Morgunblaðið - 12.03.1999, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 12. MARZ 1999 39
UMRÆÐAN
Heilbrigðismál á dagskrá
HEILBRIGÐISMAL ei*u varla á
dagskrá hjá nokkrum stjórnmála-
flokki í komandi kosningum. Ekki
vantar að ýmislegt sé að. Fólk kvai*t-
ar um biðlista og þjón-
ustuleysi á stofnunum
og í heilsugæslu, bæði í
þéttbýli og dreifbýli.
Svör eru þau helst að
það þurfi að spara. Og
fólk fer. Vill ekki vinna
lengur í ríkisrekstrin-
um. Tali stjórnendur
upphátt um fjársvelti
stofnana sinna eru þeir
kallaðir „á teppið" í
ráðuneytinu. Meginhluti
heilbrigðisþj ónustunnar
er háður fjárlagastýr-
ingu og ríkiseinokun.
Astandið kallast velferð-
arkei-fí en er læst í víta-
hring. Pólitískum víta-
hring óskilgreindrar
Ingdlfur S.
Sveinsson
skattheimtu, fjárlagareksturs, ráðu-
neytisstýringar og ráðaleysis.
Ríkið takmarkar þjónustu á stór-
um sviðum með lokunum og biðlist-
um. Fólk er ótryggt í raun, hvað sem
það borgar í hítina. Tryggingin nær
aðeins svo langt sem ríkisútgerðinni
hentar á hverjum tíma. Engar hug-
myndir eru í augsýn til að komast úr
þessari eymd, síst meðal stjómmála-
manna. Sjálfstæður rekstur sem bæt-
ir þjónustuna er til en á erfitt upp-
dráttar vegna andstöðu ríkisins.
Framsóknarmenn lýstu á nýlegu
flokksþingi ánægju með stjóm sína á
málaflokknum, tilbúnir að halda áfram.
Vinstri flokkamir era sáttir við ríkis-
reksturinn. Benda þó á
slæma meðferð allra
sem eiga bágt og segja
þeim að kjósa sig. Segj-
ast myndu skammta
meira skattfé á kerfið
fengju þeir að ráða.
Sj álfstæ ðisflokkur-
inn hefur í allmörg ár
samþykkt á landsfund-
um stefnu sem boðar
fráhvarf frá ríkisútgerð
heilbrigðisþj ónustunn-
ai' og ríidseinokun
trygginga. Ur viðjum
ríkisreksturs og inn í
nútímann. Þessi stefna
flokksins hefur verið til
skrauts en ekki komið
til framkvæmdar í for-
ystu flokksins og varla til umræðu.
Halda mætti stundum að heilbrigðis-
mál væru ósýnileg. Agætur fjár-
málai'áðhema okkar sagði nýlega í
Flokksfréttaviðtali að núorðið væri
ríkið rekið líkt og einkafyrirtæki.
Allir hafa blinda bletti í sjónsviðinu
en ríkisrekstur uppá fjórðung fjár-
laga ætti vai'la að fara framhjá fjár-
málaráðherra. Heilbrigðismál hafa
einangrast utan við stjómmálaum-
ræðuna.
Fynnim, þegar Sjálfstæðisflokk-
urinn fór með ráðuneyti heilbrigðis-
mála, fylgdu ráðhemar hiklaust sósí-
alistískri stefnu ráðuneytisins. Síð-
ustu tvær ríkisstjórnir undir forystu
sjálfstæðismanna hafa látið fagráð-
herra samstarfsflokksins annast
heilbrigðismálin meðan Sjálfstæðis-
flokkurinn hefur leitt þau mál hjá
sér og tekið umræður um þau af
Heilbrigðismál
Sjúklingar hafa minni
rétt nú, segir Ingólfur
S. Sveinsson, en þeir
höfðu fyrir nokkrum
áratugum.
dagskrá. Því má með sanni segja að
yfirgnæfandi sósíalistískt rekstrar-
fyrirkomulag heilbrigðisþjónustunn-
ai- á Islandi sé á ábyrgð sjálfstæðis-
manna. En eitt er víst: Raunveruleg-
ar úi'bætur verða varla án tilverkn-
aðar Sjálfstæðisflokksins.
Heilbrigðisþjónustan, það um-
fangsmikla svið, hefur aldrei fengið
að njóta sjálfstæðisstefnunnar.
Aldrei fengið að njóta heilbrigðra
viðskiptahátta atvinnu- og viðskipta-
frelsis. Sjúklingar hafa því ekki
fengið að njóta þess heldur sé frá
talin lyfjaverslunin nú nýlega. Sjúk-
Hvað með MS-genið
og hina einsleitu
þjoð?
GREINARKORNI,
sem ég ritaði í Morgun-
blaðið 16. október 1998
og bar heitið: „Nýir sið-
ir með nýjum herram“,
spurðist ég fyrir um
MS-genið, en frá því var
sagt í Morgunblaðinu
19. ágúst sl. Ekkert
svar hef ég fengið enn.
Svo benti kunningi
minn mér á grein í
breska vísindaritinu
Brain (1998), þar sem
segir frá niðurstöðum
rannsókna sem hópur
breskra vísindamanna
hefur stundað um ára-
bil. Þar var allt gena-
mengið „skannað", all
þétt. Þessi rannsókn stóð yfir í möi'g
ár og var gerð í þremur áföngum. I
greininni er aðferðum lýst, bæði
tæknilegum og tölfræðilegum, auk
sjúkdómsgreininga. Ekki verður far-
ið nánar út í þá sálma hér. Allar
rannsóknir hafa sýnt fylgni við vefja-
flokkakerfið (HLA, MHC) sem er á
litningi nr. 6, þar á meðal rannsókn á
íslenskum MS-sjúklingum (1978-
1980) og ættingjum þeirra, en höf-
undur þessa greinarstúfs var meðal
rannsóknamanna (Acta Neurologica
Scandinavica, 1980). Breska rann-
sóknin nær til 251 systkina pars þar
sem bæði systkinin höfðu sjúkdóm-
inn. Höfundar draga að vísu þá
ályktun af rannsókninni að það þurfi
1.000 systkina pör til að ná sterkari
vísbendingu. Hver er fjöldi systkina
para sem þjáist af MS-sjúkdómnum
á íslandi? Era íslendingar of fáir
fyrii' svona rannsóknir? Þótt svo að
meira en 190.000 arfgerðir hafí verið
greindar fannst ekkert „aðalgen"
(major gene) tengt þessum sjúkdómi
í bresku rannsókninni. í niðurlagi á
samantekt gi-einarinnar segir í laus-
legri þýðingu: „Það sem nú er hægt
að segja er að gen með meiri háttar
áhrif er útilokað frá 95% af erfða-
menginu og gen með miðlungs
(moderate) áhrif frá 65% erfðameng-
isins, en aftur á móti era gen með
mjög lítið iíffræðilegt tillegg ekki
útilokuð á neinu litningasvæði. Þær
niðurstöður sem fyrir liggja benda
til þess að MS-sjúkdómurinn sé háð-
ur mörgum genum, sem ýmist vinna
sjálfstætt eða með sértæku samspili
eða samverkun (epistasis) við önnur
gen, en hvert gen fyrir sig hefur lítil
áhrif. Þessi skýring
þykir nær lagi, en að
um mjög fá gen sé að
ræða er spili meiri hátt-
ar líffræðilega rullu.“
Reyndar er augljóst
af greininni að þessi
gen, ef þau eru þá yfir-
leitt til, hafa hvert um
sig smá hlutverk og eru
á víð og dreif um litn-
inga manna.
Þessi úttekt Bret-
anna hefur því svarað
spurningu minni um
MS-genið. Það er ekk-
ert eitt MS-gen, þau
Alfreð eru mörg með lítil áhrif
Ámason hvert, ef það eru þá til
einhver sérstök MS-
gen. Svipaða sögu er vafalítið að
segja um alla algenga sjúkdóma og
þar koma vafalaust mörg gen við
sögu sem flest bera lítinn bagga. Því
hafa mai'gir fræðimenn varað við því
að ráða of mikið í það þegar eitt eða
tvö gen finnast tengd sjúkdómum af
þessu tagi (Nature, 1998). Málið er
afspyi'nu flókið og hér hafa fæst orð
minnsta ábyrgð.
Nú kynni einhver að segja að þessu
sé öðravísi farið á íslandi, við séum
svo einsleit og þessvegna kjörin til
slíkra rannsókna. Aðrir halda því
fram að þessu sé þveröfugt farið. Það
má vera að þessu sé öðravísi farið á
Islandi, en einsleit eram við ekki.
Við eram svolítið sérstök, því hér
blönduðust noirænii' menn og fólk frá
Bretlandseyjum. Landið byggðist á
skömmum tíma og landnemar vora
margir, 20-60 þúsund á landnámsöld
(The Geographical Review, 1961).
Það er því næsta víst að hingað hefur
borist obbinn af öllum algengum gen-
um sem þá voru í Norður-Evrópu og
hér hafa þau verið síðan með litlum
breytingum, þar á meðal gen er
tengjast algengum sjúkdómum. Sum-
h- hafa aðeins dregið þá ályktun að Is-
lendingar séu Evrópumenn eða ef til
vill frá Norðvestur-Evrópu (Annals of
Human Biology, 1982).
Gegnum aldirnar hafa svo önnur
gen borist hingað, það segir saga
höndlunar við þjóðir, sumar langt að
komnar. Allir vita sem vilja, að „þótt
náttúran sé lamin með lurk þá leitar
hún heim um síðir“. Þessi staðreynd
eykur arfblendni, sem betur fer. Það
er því léleg þjóðsaga og ný af nálinni
að íslendingar séu komnir „af
Erfðafræði
Nú kynni einhver að
segja að þessu sé öðru-
-------------7---------
vísi farið á Islandi,
segir Alfreð Árnason,
við séum svo einsleit og
þess vegna kjörin tii
rannsókna. Aðrir halda
því fram að þessu sé
þveröfugt farið.
nokkrum víkingum". Það hefui' því
verið einstök tilviljun að blaðamaður
The New Yorker sá hve Islendingar
líkjast hverjh- öðrum í útliti, kannski
sá hann hinn hreina kynstofn. Þetta
var óskhyggjusýn þess sem dreymir
um hreinleika yfirburðamannsins.
Þau erfðamarkakerfi íslendinga,
sem ég hef séð og rannsakað í ára-
tugi eru jafn arfblendin og gerist
meðal nágranna okkai'. Við getum
því búist við að allir algengh' sjúk-
dómar hafi svipaðan erfðabakgrunn
hér eins og gerist í nálægum lönd-
um. Það er því rangt að Islendingar
séu eitthvert sérstakt fyrirbrigði í
heiminum, nema að því leyti að vilja
verða alþjóða tilraunadýr einokunar-
fyrirtækis. Þai'na er um nýja stökk-
breytingu að ræða, en óæskilegar
stökkbreytingar hverfa oftast fljótt í
náttúrunni.
Höfundur er erfðafræðingur.
lingar hafa minni rétt í dag en þeir
höfðu fyrir nokkrum áratugum, þeg-
ar þeir áttu þó sínar eigin fátæklegu
tryggingar, sjúkrasamlögin. Sjúk-
lingar eru ekki neytendur með rétt
heldur þiggjendur opinbers fjár og
með þá farið sem slíka.
Heilbrigðisþjónusta
þarf samkeppni
Jafnvel sjálfstæðismenn hafa sagt
að það sé óeðlilegt að læknar eða
stofnanir keppi um þjónustu við
sjúklinga. Það er eins og fólk haldi
að þetta svið þjóðlífsins sé hafið yfir
það sem jarðneskt er. Það ætti að
vera mikilvægt hverjum heilbrigðis-
starfsmanni að veita góða þjónustu,
betri en veitt er einhvers staðar ann-
ars staðar og geta fengið umbun fyr-
ir eins og í annarri þjónustu. En rík-
isreksturinn hindrar valfrelsi og eðli-
lega verðmyndun.
I heilsugæslunni sem þjáist af of-
stjórn og fólksflótta ríkir trúar-
bragðaeinokun. Ríkisrekin heilsu-
gæslustöð er „hið eina rétta“ form.
Þar skal kosta 25-50 milljónir af rík-
isfé að byggja yfir hvern lækni. Er
það seinlegt en talið mjög sparandi.
Sjálfstætt starfandi heimilislæknum,
sem margir era vel menntaðir og
vinsælir af almenningi, skal útrýmt,
enda byggja þeir yfir sig sjálfir og
þjónusta þeirra er ódýrari fyrir rík-
ið. En trúin blífur. Einn og einn
sjálfstætt starfandi læknir deyr.
Aðrir hætta vegna aldurs. Nýliðun
er bönnuð. Ráðuneytisstjórinn í heil-
brigðisráðuneytinu, sem er mikill
fagmaður í miðstýringu, vinnur
einmitt að því þessa dagana að
þvinga þá sem eftir lifa inn í einlitt
ríkiskerfið.
íslenskar aðferðir til úrbóta
íslendingum þykir vænt um sam-
trygginguna sína og vilja ekki fórna
henni, þótt þeir sjái að ríkisrekstur-
inn sé hörmung. Allir þekkja sögu
um íslenskan heimaalning sem ekki
vissi hvað sjúkratrygging var, fór til
Ameríku, lenti á spítala, þurfti að
borga mikið og varð hissa og hrædd-
ur. Við þessa sögu stöðvast umræðan
venjulega. Menn segja að gamla
keifið sé skárra og spyija: „Ef við
fengjum eigin tryggingai' í hendum-
ar, hver á þá að annast hina fátæku?"
Enginn vill vita þá bjargarlausa.
Svar mitt er: Við þurfum hvorki
amerískar grýlur né evrópskan sósí-
alisma. Við eigum ágæta íslenska
fyrirmynd sem hentar okkur vel.
Gamla sjúkrasamlagakerfið aðlagað
nútímanum. Skilgreina þarf með lög-
um lágmai'ks skyldutryggingu hvers
íslendings svo að engir séu ótryggð-
ir. Ef við kaupum sjúkratryggingu
annars staðar en hjá ríkinu eigum
við að fá skatta til baka. Sveitarfélag
greiði sjúkratryggingu þess sem get- _
ur það ekki sjálfur. Fyrir því er alda-
gömul íslensk hefð, sem er góð fyrir
margra hluta sakir. Einmitt sú krafa
setur þá ábyrgð á hvert sveitarfélag
að rækta mannlíf.
Verkefni Sjálfstæðisflokksins
Aukinn einkarekstur og minnk-
andi ríkisrekstui' í heilbrigðisþjón-
ustu er verðugt verkefni fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn með sjálfstæðisstefn-
una sjálfa sem leiðarljós. Viðskipta-
frelsi, atvinnufrelsi og afnám opin-
berrar einokunar. Sjálfstæðisflokk-
urinn þarf að taka að sér ráðuneyti
heilbrigðismála.
Verkefnalistinn gæti byrjað
þannig:
1. Afnema trúarkreddur. Koma á
atvinnufrelsi í heilsugæslunni.
2. Flytja rekstur heilsugæslunnar
frá ríki til sveitarfélaga og einkaað-
ila.
3. Afnema ríkiseinokun sjúkra-
trygginga, svo að fólk geti tryggt sig
annars staðar.
4. Skilgi-eina lágmarks skyldu-
tryggingu í landinu.
5. Finna leiðir fyrir sjúki'astofnan-
ir út úr fjárlagarekstri.
Þannig gætu sjálfstæðar heil-
brigðisstofnanir þjónað fólki sem býr
við öryggi trygginga.
Höfundur er læknir.
Sannleiksleit
í eftirvinnu
ALITAMALIÐ um
Japansför borgarstjóra
og föruneytis er hvort
ferðalagið hafi verið á
vegum _ Mitsubis-
hi/Heklu. í fréttatíma
Ríkissjónvarpsins
föstudaginn 26. febrúar
réttlætti borgarstjóri
ferðina með vísun til
hefðarinnar.
Tveim dögum síðar,
á sunnudegi, sendi
borgarstjóri úí frétta-
tilkynningu um að
minnihlutinn í borgar-
stjórn, fjölmiðlar
Japansför
Páll Vilhjálmsson
Þegar leita þarf
sannleikans í
eftirvinnu, segir Páll
Vilhjálmsson, hætta
margir að trúa.
landsins og undirritað-
ur væru haldnir mis-
skilningi. I sunnu-
dagstilkynningu borg-
arstjóra segir að
Japansförin sé alfarið ,
á vegum Reykjavíkur-
borgar en Mitsubis-
hi/Hekla eingöngu lagt
til skrifstofuvinnu,
komið á fundum aðila
og þess háttar. Þegar
leita þarf sannleikans í
eftirvinnu hætta marg-
ir að trúa. Ég er einn
þeirra.
Borgarstjóri spyr í
greinargerð í Morgun-
blaðinu 10. mars hvað sé athuga-
vert við að hún opni plötubúð Skíf-
unnar eftir að Jón Olafsson skipti
þar um innréttingar. Svarið liggur í
opinberum gögnum sem dreift hef-
ur verið í fjölmiðlum um upphaf
viðskiptaveldis téðs Jóns. Einlæg
vanþekking borgarstjóra er álíka
trúverðug og sannleiksleitin.
Höfundur er fulltrúi.
■
Full búð af
borðdúkum
Straufrí efni kr. 690/m
Saumum eftir móli
Hlífðarefni undir borðdúka
Uppsetningabúðin
Hverfisgata 74, sími 552 5270.