Morgunblaðið - 28.03.1999, Síða 22

22 SUNNUDAGUR 28. MARZ 1999 MORGUNBLAÐIÐ
ELÍN á Svalbarða með þeim Kristy Duncan leiðangursstjóra og Þorvarði Björgúlfssyni kvikmyndatökumanni.
leitað
í líkum
Spænska veikin lifír í minningu heimsins.
Hún geisaði þegar fólk hafði þegar háð
sitt stríð í þeim hildarleik sem fyrri heims-
styrjöldin reyndist heimsbyggðinni á ýms-
an hátt. A síðustu tímum hafa vísindamenn
leitað veirunnar í frosnum líkum fórnar-
lamba. Elín Hirst sagði Guðrúnu Guð-
laugsdóttur frá ferð sinni til Svalbarða
til að fylgjast með uppgreftri þar, en á
föstudaginn langa verður frumsýnd seinni
heimildamyndin sem Elín hefur gert
um spænsku veikina.
Morgunblaðið/Golli
Elín Hirst
ALLA LEIÐINA vestur í
bæ velti ég fyrir mér af
hverju Elín Hirst hefði
svona mikinn áhuga á
spænsku veikinni. Hún er búin að
gera tvær kvikmyndir um þessa
mögnuðu inflúensu sem drap mun
fleira fólk í Evrópu en fyrri heims-
styrjöldin gerði - og þótti hún þó
sæmilega skæð. Fyrri mynd Elínar
var sýnd í fyrra og nú á að frum-
sýna mynd númer tvö á föstudag-
inn langa. Meðan ég ók meðfram
hvítfyssandi og kuldalegum sjón-
um norðan megin við Seltjarnar-
nesið hugsaði ég um alla þá sem í
byrjun vetrar 1918 lágu klæðlitlir í
illa kyntum húsum í helfrosti í
hinni gömlu Reykjavík og víðar og
börðust fyrir lífi sínu. Æði margir
töpuðu í baráttunni og létu lífið.
Um það vitnar forsíðufrétt í ísafold
frá laugardeginum 23. nóvember
1918. Þar er inflúensu-drepsóttin
sögðu mannskæðasta pest í sögu
höfuðstaðarins. Um 180 manns
höfðu þá dáið á hálfum nánuði.
Þegar leið fram í vikuna 3. til 10.
nóvember 1918 fór uppistandandi
íbúum höfuðstaðarins æ fækkandi,
á strætum bæjarins voru aðeins ör-
fáar hræður á ferli og þá nær ein-
ungis roskið fólk. „Einn af þeim
leyndardómum sem menn vilja
gjarnan fá botn í varðandi
spænsku veikina er einmitt sú
staðreynd að veikin herjaði mun
meira á ungt og frískt fólk en eldra
fólk,“ segir Elín Hirst þegar blaða-
maður er sestur inn í stofu á heim-
ili hennar í hvítan leðursófa. Fyrir
framan sófann sem ég sit í er gler-
borð á tveimur hæðum. A þeirri
neðri standa nokkrir silfurlitir
myndarammar - í einum ramman-
um er mynd af konunni sem vakti
áhuga Elínar Hirst á spænsku
veikinni. „Föðuramma mín, Þóra
Marta Stefánsdóttir kennari, fékk
spænsku veikina sextán ára og hún
sagði mér frá þeirri reynslu sinni
þegar ég var barn. Hún var einka-
barn foreldra sinna og veiktist
mjög illa. Hún talaði oft um þessa
lífsreynslu sína og foreldra sinna
og ég lét mér skiljast að hún hefði
verið hræðileg,“ segir Elín. Á
glært glerið er hún búin að raða
bókum og blöðum sem snerta at-
huganir hennar á spænsku veik-
inni, svo og myndum sem teknar
voru af henni þegar hún fór til
Svalbarða til þess að fylgjast með
uppgreftri sjö námumanna sem lét-
ust þar úr veikinni árið 1918. Þeir
voru allir ungir að árum og nú var
hald manna að í líkum þeirra, sem
talin voru grafin í sífrera, gætu
leynst stokkfrosin eintök af
veirunni sem olli hinni mögnuðu og
banvænu inflúensu. Leiðangurs-
menn ætluðu sem sagt að reyna að
ná veirunni og rækta hana upp á
rannsóknarstofu. „Eg heyrði í út-
varpi fjallað um fyrirhugað vís-
indaferðalag fólks til Svalbarða
þessara erinda og trúði varla eigin
eyrum. Ég hafði þá nýtt nær allan
minn frítíma til þess að leita upp-
lýsinga um spænsku veikina, eink-
um þær afleiðingar sem hún hafði á
íslandi. En nú datt mér í hug fyrir
alvöru að fjalla um þennan vágest á
alþjóðlegum grundvelli," segir
Elín.
Hún lét ekki sitja við orðin tóm,
hringdi til sýslumannsins á Sval-
barða og fékk upplýsingar um
hvenær leiðangursins væri von og
fór síðan inn á Netið til þess að
leita frekari upplýsinga um leið-
angurinn. „Ég fann þær, mér
finnst það ævintýri líkast hvað
hægt var að finna á Netinu. Það er
mikill munur að vera blaðamaður í
svona grúski síðan Netið kom. Ég
kom mér í samband við leiðangurs-
menn en þeir vildu ekkert af mér
vita.“ Ætlun leiðangursmanna var
að beita fullkomnum tækjum til
ratsjármælinga til þess að finna út
hvort ekki væri ábyggilegt að kist-
ur hinna ógæfusömu námumanna
væru grafnar í sífreranum. Allt
valt á að svo væri - ella væru líkin
rotnuð og engin von til þess að
heillegt eintak af veirunni væri að
finna í umræddum líkum. Frásögn
Elínar er næstum reyfarakennd,
rétt eins og verið sé að fylgja sögu-
þræði spennusögu sem á rætur í
fortíð en getur valdið margs konar
háskalegum atburðum í nútíðinni.
„Voru menn ekkert hræddir við að
leita uppi þessa stórháskalegu
veiru? Var ekki hugsanlegt að hún
kæmist á kreik á ný og ylli drep-
sótt að nýju?“ spurði ég. Lýsingar
á afleiðingum spænsku veikinnar
árið 1918 gerðu þessa tilhugsun
vægast sagt óhugnanlega. I frá-
sögn Árna Ola blaðamanns: Versta
ár þessarar aldar, er getið um litla
mjólkurbúð þar sem þeir sem feril-
vist höfðu reyndu að ná í mjólk
handa hinum sjúku. Einn morgun-
inn hafði búðin enn ekki verið opn-
uð og fólkið hímir skjálfandi í vetr-
arnæðingnum, sumir sýnilega veik-
ir. „Hvað dóu margir í barnaskól-
anum í nótt?“ spyr einn viðstaddra.
Annar svarar: „Þar dóu hjón í nótt,
Þau höfðu verið flutt þangað í gær.
En þegar farið var heim til þeirra í
morgun, komu menn að gamalli
konu, sem sat uppi í rúmi sínu og
hélt á kornabarni í fanginu. Gamla
konan var dáin og stirðnuð en
barnið var lifandi.“
Unga fólkíð hrundl niður
Talið var að sunnudaginn 10.
nóvember 1918 hefðu 2/3 íbúa
Reykjavíkur legið rúmfastir, sumir
helsjúkir. Þetta jafngildir því að þá
hafi tíu þúsund manns legið í inflú-
ensunni, því bæjarbúar voru þá alls
um fimmtán þúsund. Illvíg lungna-
bólga var fylgifiskur spænsku veik-
innar og ekki bætti úr skák að yfir
ísland gengu á þessum tíma hræði-
legar frosthörkur, vegna heims-
styrjaldarinnar var erfitt að fá
hvers kyns vörur og atvinnuleysi
var óskaplegt þannig að
þeir voru harla fáir sem
gátu leyft sér að hita upp
hjá sér og borða nærandi
og góðan mat. Því fór sem
fór - æ fleiri dóu. Einkum
þeir ungu. Mikill fjöldi
barna varð munaðarlaus á
þessum tíma. I Isafold
laugardaginn 23. nóvem-
ber 1918 er krossmörkuð
grein um alla þá sem „féllu
í valinn“ af völdum inflú-
ensunnar. Þar á meðal
voru margir þekktir og
mætir borgarar. í upptaln-
ingu hinna látnu voru til
dæmis tvær dætur séra
Matthíasar Jochumssonar
skálds, þær Elín Laxdal og
Herdís. Elín var 35 ára
gömul og dó frá eigin-
manni og ungri dóttur, líkt
var því háttað um fjölmörg
önnur fórnarlömb
spænsku veildnnar.
Sóttkví og
lækningatilraunir
Vitanlega er harmleikur
spænsku veikinnar á Is-
landi okkur að mörgu leyti
hugleiknari en það sem gerðist í
útlöndum. En þegar gluggað er í
bókina The Plague of the Spanish
Lady eftir Richard Collier má sjá
að ástandið var síst betra annars
staðar þar sem veikin herjaði.
Sumir læknar reyndu af veikum
mætti að koma í veg fyrír að fólkið
sem þeir höfðu umsjón með smit-
aðist. Þannig segir frá hollenska
lækninum dr. Gerrit Broekma, sem
alla tíð var þekktur fyrir kurteisi
og notalega framkomu. En sunnu-
dagsmorgun einn árið 1918 lá hann
á dyrabjöllunni og þegar hurðin
var opnuð sagði hann andstuttur:
„Hefur einhver hér fengið inflú-
ensu?“ Fröken Cornelia Goedhart,
sem opnaði fyrir honum, sagði að
svo væri ekki. „Þá farið ekki í
heimsókn til neins, hleypið engum
inn, og ef ykkur finnst þið vera að
veikjast þá fáið ykkur sterkan
sjúss.“ Svo flýtti hann sér að næsta
húsi með sömu skilaboð. Þannig
reyndu læknar víðs vegar að koma
í veg fyrir að veikin bærist manna
á milli, en oftast án árangurs. I öll-
um löndum þar sem spænska veik-
in náði fótfestu hrundi fólk niður
eftir miklar þjáningar og læknar
gátu næsta lítið gert til að hjálpa
sjúklingunum. Þórður Sveinsson
læknir þróaði aðferð sem mjög var
umdeild meðal annarra lækna hér.
Hann ráðlagði fólki að setja fæt-
urna í eins heitt vatn og það þoldi,