar en ég er viss um
hvort það sé alslæmt að sumar bók-
menntir hafí ekki annað markmið
en sjálfar sig. En í seinni málsgrein-
inni eru staðreyndimar aftur rotað-
ar með sleggju alhæfingarinnar. Ef
við lítum á tíu söluhæstu skáldsögur
síðustu jólavertíðar hér, skv. lista
Félagsvísindastofnunar, eiga eftir-
taldir íslenskir höfundar þar verk:
Þórarinn Eldjárn, Einar Kárason,
Guðbergur Bergsson, Huldar
Breiðfjörð, Björn Th. Bjömsson og
Thor Vilhjálmsson. Er virkilega
hægt að fullyrða að þessir höfundar
hafi bannfært listræn-
an og hugmyndalegan
framleika úr verkum
sínum? Af því ívitnuð
gi-ein Þrastar er skrif-
uð fyrir núverandi ver-
tíð má nefna nöfn
nokkurra þeirra höf-
unda sem hafa átt sölu-
hæstu skáldsögur und-
anfarin ár: Vigdís
Grímsdóttir, Ólafur Jó-
hann Ólafsson, Guð-
mundur Andri Thors-
son, Steinunn Sigurð-
ardóttir, Einar Már
Guðmundsson. Er
þetta allt hæfileika-
snautt fólk sem ekki
tekur starf sitt alvar-
lega en brosir þeim mun breiðar?
Mér er vel Ijóst að í það minnsta
jafn margir góðir höfundar hafa á
sama tíma ekki átt jafn miklu sölu-
gengi að fagna (þótt reyndar sé til
eitthvað sem heitir góð sala, án þess
að vera metsala). Rétt einsog mark-
aðsgengi þeirra höfunda sem hér
eru nefndir hefur verið æði mis-
jafnt. En ályktunin sem ég vil draga
af þessu er einfaldlega sú að ís-
lenskur bókamarkaður hefur ekki
bannfært listrænan metnað, úthýst
öllum frumleika, gert allt einsleitt
og tekið ásjónu höfunda fram yfir
hæfileika þeirra, svo vitnað sé til
greinar Þrastar. í mestum auglýs-
ingalátum jólavertíðar getur auðvit-
að verið að útgefendur óski sér
stundum að svo væri, og kann að
vera að hættan sé fyrir hendi, en af-
raksturinn talar öðra máli. Hvað
sem öllum ágöllum líður tel ég að
fjölbreytni íslensks bókamarkaðar
sé ótrúlega mikil, og erlendum
starfsfélögum okkar undrunarefni.
Grunnþættimir í gagnrýninni á
íslenskan bókamarkað eru ekki ný-
ir. Ekki leist Gesti Pálssyni á sköp-
unarmátt íslenskra höfunda í fyrir-
lestri sínum um Lífið í Reykjavík
(1888): „Það er eins og íslenzkt bók-
mentalíf sé einmitt nú að kulna út;
bækur eða kver, sem lesandi eru,
koma ekki út nema á 5 eða 10 ára
fresti.“ Og Benedikt Gröndal hefði
tekið undir orð Þrastar Helgasonar
um frumleikann, ef marka má um-
mæli hans í ritgerðinni Reykjavík
um aldamótin 1900: „frumsamdar
sögur þekkjast ekki, engum dettur
neitt í hug!“ Þessar áhyggjur era
jafn gamlar íslenskum bókamark-
aði, sem reyndar verður að teljast
mjög ungur á vestrænan mæli-
kvarða. Rétt einsog óttinn við að
önnur afþreying muni útrýma bók-
menntunum er ekki nýr: „Hver
verða örlög orðlistarinnar á öld
kvikmynda, raufarasagna og skríl-
ræðis?“ spurði Þorkell Jóhannesson
í grein um Einar Benediktsson árið
1924. Og ritstjóri Eimreiðarinnar,
Sveinn Sigurðsson, sagði í grein í
tímariti sínu árið 1925: „Þessi of-
vöxtur á bókamarkaðnum er orðinn
áhyggjuefni hér á landi.“ Það er
mesta furða hversu mörg frambæri-
leg íslensk skáldverk hafa síðan
fundið sér þakkláta lesendur eftir
refilstigum markaðarins, ef
áhyggjuefni andans manna eru enn-
þá hin sömu.
Það er heldur ekki nýtt, einsog
stundum virðist hald manna, að per-
sóna höfundarins sé á markaðnum
tekin fram yfir verk hans. Við get-
um farið aftur í árdaga nútíma
bókamarkaðar eftir því. Tylft
manna sá frumsýninguna á verki
Goethes, Ifgeníu í Táris, árið 1779,
og litlu fleiri keyptu bókina þegar
hún kom út 8 árum síðar. Samt var
enginn höfundur umtalaðri í miðlum
Til sölu
M. Benz G 300
turbo diesel,
24 ventla
með millikæli,
205 hestöfl,
5 dyra.
Árgerð '97, ekinn 73 þ. km. Akstursbók fylgir. Litur svar-blásans. Bifreiðin er
með öllum hugsanlegum aukabúnaði, t.d. sídrif, 3x org. driflæsingar, 5 g.,
sjálfskipting, ABS, leður svart, Hnota, hiti í sætum og framrúðu, forhitari á vél
með tímastilli og fjarstýringu, skriðstillir, loftkæling, rafdr. sóllúga, sæti,
rúðuvindur og speglar, litað gler, GPS tæki, 5 Benz álfelgur 16", ný nagladekk
295, 75 R16, sumardekk, dráttarkúla m. festingu fyrir spil, útv., segulb., 6
diska geislaspilari með fjarst., þjófavarnark. og samlæsing með fjarst., 4
kastarar, grindur, framlenging á loftinntaki, loftdæla fyrir dekk o.fl. o.fl.
Möguleiki á 9 sætum.
Ný yfirfarinn hjá umboðinu. Bifreiðin er sem ný. Ath. skipti ód.
Verð 6,8 m. Uppl. í síma 896 8673.
Halldór
Guðmundsson
þess tíma en þýski skáldhöfðinginn,
sem i-aunar hafði sjálfur mikið yndi
af að sviðsetja sig. Þannig hefur
aldrei verið trygging fyrir því að
markaðsfærsla ásjónu höfundar
skili sér í sölu verka hans, og sam-
bandið þar á milli ekki nærri eins
einfalt og Þröstur lætur í veðri
vaka.
Lærdómurinn af þessu er ósköp
einfaldlega sá að heimsslitaspár um
afdrif bókmennta á markaðnum eru
ekki nýjar, og hafa til þessa ekki
reynst réttar. Markaðurinn hefur
ekki útjafnað allt og breytt öllu í
hugmyndasnauða flatneskju. Það
þarf auðvitað ekki lengi að fletta í
Hómer eða Njálu til að vita að
framfarahugtakið á ekki við í sögu
bókmenntanna. Samt era í henni
margvíslegar sveiflur, og ég þori að
fullyrða að sem heild er íslenskur
bókmenntavettvangur bæði ríkari
og fjölbreyttari nú en fyrir öld síð-
an. Hvernig kemur það heim og
saman við kenningar um útfletjandi
áhrif markaðslögmálanna?
En hvar kemur útgefandinn inn í
þetta og hvert er hlutverk hans?
Það er óþarfi að mikla það fyrir sér,
hvort heldur er með sjálfsupphafn-
ingu eða einkennilegum samsæris-
kenningum, né heldur að gera of lít-
ið úr því. Það er einfaldlega miðlun:
að koma hugverki höfundar til sem
flestra lesenda, eða a.m.k. þeirra
sem það á erindi við. I þeirri við-
leitni grípa útgefendur, einsog aðrir
seljendur á markaði, oft til óprútt-
inna bragða sem sjálfsagt er að
gagnrýna. En það er ekki víst að til
séu betri valkostir en bókamarkað-
ur til að koma verkum, góðum sem
slæmum, á framfæri við lesendur. I
sögunnar rás hafa þeir kostir eink-
um verið mæcenatið svonefnda, þar
sem skáldin fengu skjól við hirðir
fursta og gátu stundum skrifað við
sæmilega örugga afkomu. Það varð
aldrei öflugt hér á landi, þar sem
mest bar á fátækt og dreifingu bók-
mennta með uppskriftum, reyndar
allt fram á þessa öld. Og svo er það
auðvitað sovéska kerfið, þar sem
bókmenntum var dreift með mið-
stýrðum hætti, oft í risastórum upp-
lögum. Þetta gat jafnvel átt við um
þýðingar íslenskra bókmennta á
mál austantjaldslanda. Enda má, út
frá að sönnu nokkuð þröngu sjónar-
horni, færa rök að því að fall múrs-
ins hafi verið eitthvert mesta áfall
seinni tíma fyrir dreifingu íslenskra
bókmennta erlendis. Ekki er þó þar
með sagt að endurreisn miðstýrðrar
ríkisútgáfu sé vænlegasta leiðin til
að bjarga bókmenntasköpuninni
undan ofríki markaðarins. Kannski
býður hann þrátt fyrir allt uppá
skástu leiðina til að koma bókum á
framfæri, enda saga þeirra samofin
sögu borgaralegs samfélags frá
upphafi.
Auðvitað leynast margvíslegar
hættur á bókamarkaðnum, þótt leit-
un kunni að vera á betri kerfum á
þessu sviði. Hringamyndun og til-
heyrandi fákeppni hefur verið áber-
andi undanfarin ár, einkum á
stærstu málsvæðunum. Um það
hefur bandaríski útgefandinn
André Schiffrin skrifað af skyn-
semi, en kenningar hans voru rakt-
ar ítarlega í Reykjavíkurbréfi
Morgunblaðsins fyrir ekki margt
löngu. Mörg stærstu forlögin í
Bandaríkjunum hafa komist í eigu
fjölmiðlarisa eða eignarhaldsfyrir-
tækja, sem fara fram á 12-15%
hagnað af bókaútgáfu, eða sam-
bærilegan við þann sem önnur af-
þreyingarsvið viðkomandi sam-
steypa gefa af sér. Vandinn er sá,
einsog Schiffrin benti á í grein í
vikuritinu The Nation fyrir tveimur
árum, að meðalhagnaður banda-
rískrar bókaútgáfu á þessari öld
hefur ekki verið meiri en 4%. Ætli
menn að gerbreyta því er hætt við
að beitt verði aðferðum þar sem titl-
um er fækkað, allt er lagt uppúr
svonefndum metsölubókum og sölu-
mennska verður æ ósvífnari. Enda
hafa minni sjálfstæðar bókaútgáfur,
sem oft hafa dugað fagurbókmennt-
unum vel, átt á brattann að sækja í
Bandaríkjunum og Þýskalandi und-
anfarin ár. Hins vegar er ekki víst
að þessar aðferðir gagnist mark-
aðnum til lengdar, jafnvel þótt ein-
ungis sé horft á hagnaðinn. Þegar
fram líða stundir getur fábreytnin
minnkað vægi bókamarkaðarins í
tómstundum fólks; flatneskjan
skaðar markaðinn þegar til lengri
tíma er litið, þótt skammtímasjón-
armiðin kunni að valda nokkru tjóni
að sinni.
Onnur hætta sýnist mér þó vera
meiri, þótt hún tengist ekki mark-
aðnum nema óbeint. Það er sú gjá
sem fer dýpkandi í Bandaríkjunum
og víðar á Vesturlöndum milli
þeirra sem lesa mikið, og jafnvel æ
meira (hvort sem það er á rafrænu
eða prentuðu formi), og hinna sem
lesa ekki neitt, og eru smám saman
að verða ólæsir. Hér skapast hætta
nýn-ar stéttaskiptingar auk þess
sem lýðræðinu er stefnt í voða. Þeir
sem aldrei lesa geta orðið auðveld
bráð hvers kyns lýðskrumara, og
flestir framtíðarvegir eru þeim lok-
aðir. Þessi hætta er óhugnanlegri
en svo að öflugur bókamarkaður
einn og sér geti forðað okkur frá
henni. En þó getur hér til dæmis
komið til kasta afþreyingarbók-
mennta, sem einatt er gert lítið úr:
þær hafa opnað mörgum manninum
undraheim lestrarins, rétt einsog
Enid Blyton hefur smitað ótal börn
af lestrarbakteríunni. Okkur ís-
lendingum er því höfuðnauðsyn að
varðveita og styrkja breidd bóka-
markaðarins, fremur en að kvarta
undan ofríki hans.
Undirritaður er ekki þeirrar
skoðunar að óheft markaðslögmál
eigi að ríkja á íslenskum bókamark-
aði, enda er ekki svo. Opinber
stuðningur við rithöfunda skiptir
miklu, og þótt ýmislegt megi að
Launasjóði rithöfunda finna hefur
það kerfi í meginatriðum gefist
bærilega, eftir að pólitískum úthlut-
unum lauk. Þá hafa Þýðingarsjóður
og Menningarsjóður gagnast bóka-
útgáfunni vel. Vegna smæðar mál-
svæðisins þyrfti þó að gera betur af
opinberri hálfu, svo íslendingar
eignist á sínu máli verk sem þeim
eru nauðsynleg, svo sem orðabækur
og hliðstæð stói’virki. Þess má geta
að sé ísland borið saman við önnur
Norðurlönd eru styrkir til bókaút-
gáfu lægstir hér á landi. En mjög
stór hluti íslensks bókamarkaðar
bjargar sér sjálfur, og það hlýtur að
vera bæði fagnaðar- og undrunar-
efni á svo litlu málsvæði. Hér á
landi eru gefnir út tvöfalt fleiri titl-
ar á hverja þúsund íbúa en á öðrum
Norðurlöndum. Bóklestur mælist
hér umtalsvert meiri, og gjafamark-
aður er öflugur. Okkur hættir
stundum til að gera lítið úr hinum
síðarnefnda, og iðulega hnussar í
bókmenntafólki yfir jólabókamark-
aðnum. En þá er að tvennu að
hyggja: I fyrsta lagi er samhengi
milli gjafa og lestrar. Sýnt hefur
verið fram á að það dregur úr bók-
lestri barna og unglinga, sé hætt að
gefa þeim bækur í jólagjöf. Og í
öðru lagi hefur jólamarkaðurinn
heldur ekki lengur þá yfirþyrmandi
þýðingu sem margir telja hann
hafa. Eftir því sem ég kemst næst
má áætla að bóksalan í nóvember
og desember sé um þriðjungur af
sölu á bókamarkaðnum í heild. Sem
þýðir að tveir þriðju sölunnar fara
fram á öðrum tíma, en margir halda
sjálfsagt að þessu sé öfugt farið.
Jólamarkaðurinn hefur ennþá yfir-
gnæfandi þýðingu þegar útgáfa fag-
urbókmennta er annars vegar, en
þó fer líka þar umtalsverð sala (á
kiljum, gjafaútgáfum, ritsöfnum
o.s.frv.) fram á öðrum tíma. Hin
sterka staða bóka á jólagjafamark-
aði er reyndar langt því frá sjálfgef-
in, og það væri sannarlega harms-
efni ef hún léti þar undan síga.
Könnun íslensks bókamarkaðar
er alltof skammt á veg komin. En
hann á sannarlega skilið rannsókn-
ir, hvasst aðhald og nákvæma um-
fjöllun, fremur en ógrundaðar al-
hæfingar. Hvorki hefur verið sýnt
fram á að hann hafi bannfært list-
rænan og hugmyndalegan frum-
leika, tekið ásjónu höfunda í eitt
skipti fyrir öll fram yfir kunnáttu
þeirra né að markaðssjónarmiðin
séu „langt komin með að gera bók-
menntirnar að kennimarkalausri
flatneskju“.
Höfundur er útgáfustjóri Máls og
meiwingur.