Morgunblaðið - 23.06.1999, Side 29
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
MIÐVIKUDAGUR 23. JÚNÍ 1999 29
Frábær
orgelleikari
TÓNLIST
Hallgrímskirkja
ORGELTÓNLEIKAR
Martin Haselböck flutti verk
eftir Kerll, J.S. Bach, C. Franck,
J. Alan og eigin spuna.
Sunnudaginn 20. júní, 1999.
MARTIN Haselböck, orgelleik-
ari frá Austurríki, hóf sumarkvölds-
tónleikana í Hallgrímskirkju. Pað
hlýtur að vera nokkur freisting fyr-
ir hvem gestaorgelleikara, að velja
sér viðfangsefni til að nýta sem
mest af registurs-möguleikum Klais
orgelsins stóra í Hallgrímskirkju.
Haselböck hóf tónleikana á tveimur
raddsýningarverkum eftir Johann
Caspar Kerll, eða Kerl (1626-93),
þýskan orgelleikara og tónskáld, er
lærði hjá Pietro Francesco Valent-
ini (1570-1654), Carissimi og líklega
einnig hjá Frescobaldi í Róm. Auk
orgelverka, samdi hann m.a.
tokkötur og ricercar, óperur, sónöt-
ur fýrir tvær fiðlur og bassa, mess-
ur og mótettur og margvíslega
kirkjutónlist. Battaglia (Stríðshvöt)
og Capriecio cucu (einskonar gleði-
gaukalag), eftir Kerll, eru hvað
snertir hljómræna skipan ákaflega
viðburðasnauð, oft hamrað á sama
hljóminum og augljóst að orgelleik-
arinn var hér að leika sér með
hljómsýningu á spönsku lúðrunum í
stríðsljóðinu og svo flauturöddum
orgelsins í gaukslaginu. Flutningur-
inn var aðvitað frábærlega útfærður
og í Prelúdíu og fúgu í D-dúr, BWV
532, eftir meistara J.S. Bach var
leikur Haselböck aldeilis glæsileg-
ur. Prelúdían er tvískipt með ímpró-
vísatoriskum inngangi en milliþátt-
urinn, Alla breve, er skemmtilegur
leikur meistarans að biðtónum og
endar á tilvitnun í innganginn. Inn-
gangurinn hefst á D-dúr tónstiga í
pedal og gefur það tóninn fyrir fúg-
una, sem var mjög hratt leikin og
gerir miklar kröfur til léttleika í
pedaltækni, sem var glæsilega út-
færð af Haselböck.
Eftir þessi meistaratök, lék Ha-
selböck h-moll kórinn, nr 2, eftir
Cesar Franck af glæsibrag. Franck
var á stundum sagður vera nokkuð
langdreginn og er haft eftir Debus-
sy að „þegar Franck er í vandræð-
um með framhaldið, tekur hann til
að mödúlera (skipta um tónteg-
und)“, sem er að því leyti til rétt, að
verk hans eru oft sérstök stúdía í
margvíslegum hljómskiptum, er aft-
ur voru mjög einkennandi fyrir
rómantíska tónlist. Einn af höfund-
um rómantískrar hljómfræði, var
Franz Liszt og eftir hann lék Hasel-
böck nýfundna umritun Liszts sjálfs
fyrir orgel, á Prelúdíu yfir sálminn
Weinen, Klagen, Sorgen, Zagen,
samin 1859 fyrir píanó, tileinkuð
Anton Rubinstein og gefin út í
Berlín 1863. Tilbrigðin yfir tema úr
sömu kantötu, eftir J.S. Bach og
bera sama nafn, eru einnig til, bæði
í píanó og orgelgerð og hafa verið
tíð viðfangsefni tónflytjenda.
Prelúdían virðist ekki hafa verið
þekkt í þeirri orgelgerð, sem Hasel-
böck fann í handriti en þess ber að
geta, að stór hluti tónverka eftir
Liszt hefur enn ekki verið gefin út
og mörg þau verk, sem einleikarar
hafa verið að uppfæra á síðari árum,
eru aðeins til í handritum. Þessi
stutta prelúdía er áhrifamikið og
sorgþrungið verk og getur þar að
heyra ýmislegt sérkennilegt, eins
og t.d. „stununa" í niðurlagi verks-
ins, sem við fyrstu heyrn virðist
ótrúlegt að hljómi vel á orgel en er
sérlega eðlileg fyrir píanó. Verkið
var vel flutt af Haselböck og var
undirrituðum nýnæmi í að heyra
þetta glæsilega verk.
Þrír dansar fyrir orgel eftir Jeh-
an Alain voru næst á efnisskránni.
Þetta er leiktæknilega vel gerð tón-
list, mikið byggð á þrástefjun og
þrátt fyrir skrautlegan rithátt fyrir
hljómborðið er hljómgrunnurinn og
þar með hljómskiptin oftast mjög
einföld, sem Haselböck bætti upp
með sérlega skemmtilegri raddskip-
an og auðvitað frábærum leik sín-
um. Lokaviðfangsefnið var spuni og
til Haselböck, af hálfu kirkjunnar,
var vikið sálminum við Lilju Ei-
steins munks, en vel má fara að
breyta til, þegar orgelleikurum er
gert að spinna yfir íslenskt sálma-
lag, því nær ávallt hefur þetta
sálmalag orðið fyrir valinu. Það er
svo með nútíma spuna, að þár má
gera allt, hvað snertir samskipan
tóna en auðvitað reynir á leikni
hljóðfæraleikarans og getur
spuninn heppnast vel. Að þessu
sinni var spuninn svo lítið út og suð-
ur og í raun meira um að Haselböck
spilaði frjálst og óbundið af sálmin-
um sjálfum. Hvað um það, þá er
Haselböck frábær orgelleikari og
auk mikillar leikni, mótar hann leik
sinn af sterkri tilfmningu fyrir tón-
ferli og formskipan verkanna, sem
kom hvað best fram í verkunum eft-
ir J.S. Bach og Liszt og í raddskip-
an og auðvitað í leik, gerði hann
margt frábærlega vel í verkunum
eftir Franck og Alain.
Jón Asgeirsson
Hundur söguhetja í
nýrri bók Pauls Austers
SÖGUHETJAN í „Timbuktu“,
nýrri skáldsögu bandaríska rit-
höfundarins Pauls Austers, er
lítið hundsræksni sem sárlega
vantar nýjan húsbónda eftir að
sá gamli, heimilislaus furðufugl,
hrekkur upp af í byrjun bókar-
innar. Hundurinn heitir „herra
Bones“ og er allt aunað en ham-
ingjusamur þegar hann allt í
einu stendur uppi aleinn og ein-
mana, ráðvilltur og rammvilltur
í heimi mannanna.
Auster er alls ekki fyrsti rit-
höfundurinn sem fær þá hug-
mynd að notast við hund sem
eins konar leiðsögumann um
þann heim sem hann skapar og
þá sögu sem hann vill segja les-
endum sínum. Virðist Auster
bara hafa tekist nokkuð vel upp,
ef marka má bókagagnrýni dag-
blaðsins The New York Times
en í henni er m.a. upplýst að að-
dáendur skáldsins geti greint
hefðbundin viðfangsefni þess í
„Timbuktu“; eðli einmanaleik-
ans og minninganna um hið
liðna; misklíð tveggja einstak-
linga sem eftir á að gera upp;
heimspekilegar hugleiðingar um
Iífið og tilveruna, og dagleg
samskipti fólks.
Auster nýtur mikillar virðing-
ar fyrir bækur sínar í Banda-
ríkjunum en er einna helst
þekktur fyrir New York-trílógíu
sína, sem bókaútgáfan Bjartur
hefur gefið út á íslensku. Heita
bækurnar í íslenskri þýðingu
Glerborgin, Draugar og Lokað
herbergi. Ennfremur hefur bók-
in Hending komið út í íslenskri
þýðingu.
Auster hefur í seinni tíð einnig
komið nálægt kvikmyndagerð og
samdi og leikstýrði kvikmyndun-
um „Smoke“ og „Blue in the
face“ í samvinnu við leikstjórann
Wayne Wang árið 1995.
mörkum draums
og veruleika
KARL Guðmundsson í hlutverki Samúels og Björn Karlsson í hlut-
verki landmælingamannsins.
KVIKMYNDIR
STEYPTIR DRAUMAR irk
Leikstjóri Kári Schram. Handritshöf-
undar Kári Schram, Ólafur Engil-
bertsson. Sviðsmynd Ólafur Engil-
bertsson. Aðalleikendur Björn Karls-
son, Karl Guðmundsson, Helgi Skúla-
son, Björk Jakobsdóttir, Þóra Frið-
riksdóttir, Arnór Hannibalsson,
Benedikt Benediktsson. Leikin heim-
ildamynd. 40 mín. íslensk.
Andrá/RÚV, 1999.
Á EINUM fáfamasta útnára okk-
ar afskekkta eylands blasa óraun-
veruleg listaverk við augum. Hvolf-
þök, spírur, tumar, hallir, kirkja,
ábúðarmikil steinljón, sem em, þeg-
ar betur er að gáð, haganlegir gos-
brannar, helgir menn og víkingar.
Ferðalangurinn á öragglega von á
öllu öðra í Selárdal vestur, en slíkri
undraveröld sem birtist honum á
hlaðvarpanum í Brautarholti. Allt
era þetta verk þjóðhagasmiðsins, af-
dalabóndans og listamannsins Sam-
úels Jónssonar (lést á áttræðisaldri,
1968), sem flutti brot af heimsmenn-
ingunni af litlum veraldlegum efnum
þama vestur á hjara veraldar. Hlað-
ið er á mörkum draums og vera-
leika, og sá ágæti heimildamynda-
smiður, Kári Schram, hefur nálgast
það á svipaðan hátt, dregur upp
skemmtilega dulræna mynd af við-
fangsefninu. Kemst vel frá því, þó
rýmri fjárhagur hefði vissulega ekki
skemmt fyrir.
Steyptir draumar, sem unnin er
fyrir RÚV, er leikin heimildamynd
þar sem atburðarásin er séð með
augum Péturs (Bjöm Karlsson),
starfsmanns Vegagerðarinnar. Sem
um miðjan sjöunda áratuginn er
sendur vestur í Arnarfjörð til land-
mælinga og þiggur húsaskjól í guðs-
húsi Samúels bónda (Karl Guð-
mundsson), í Selárdal. Þá er búið að
standa yfir blómaskeið í listsköpun
bóndans, þar sem hann er kominn á
löggiltan aldur gamalmenna; ellilíf-
eyririnn gerir honum fær kaup á
hinu ómissandi sementi. Annað
byggingarefni ber hann á sjálfum
sér úr fjörakambinum. Hrærir
steypuna í höndum. Með elju og
þolinmæði kemur hann sínum stóra
draumum í verk, aðrir, þ.á m. hans
eigin útgáfa af Péturskirkjunni,
bíða betri tíma.
Tveh- áratugir líða. Listamaður-
inn með bamshjartað og verkin
hans víkja ekki frá Pétri, sem held-
ur aftur vestur sumarið ‘98, til fund-
ar við fortíðina. Þá er staðurinn
ekki nema svipur hjá sjón. Bóndinn
og naivistinn allur, listaverkin hans
við það að fara sömu leiðina. Nú
upplifir Pétur dulræna reynslu.
Samúel vitjar hans, brot úr erfiðri
lífsbaráttu bóndans svífa hjá, ekki
síst viðskipti hans við harðneskju-
legan sveitaklerk (Helgi Skúlason),
og ástkæra eiginkonu (Þóra Frið-
riksdóttir). Mælingamaðurinn snýr
til baka, hann hefur komist í snert-
ingu við ójarðneska undraheima.
Þá tilfínningu upplifir áhorfand-
inn einnig í nokkrum mæli, kvik-
myndagerðarmennirnir leiða okkur
inní undarlega veröld, ólíka öllu sem
við höfum áður séð. Dulúð draum-
kenndra verka Samúels er enn
áhrifaríkari þar sem umhverfið,
ægifegurð Amarfjarðar, er nánast
algjör fagurfræðileg andstæða lista-
verkanna. Myndin er gerð í tvenn-
um tilgangi; að halda nafni lista-
mannsins á lofti og vekja athygli á
dapurlegu ástandi listaverkanna
sem lágu undir skemmdum.
Hvorttveggja hefur tekist með
ágætum. Það er létt yfir Steyptum
draumum, líkt og yfir listsköpuninni
og vafalaust listamanninum sjálfum.
Myndin er í stuttum, afmörkuðum
köflum, skipt fimlega á milli tíma-
skeiða sem hefjast á æskuáram
Samúels og lýkur í dag. Ef undan er
skilinn „evrópskur" nemi í arki-
tektúr (Björk Jakobsdóttir), sem
skapar reyndar nokkuð skemmti-
legt, jarðbundið mótvægi við
mystíkina, þá era persónumar vel
unnar og skrifaðar. Karl Guð-
mundsson og Björn Karlsson geisla
frá sér hlýju og frá gamla lista-
manninum hans Karls stafar bams-
legur friður og kátína. Andstaða
þeir'ra getur ekki verið sköraglegri í
klerkskömminni hans Helga Skúla-
sonar. Það gustar af honum sem
jafnan, í þessari síðustu persónu-
sköpun listamannsins. Leikin atriði
og viðtöl við íbúana era nett fléttuð
saman.
Kári og félagar hafa, líkt og við-
fangsefnið, skapað mikið úr litlu.
Þrátt fyrir fjárskort er útkoman
einkar vel lukkuð á sínum rósömu
nótum og þjónar tilgangi sínum. Við
þurfum að gæta vel að genginni
stund og standa vörð um landið
okkar.
Sæbjörn Valdimarsson
undirfatnaði
Spennandi leynitilboð
Kringlunni 1,1. hæð,
sími 553 7355.