Morgunblaðið - 23.06.1999, Blaðsíða 36

36 MIÐVIKUDAGUR 23. JÚNÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Frelsi til
að þegja
Oft eru listamenn ómeðvitað tilrauna-
dýr markaðarins og kosta öllu til án
umhugsunar um hvort verk þeirra
muni seljast og borga sig.
eftir Hávar
Sigurjónsson
Tékkneski kvikmynda-
leikstjórinn Milos
Förman sagði um af-
leiðingar innrásar
Sovétmanna í
Tékkóslóvakíu 1968 að það
versta við opinbera ritskoðun
væri ekki höftin sem slíkt legði á
frjálsa tjáningu einstaklingsins
heldur sjálfsritskoðunin og
kjarkleysið sem fylgdi í kjölfarið.
I sjálfsritskoðun felst að lista-
maðurinn/einstaklingurinn end-
urmetur stöðugt eigin tjáningu,
veltir því fyrir sér hvort hann sé
með orðum sínum eða gjörðum
kominn út fyrir hin opinberlega
skilgreindu mörk og gætir þess
að rekast hvergi utan í. Hann
gerist þar með böðull sinnar eig-
VIÐHfíRF in tjáningar,
* iwnv/nr segiremungis
það sem hann
telur að falli í
opinbera
kramið, kæfir sína eigin rödd,
sína eigin sannfæringu. Ottinn
við afleiðingarnar sé út af þessu
brugðið heldur tjáningunni inn-
an markanna.
Pví er stundum haldið fram að
sterkasta sköpunin eigi sér stað
þar sem listamennimir eigi und-
ir opinbert högg að sækja. í því
samhengi er listamaðurinn ævin-
lega skilgreindur sem andófs-
maður í eiginlegum sem óeigin-
legum skilningi. Hann er róman-
tísk hetja sem berst göfugri bar-
áttu gegn hvers kyns óréttlæti
og valdbeitingu, andstæðingur-
inn er ómennsk vél, einræðis-
kerfi sem auðvelt er að miða á,
auðvelt að gagnrýna, auðvelt að
draga dár að og... því fylgir
raunveruleg lífshætta. Það þarf
hetjur til. Dæmin eru enda fleiri
en tárum taki um listamenn, rit-
höfunda og blaðamenn sem horf-
ið hafa sporlaust í gegnum tíð-
ina, án þess að saga þeirra og
nöfn hafi verið skráð á hetju-
spjöld heimssögunnar. Nafnlaus-
ar hetjur sem létu lífið í göfug-
um tilgangi. Hann er þó ómælt
stærri hópurinn sem beygt hefur
sig í auðmýkt og lagað ljóð sín,
sögur, leikrit, greinar, tónlist og
myndverk að tilskipan vald-
hafans og gert ríkjandi smekk að
sínum, orðið talsmenn hinnar op-
inberu skoðunar og hlotið ærna
umbun valdhafans að launum, en
lítilsvirðingu sögunnar í kjölfar-
ið. Ekki fer t.a.m. miklum sögum
af þeim fjölda listamanna sem
sköpuðu verk í anda rétttrúnað-
ar Sovétríkjanna í þau 60 ár sem
ríkið hafði fyrir að gefa út til-
skipanir um hvernig list skyldi
fremja og hvemig ekki. Andófs-
mennirnir eru betur þekktir.
Alexander Solshénetsín var
einn sovésku andófsmannanna á
tímum Kaldastríðsins. Hann
reyndist viðsjálsgripur því eftir
að sovésk yfirvöld gerðu hann
útlægan og hann settist að í
Sviss hóf hann að gagnrýna
Vesturlönd fyrir ýmislegt sem
hann taldi að mætti betur fara.
Var það túlkað sem vanþakklæti
og almenningsálitið á Vestur-
löndum snerist gegn honum.
Hann var ekki kæfður, honum
var ekki refsað, hann mátti segja
það sem hann vildi en hann fékk
orð á sig fyrir að vera íhaldssam-
ur og sérvitur. Ekki veit ég
hvort hann þagnaði af þeim sök-
um en rödd hans heyrðist lítið
eftir að mesta nýjabrumið var
farið af komu hans til Vestur-
landa. Eftir hrun Sovétveldisins
flutti hann aftur til Rússlands og
var fenginn í sjónvarpið með
reglulegan þátt og hélt þar upp-
teknum hætti að gagnrýna og
segja þjóð sinni hvað betur
mætti fara að hans áliti. Hann
var látinn hætta þessu því Rúss-
um líkuðu ekki sífelldar umvand-
anir öldungsins. Þetta var þó
ekki gert í nafni ritskoðunar
heldur blasti sú einfalda stað-
reynd við að þátturinn stóð ekki
undir áhorfskröfum, markaður-
inn hafnaði honum; of stór hluti
almennings vildi bara horfa á
eitthvað annað. Við því er ekkert
að segja og gerist sífellt í hinum
harða heimi markaðarins. Frels-
ið til að tjá sig er engu að síður
fyrir hendi. Það þarf bara að
selja tjáninguna, pakka henni
inn og gera hana markaðsvæna.
Oseld tjáning er hálfvandræða-
legt fyrirbæri. Hvers virði er
hún? Og Solshénetsín gaf út
skáldsögu í fyrra sem hlaut
„ágætar viðtökur gagnrýnenda"
og seldist að sögn ágætlega.
Sífellt mat á sölumöguleikum
listrænnar tjáningar er eitt form
ritskoðunar. Það er einnig and-
stætt eðli listsköpunar að vera
vegin og metin samkvæmt lög-
málum markaðarins þar sem
byggt er á þekktum stærðum og
fundin hliðstæð eldri dæmi til
samanburðar. Væri þessari hugs-
un ætíð fylgt út í æsar ætti engin
nýsköpun sér stað í listum án
undangenginna markaðsrann-
sókna og neytendakannana þar
sem fundið væri út hvað fólk vildi
heyra og sjá. A hinn bóginn eru
listamenn oft ómeðvitað tilrauna-
dýr markaðarins og kosta öllu til
án umhugsunar um hvort verk
þeirra muni seljast og borga sig,
tjáningarþörfin er ofar öllu. Ef
verkið vekur áhuga og selst tek-
ur markaðurinn við sér og hefur
framleiðslu í stórum stíl eða lista-
maðurinn sjálfur er „markaðs-
settur" eins og það heitir. Margir
í hópi listamanna eru reyndar
einnig ágætir markaðsmenn fyrir
sig og hafa gott nef fyrir því hvað
markaðurinn vill og vill ekki.
Færa má rök fyrir því að algjör
markaðstenging listrænnar sköp-
unar og afnám opinbers stuðn-
ings við listastarfsemi sé áhrifa-
rík aðferð til ritskoðunar og hefti
frelsi einstaklingsins til persónu-
legrar tjáningar.
Kunningjaþjóðfélagið býr
einnig yfir sterkri tilhneigingu
til ritskoðunar. Oft spyrja menn
sig áður en innri sannfæring fær
að hljóma hvort það sem sagt er
muni „koma sér vel eða illa fyrir
þá persónulega, eða „stuða“
aðra“. Margir eru mjög meðvit-
aðir um hinn ósýnilega „stóra
bróður“ og telja hann vaka yfir
hverju orði sem þeir láta frá sér
fara. Oft er það reyndar í hæsta
máta eðlilegt að fólk gæti var-
kárni í orðum sínum og gjörðum
og hefur það löngum talist til
mannkosta en sjálfsritskoðun er
annars eðlis. Þar er setið á sann-
færingu sinni af ótta við afleið-
ingarnar ef menn segja hug sinn
allan. Ekki er þó víst að Milos
Forman hafi átt við þess háttar
sjálfsritskoðun í orðum þeim
sem vitnað var til hér í upphafi.
Hvað sem því líður þá ríkir hér
fullkomið frelsi til að tjá sig ekki
ef mönnum sýnist svo.
UMRÆÐAN
„Áradalsóður“
MARGVÍSLEGAR
hrellingar hafa gengið
yfir land vort í tímans
rás. Ekki er um að
sakast því þetta land
vort er jú eldfjallaland,
risið upp úr hafinu á
norðurslóð. Eg ætla að
rifja upp tvær sögur
og afleiðingar þeirra,
sem gerst hafa þar
sem náttúran átti alla
sök, og eina, sem gæti
gerst ef menn sjást
ekki fyrir.
A tímabilinu frá
upphafi Islandsbyggð-
ar fram til 1210 er talið
að Reykjanesið hafi
verið þokkalega grösugt, sennilega
hafi byggðir náð saman milli Hafn-
arhrepps og Grindavíkurhrepps.
Þarna var um að ræða fjölda býla,
sem nú sér ekki urmul eftir af.
Skógar hafa verið með fuglasöng
sumarkvöldin löng.
Sem sagt árið 1210 upphófust
ósköpin sem entust fram til 1260 til
1270. Þetta tímabil er kennt við
Reykjaneselda og við þá er miðað í
sögum og menn töluðu um atburði
sem gerðust „fyrir eld“ eða „eftir
eld“.
A þessu tímabili voru uppi eldar
bæði í sjó og á landi. Gjóskan
lagðist yfir Reykjanes og víðáttu-
mikil hraun lögðust yfir jarðir og
afréttir.
Á þessu tímabili varð Snom St-
urluson, sem þá átti bú á Bessa-
stöðum, að fella fjögur hundrað
nautgripi, sem hann síðar notaði
hána af til að skrifa á fagrar og
heimsfrægar bókmenntir. Segja
má að hann hafi reynt að bæta sér
skaðann og stöndum við í þakkar-
skuld við hann æ síðan.
„Eftir eld“ hefir sandur og aska
leikið lausum hala um Reykjanesið
sunnanvert í 750 ár. Nú hafa menn
reynt að reisa rönd við þessum
spjöllum með friðun og sáningu og
hefur orðið allvel ágengt.
Hverfum austur í Hornafjörð. Á
því svæði er stórt og mikið vatna-
svæði, Homafjarðarfljót, sem í
daglegu tali gengur undir nafninu
Fljótin. Flatarmál Fljótanna er
u.þ.b. sextíu ferkílómetrar. I þess-
um vatnaflaumi austanverðum er
eyja ein allstór, Skógey, um tólf
ferkílómetrar. Fyrr á öldum mun
þetta hafa verið vel gróið land eins
og nafnið bendir til. Einnig munu
þarna hafa verið fleiri eða færri
býli.
Síðar hefur Skógey orðið fyrir
meiri eða minni áhlaupum sem sum
hver era rakin til jökulhlaupa í
Fljótunum. Eftir að byggð lagðist
af á þessu svæði hefur það verið
nýtt sem slægju- og beitiland úr
Nesjum. Einstaka jarðir hafa
heyjað þar allt að þrjú hundrað
hestburði.
I síðustu viku maímánaðar árið
1910 gerði ofsanorðanveður sem
stóð í þrjá sólarhringa. Þetta var í
þurrkatíð og lítið vatn í Fljótunum.
Er áhlaupinu hnnti var Skógey ein
samfelld, svört eyðimörk. Þetta var
mikið áfall fyrir bænd-
ur í Nesjum.
Nú hafa menn snúið
vörn í sókn, sem hófst
þegar Fljótin vora
brúuð og þrengt var
að vatnsflaumnum.
Hafa hér orðið stakka-
skipti og er þetta að
verða vinsælt land fyr-
ir menn og skepnur að
ógleymdum fuglunum
fljúgandi og syndandi.
Oðinshaninn skrifar að
vísu ekki jafn ending-
argóðar bókmenntir
og Snorri en skrifar
samt dægrin löng.
Þessi tvö dæmi sem
ég hef nú nefnt era um eyðingaröfl
náttúrannar þegar þau era í ham
en svona varð Island til. En þessi
Umhverfismál
Vatnið sem safnast er
gruggugt jökulvatn,
segir Qddbergur
Eiríksson. Þegar vatns-
borðið lækkar verður
eftir rokgjarn leir.
dæmi era líka um það þegar mann-
fólkið af veikum mætti leitast við
að rétta vemdarvættunum hjálpar-
hönd og hefur orðið nokkuð ágengt
með auknu fjármagni og tækni.
Nú skulum við koma í fjallaferð.
Áfangastaðurinn er á gömlum Is-
landskortum kallaður Áradalur.
Þessi Áradalur er á Austurlandi
þótt Jón lærði vildi raunar hafa
hann í óði sínum á hálendi Vestur-
lands en ekki hefur sú staðsetning
ratað á kort. Þessi Áradalur sem
ég er að tala um heitir nú Eyja-
bakkar og er það ólíkt meiri sælu-
dalur en Þórisdalur við Langjökul.
Eyjabakkar era að ýmsu leyti
svipað svæði og Hornafjarðarfljót-
in en ekki að öllu leyti þó. Stærðin
er svipuð, um 50 ferkílómetrar.
Bæði eru á láréttu svæði, ekki
munar nema par metram efst og
fremst. Eyjabakkarnir hafa ekki
orðið fyrir áhlaupum, sem tjóni
hafa valdið, enda er þurrlendið þar
vel gróið ólíkt því sem gerst hefur
á Hornafjarðarsvæðinu. Að síðustu
era Fljótin að meginhluta um það
bil tvo metra yfir sjó en Eyjabakk-
amir um það bil 650 metra yfir sjó.
Fyrir nokkram áram lögðum við
þrír félagar land undir fót, löbbuð-
um upp á Snæfell þar sem andar
Guðs blær. Skyggnið var eins og
best verður á kosið, sáum um ver-
öld alla eða það, sem mestu máli
skiptir. Eftir hæfilega hvíld geng-
um við þvert yfir Eyjabakkana þar
sem áin er breiðust, sem ég veit
ekki til að aðrir hafí gert, og kom-
um heilu og höldnu yfir á vestur-
bakkann. Á þessum slóðum upp-
lifðum við hið fjölbreytta og magn-
aða dýralíf sem þarna þrífst og
dafnar.
Hreindýrin, gæsirnar, álftimar í
þúsunda tali og fleira sem ég kann
ekki upp að telja. Síðan þá, ef ég á
bágt með að sofna, læt ég hugann
reika austur á Eyjabakka, þá
kemst jafnvægi á heilasellurnar og
draumalöndin blasa við. Eg get
ekki nógsamlega dásamað þetta
land.
Nú era uppi hugmyndir um að
drekkja Eyjabökkunum í þeim til-
gangi að framleiða rafmagn til að
bræða erlent grjót sem er eins og
allir vita þursaviðfangsefni. Afleið-
ingarnar verða margvíslegar fyrir
Austurland. Eg ætla að draga upp
eina mynd sem ég er ekki viss um
að öllum sé ljós. I Eyjabakkalónið
á að safna vatni á leysingatímum,
sem notað verður til miðlunar á
þurra tímanum. Vatnið sem safnast
er gruggugt jökulvatn. Þegar
vatnsborðið lækkar verður eftir
rokgjarn leir. Gera má ráð fyrir að
þama komi undan vatni nokkrir
ferkílómetrar lands. Þetta er öðra-
vísi en gerist við söfnun vatns í
Þórisvatni. Þó að vatnsyfirborðið
lækki þar um nokkra metra kemur
ekki mikið land undan því vatni á
þeim slóðum. Ræðst þetta af sköp-
un landslagsins.
Rétt er að hafa í huga að víðátt-
urnar umhverfis Eyjabakkana era
vaxnar hálendisgróðri, aðallega
mosa og skófum. Það tekur hann
aldir að vaxa en hann er duglegur
og seigur ef ekkert óvænt gerist.
Svo gerist það þegar vatnsstað-
an í Eyjabakkalóninu er í lág-
marki, að það brestur á ofsaveður.
Það getur orðið í þurrari vindátt-
um á þessum slóðum, frá suðvestan
til norðanáttar. Ég á erfitt með að
hugsa mér afleiðingamar. Austur-
landið er tiltölulega rykfrítt. Ég sé
það í glóralausu kófi. Þetta er
skuggaleg lýsing en getið þið
landsfeður, Friðrik, Finnur og
Halldór, gefið sannferðugri lýsingu
á því ástandi sem hér skapast.
Raunar þarf ekki ofsarok til. Ég
vona bara að Siv fríða sé ekki sest í
ráðherrastólinn til þess að segja já
og amen, karlamir hafi alveg rétt
fvi'ir sér, þetta var leyft fyrir ein-
um sjötta part aldar og þá hlýtur
það að vera rétt. Orð skulu standa.
Ja héma.
Ég hef í þessu spjalli rifjað upp
tvö dæmi um hamfarir af völdum
náttúraaflanna. Þau hafa dregið
slóðir í aldaraðir en menn era nú
að leitast við að græða sárin.
Þriðju hamfarirnar era á teikni-
borðinu og sér ekki fyrir endann á
þeirri eyðileggingu ef af verður. í
því tilfelli era menn að vinna á móti
heilladísunum.
Væri ég einn sauðurinn í hlíðum,
skyldi ég renna í Aradal,
forða hríðum, forða mér frá hríðum.
(Jón lærði Guðmundsson, 1574-1658)
Verði Eyjabökkum drekkt yrði
ég og aðrir sauðir að finna afdrep
annars staðar við hríðum ef það þá
fyndist.
Höfundur er skipasmiður
( Njarðvík.
Oddbergur
Eirfksson
-/elinek
Fegurðin kemur innan fró
Laugavegi 4, sími 551 4473