Morgunblaðið - 28.03.1999, Qupperneq 23

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 28. MARZ 1999 23
BÆNASTUND var haldin áður en ráðist var í uppgröft líkanna á Svaibarða.
strax og það yrði veikinnar vart.
Sívefja sig því næst hlýjum ullar-
teppum og forðast allan súg. Síðan
átti sjúkíingurinn að drekka tvo til
fjóra potta af soðnu vatni á dag og
hafa það eins heitt og þolanlegt var
ef sjúklingnum þyngdi fyrir
brjósti. Þvo átti höfuð sjúklinga úr
volgu vatni ef þeir fengu mikinn
höfuðverk og skola hálsinn upp úr
ediksblöndu í tólf atrennum ef
hálsbólga sótti að. Ekki máttu
menn klæðast fyrr en á öðrum degi
eftir að þeir voru orðnir hitalausir
og ekki fara út fyrr en á fjórða
degi. Því miður dugðu þessi ráð
skammt í flestum tilvikum.
Hvernig ungu mennirnir sjö sem
til stóð að grafa upp úr frostinu í
kirkjugarðinum á Svalbarða smit-
uðust og hvaða ráðum var beitt til
þess að reyna að halda í þeim lífínu
veit enginn núna. Sumir þeirra áttu
ung börn, aðeins ein fjölskylda
neitaði rannsóknarleiðangrinum
um leyfi til þess að grafa lík hins
látna upp. Aður en þær aðgerðir
hófust fóru eins og fyrr sagði fram
ratsjármælingar. Þótt leiðangurs-
menn vildu ekki neina fjölmiðla-
menn á staðnum meðan þær mæl-
ingar færu fram lét Elín Hirst það
ekki aftra sér. „Eg var svo áköf að
komast til Svalbarða og hafði svo
mikið að gera við undirbúninginn
að ég vissi varla hvað langt ég væri
að fara. Eg vissi að ég yrði fyrst að
fljúga til Tromsö og hélt að Sval-
barði væri þar ekki langt frá. Eg
varð því mjög hissa þegar ég
kvöldið áður en ég lagði af stað fór
inn í herbergi til eldri sonar míns
til þess að skoða landakortahnött
sem hann á. Eg fann fljótt Tromsö
og sá að mjög langt flug var þang-
að frá Osló, enda er Noregur af-
skaplega langt land. Síðan fór ég
að leita að Svalbarða og fylgdi leið-
inni með fingrinum og ætlaði aldrei
að finna staðinn. Loks sá ég að
leiðin þangað var ekki styttri en
leiðin milli Osló og Tromsö," segir
Elín. Hún komst fyrir harðfylgi tii
Svalbarða en ekld var hægt að
segja að koma hennar þangað væri
leiðangursmönnum mikið gleðiefni.
„Þeir voru mjög fúlir þegar við
mættum á staðinn, við Þorvarður
Björgúlfsson kvikmyndatökumað-
ur sem með mér var. En við létum
það ekki á okkur fá, við höfðum tal-
að við sýslumanninn og prestinn og
reyndum eftir bestu getu að fylgj-
ast með því sem fram fór og koma
því á mynd. Þess má geta að alla
myndvinnslu hefur Friðgeir Ax-
fjörð annast,“ bætir Elín við.
Kappleikurinn um
frosnu sýnin
Ratsjármælingar vísindamann-
anna staðfestu jarðrask tvo metra
ofan í jörðu og þannig mátti ætla
að kisturnar væru grafnar í sífrer-
anum. „Þetta var mikilvægt því
ekki var ljóst fyrirfram hvort menn
við þessar aðstæður hefðu farið
eftir venjubundnum greftrunarsið-
um. Svo virðist sem notað hafi ver-
ið dýnamít til þess að sprengja upp
frosinn jarðveginn - þetta voru
auðvitað námamenn sem kunnu til
slíkra verka. I fyrri mynd minni,
sem sýnd var í fyrra, sagði ég frá
þessum aðgerðum öllum og hvað
vísindasamfélagið væri að hugsa í
þessu sambandi. Þegar ljóst varð
að farinn yrði leiðangur til að grafa
í ágúst 1998 ákvað ég að fara með
og búa til aðra mynd sem meira
væri helguð spænsku veikinni á er-
lendri grund. Ekki er þó öll sagan
sögð. Þannig var að aðrir aðilar
voru á höttunum eftir sýnum úr
frosnum líkum fórnarlamba
spænsku veikinnar. Vitað var um
kirkjugarð í bænum Brevik í
Alaska, þar sem grafin voru lík
nokkurra þeirra sem létust úr
spænsku veikinni. Jeffrey nokkur
Taubenburger hafði fyrir tilviljun
fundið parafinsýni, þurrkuð sýni,
úr bandarískum hermönnum sem
dáið höfðu úr spænsku veikinni.
Hann fékk „blod pá tanden“, menn
eru þegar komnir vitneskju um
gerð 30 til 50% af þessari veiru,
hann skrifaði um þetta grein í vís-
indatímarit. Sænskur læknir, Jo-
han Hultin, skrifaði Taubenburger
í framhaldi af því og sagði honum
að hann hefði verið í Alaska 1951
og krukkað í lík eskimóa sem dóu
úr spænsku veikinni til þess að
taka sýni úr þeim vegna doktors-
ritgerðar sinnar. Þessi lík voru í
sífrera. En sýnin voru ónýt þegar
heim kom. Nú bauðst sænski lækn-
irinn til þess að skreppa viku
seinna til Alaska til þess að ná í ný
sýni. Þessu vatt fram meðan mínir
menn á Svalbarða voru að vinna að
sínu verkefni, þarna fór sem sagt
fram mikið kapphlaup og auðvitað
hélt ég með Svalbarðamönnunum,
sem voru í seinni ferð minni til
Svalbarða mér mjög vinveittir -
ekki síst Kristy Duncan sem var
leiðangursstjóri. Hún kennir
landafræði með tilliti til útbreiðslu
sjúkdóma og er prófessor við tvo
háskóla í Kanada. Auk hennar voru
í leiðangrinum merkir vísindamenn
úr aðskiljanlegum vísindagreinum.
Viðstaddir yppgröft leiðangursins
voru líka fjölmargir blaða- og
fréttamenn - ætli við höfum ekki
verið um 70 talsins.
Sett var tjald yfir grafstæðin.
Jarðvegurinn var fjarlægður mjög
skipulega, hvert snitti merkt til að
hægt væri að setja allt
á sinn stað á eftir.
Menn voru í sérstökum
einangrunarbúningum
til að forðast smit og
jarðvinnuna annaðist
fyrirtæki á Bretlandi
sem sérhæfir sig í að
grafa upp lík og hefur
verið starfandi frá ár-
inu 1850. Svo hófst
uppgröturinn. Ekki
voru þeir komnir nema
á um 30 sentimetra
dýpi þegar heyrðist
smella í fyrsta kistu-
lokinu. Þetta var þó
nokkru fyrir ofan hinn
frosna jarðveg og því
augljóst að líkin í kist-
unum væru löngu rotn-
uð. Eigi að síður voru
kisturnar opnaðar og
úr líkamsleifunum í
þeim, svo og fatnaði,
voru tekin ýmis sýni
sem enn er verið að rannasaka.
Auðvitað voru þessi málalok mikil
vonbrigði fyrir þá sem stóðu að
leiðangrinum. Eg hef lesið bók um
lík manna sem varðveist hafa í
frosnum jarðvegi og séð myndir af
þeim og það er rétt eins og fólkið
hafi lagt sig aðeins til svefns. Líkin
í kistunum á Svalbarða hefðu getað
verið þannig ef grafararnir hefðu
sett kisturnar niður á venjubundna
dýpt. Mælingarnar sýndu að jarð-
raskið var fyrir hendi í því dýpi en
enginn veit af hverju þeir grófu
kisturnar ekki dýpra - kannski
hafa þeir verið hræddfr við smit
eða verið veikir, hver veit?
Spænska veikin líklega
smitast með fuglum
Umræddur leiðangur var 300
milljóna króna dæmi, en hann var
að mestu styrktur af lyfjafyrirtæk-
inu Hoffman La Roehe sem Islensk
erfðagreining er í tengslum við.
Þar sem leiðangurinn á Svalbarða
var svo endasleppur sem raun bar
vitni ákvað ég að fara til London til
þess að ljúka við myndina. Það
gerði ég mánuði eftir að leiðangrin-
um lauk og þá fékk ég miklu betri
svör en ég hafði fengið áður. Vís-
indamennirnir tóku m.a. 25 lífsýni
og svo margvísleg sýni úr fatnaði.
Þeim tókst að ná sýni
úr heila, en prófessor-
inn hafði mikinn
áhuga á því. Veiru-
fræðingar telja mjög
mikilvægt að komast
að því hvernig veiran
var sem olli spænsku
veikinni. Menn telja
að spænska veikin hafi
orsakast af mjög
óvenjulegri veiru. Það
hefur komið fram að
óvenjulega mikill
vökvi safnaðist í lungu
þeirra sem fengu
þessa veiki og gerði
þeim svo erfitt fyrir
um andardrátt. Vitað
er að asíuinflúensan
1957 og 1968 barst frá
svínum en af rann-
sóknum sínum telur
Taubenburger að
spænska veikin hafi
borist með fuglum,
kannski öndum. Hann segir um
rannsóknirnar: „Það er enn löng
leið fyrir höndum - það sem þegar
hefur gerst er aðeins upphafið á
sögunni."
Elín Hirst er fædd í Reykjavík
árið 1960 og er menntuð í fjöl-
miðlafræði en hefur „með aldrin-
um“, eins og hún orðar það, fengið
æ meiri áhuga á sagnfræði. „Eink-
um hef ég áhuga á tímabilinu frá
miðri nítjándu öld og fram að
seinna stríði. Þá var svo margt í
deiglunni og allt að breytast svo
ört,“ segir hún. Menningarsjóður
útvarpsstöðva hefur styrkt gerð
beggja mynda Elínar um spænsku
veikina. Eg spurði hana hvor
myndin hefði komið meira við hana
tilfinningalega. „Sú fyrri tvímæla-
laust. Eg auglýsti þá eftir fólki
sem mundi þessa tíma og hafði
misst ættingja sína í spænsku
veikinni. I samtölum við það fólk
sem gaf sig fram fann ég hve ást-
vinamissir gengur nærri fólki og
fyrnist seint - hjá sumum fyrnist
sársaukinn aldrei. Menn læra að-
eins að lifa með honum.“ En skyldi
leiðangursfólkið ekki hafa tekið
nærri sér að raska grafró hinna
sjö námamanna sem létust svo
ungir að árum á Svalbarða, þar
sem menn eru enn í dag aðeins bú-
settir skamman tíma til þess að
vinna sér inn peninga, en þar er
15% skattahlutfall fyrir íbúana.
„Ég fann ekki fyrir neinu óþægi-
legu í sambandi við þetta, en Kri-
sty Dunean leiðangursstjóra leið
illa, það vissi ég. Það var haldin
bænastund áður en uppgröfturinn
hófst. En vissulega hlýtur að vera
erfitt andlega að standa fyrir því
að raska grafró manna, jafnvel
þótt það sé gert í vísindalegum til-
gangi.“ Að lokum spurði ég Elínu
hvernig henni hefði komið lífið á
Svalbarða fyrir sjónir. „Það er allt
þarna sem er í venjulegum vest-
rænum samfélögum, svo sem
verslunarkjarni, veitingahús og
þess konar. En það er hins vegar
eitt mjög sérkennilegt þarna. Fólk
er stranglega áminnt um að fara
aldrei út fyrir bæjarkjarnann
nema hafa með sér riffil. Ef fjöl-
skyldur fara í ferð út fyrir byggð-
ina er undantekningarlaust riffill
með í farangrinum. Rifflar voru
líka í hillum á hótelum og átti fólk
að taka þá með sér ef það taldi
þörf á. Isbirnir ganga þarna í
flokkum og rifflarnir eru til að
verjast árásum þeirra. Eigi að síð-
ur er alltaf eitthvað um að þeir
ráðist á fólk. Sjálf hætti ég mér
ekki neitt út fyrir hina rúmlega
þúsund manna byggð þarna í hin-
um norska hluta Svalbarða. Ég
kom ekki í rússneska hlutann."
Svalbarða er haldið í byggð vegna
hernaðarlegs mikilvægis staðarins
og til þess beitt ýmsum ívilnunum
eins og fyrr kom fram.
Það er sérkennilegt að vera með
þessum aðgerðum vísindamanna
og upprifjun á sögunni kallaður
aftur til ársins 1918. Það er stórt
ár í sögu Isldnds, sem þá varð full-
valda ríki eftir mikla baráttu. Þeim
sigri gátu landsmenn lítt fagnað
sem skyldi, það var fámennur og
niðurlútur hópur sem kom saman
við Stjórnarráðið og dró íslenska
fánann að húni og hlustaði á ræðu
þar sem sjálfstæði landsins var til-
kynnt. „Einkennileg var sú tilvilj-
un, að margra alda hörmungar-
saga skyldi innsigluð með fimbul-
vetri, hafís, eldgosi og drepsótt,"
segir Arni Ola. Einkennileg er líka
sú tilviljun að vísindarannsóknir á
veiru þeirri sem olli spænsku veik-
inni skyldu einmitt komast á há-
stig þegar Elín Hirst var komin á
fullt skrið við að safna efni og gera
mynd um spænsku veikina á Is-
landi. Og hún ætlar ekki að láta
staðar numið við seinni myndina
um spænsku veikina, sem frum-
sýnd verður um páskana og menn
ættu ekki að láta framhjá sér fara.
Elín ætlar næst að ráðast í að afla
gagna og gera mynd um flugslysið
mikla sem varð á Sri Lanka fyrir
röskum tuttugu árum, en þá fórst
vél frá Flugleiðum í aðflugi og lét-
ust margir, þar á meðal fólk úr ís-
lenskri áhöfn vélarinnar. Þegar
saman fer óvenjulegt og í hæsta
máta dramatískt efni, reynsla
fréttamannsins og brennandi
áhugi á sagnfræði má ætla að út-
koman verði allrar athygli verð.
ELÍN og Þorvarður með einum ieiðangursmanna, sem þarna er klæddur búningi til að forðast
smithættu við uppgröftinn.
ÞÓRA Marta Stef-
ánsdóttir, föður-
amma Elínar Hirst,
fékk spænsku veik-
ina 16 ára gömul og
frásagnir hennar
kveiktu áhuga Elínar,
sem nú hefur gert
tvær heimildamyndir
um spænsku veikina.