Morgunblaðið - 02.07.1999, Blaðsíða 46

46 FÖSTUDAGUR 2. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ

•%
Tilbúin plöntuvarnar-
efni - hvað er nú það?
MAÐKURINN, ógn garðeigandans.
GARÐEIGENDUR hafa ýmis ráð
til að verjast óboðnum gestum í
garða sína, hvort sem það eru
sveppir, illgresi eða ýmis smádýr.
Hægt er að kaupa svokölluð plöntu-
varnarefni í sérverslun-
um fyrir garðyrkjufólk
og í vissum lyfjabúðum
úti á landi. Þessi efni
eru misjafnlega sterk
og eru flokkuð í hættu-
flokka eftir virkni
þeirra. Hættulegustu
efnin eru í X-flokki, síð-
an koma A-, B- og sið-
ast C-flokkur. Efni í
hættuflokkum X og A
eru talin eiturefni, en
efni í B- og C-hættu-
flokki eru hættuleg
efni. Til að mega kaupa
og nota efni í hættu-
flokkum X og A er
krafist sérstaks eitur-
efnaleyfis sem lög-
reglustjóri gefur út og handhafar
skulu ávallt bera á sér við störf sín.
Hollustuvernd ríkisins, Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins og Vinnu-
eftirlit ríkisins halda í sameiningu
námskeið til eiturefnaréttinda á
hverju vori. Ekki er krafist eitur-
efnaleyfis til kaupa og notkunar á
efnum í hættuflokkum B og C.
Þeir eiginleikar sem efnafræði-
lega framleidd plöntuvarnarefni
verða að hafa eru að þau verða að
vera eitruð fyrir eitt eða fleiri lífs-
form. Þau verða þess vegna að vera
sem mest sérhæfð fyrir skað-
valdana sem þau eiga að vinna á og
hlífa þeim lífverum sem þau eiga að
vernda. Það mega ekki finnast leif-
ar af efnunum í afurðunum sem þau
eru notuð á og geta verið hættuleg-
ar fyrir neytendurna. Auk þess
verða þau að brotna hratt niður svo
ekki verði leifar eftir þau í náttúr-
unni. Ennfremur verða efnin að
vera viðurkennd af opinberum aðil-
um skv. lögum og reglugerðum.
Efni þessa pistils er að upplýsa
garðeigendur um hvað það er sem
gerir að efnin verka á sumar lífverur
en aðrar ekki. Plöntuvamarefnum
er skipt í skordýraeyða, illgres-
iseyða, sveppaeyða,
mauraeyða og lindýra-
eyða. Ekki er ætlunin
að fjalla um alla efna-
flokkana, heldur nefna
áhrif þeirra efna sem
algengust eru í notkun í
einkagörðum hérlendis.
Ef við skoðum ill-
gresiseyðana fyrst, þá
er mest notað af
glyfosati, selt undir
verslunarheitinu
Roundup. Það hermir
eftir aminósýrunni
glýsin og myndar pept-
íð (lítið prótein) með
öðrum amínósýrum
sem er óvirkt og hindr-
ar eðlilegan vöxt.
Glyfosat hindrar ensím sem er í öll-
um plöntum og flestum bakteríum
og leikur lykilhlutverk í myndun
hringtengdra kolefnissambanda og
finnst þar af leiðandi ekki f lífverum
sem eru háðar því að fá þau í gegn-
um fæðuna. Glyfosat er þess vegna
ekki eitrað fyrir dýr. Glyfosat
myndar auðveldlega torleysanleg
sölt með málmum og upptaka
plantnanna á því í gegnum ræturn-
ar er því í lágmarki. Þar sem
glyfosat er vatnsleysanlegt er það
ekki tekið upp af blöðum plantna
með þykkt vaxlag t.d. barrnálum.
Glyfosat er aðeins notað á vaxtar-
tíma illgresisins, þ.e. eftir að vaxt-
artíminn hefst á vorin, og er notað á
einært og fjölært illgresi. í jarðvegi
virkar glyfosat sem skordýraeitur
og drepur margar jarðvegslífverur.
Það er hvorki hættulegt fyrir fugla
né spendýr. Einstöku bakteríur
hafa ensím sem geta brotið niður
glyfosat og með hjálp erfðatækni
eru slík ensím flutt í nytjajurtimar
(t.d. sojabaunir) svo þær verði
ónæmar fyrir áhrifum glyfosats.
Glyfosat er mest notaði illgres-
iseyðir í heimi.
Annar illgresiseyðir sem mikið er
notaður hér á landi er diclobenil,
sem hér gengur undir verslunar-
heitinu Casoron. Það er notað sem
fýrirbyggjandi lyf og kemur í veg
fyrir að fræ sem eru í jarðveginum
spíri. Efnið er lengi að brotna niður
í jarðveginum og má ekki nota í
nýplöntuð svæði. Þetta efni er ekki
lengur á skrá í Danmörku vegna
hættu á að það skolist niður í
grunnvatnið og mengi það.
Aðrir illgresiseyðar hindra
ljóstillífun plantnanna (t.d. atrazin
og simazin), sumir eru vaxtarhorm-
ón (t.d. 2,4-D og dikloprop), nokkrir
mynda stoðeindir (free radicals)
(t.d. paraquat og diquat) og ein-
hverjir eyðileggja frumuhimnur
(t.d. TCA).
Skordýraeyðarnir eru flokkaðir
eftir efnafræðilegri uppbyggingu
þeirra í fosfórefnin, karbamöt, líf-
ræn klórsambönd og pýretrin. Fos-
fórefnin eru aðallega notuð á skor-
dýr, þar sem virkni þeirra á plöntur
er afar lítil. Það er vegna þess að
fosfórefnin verka truflandi á tauga-
boðefnið acetylkólín og koma í veg
fyrir að ensím sem binst viðtökun-
um á taugaendunum verki. Þetta
veldur því að boðefnin hlaðast upp
og valda truflun á taugaboðum. Lít-
ill munur er á virkni þessara efna á
spendýr og skordýr. Algeng fosfór-
efni eru parathion, malathion og
diklorvos. Karbamöt virka svipað
og fosfórefnin á taugaboðefni og
trufla jónapumpur í fiumuhimnum.
Lífræn klórsambönd eru efni eins
og DDT, Aldrin og Dieldrin sem
bæði eru bönnuð hérlendis og í
Evrópusambandinu, en leyfð í þró-
unarlöndunum. Pýretrin-efnin
(meðal þeirra er t.d. permasect) eru
náttúruleg eiturefni sem finnast í
plöntum af körfublómaætt og voru
unnin úr plöntunni Chrysanthem-
um cinerariaefolium þegar á fyrstu
öld eftir Krist. Skordýr og dýr með
kalt blóð (fískar) hafa lítið af ensím-
um til að brjóta þau niður en dýr
með heitt blóð geta það. Þessi efni
trufla eðlilegt flæði natríumjóna í
taugafrumum skordýra og hafa
skaðleg áhrif á önnur líffæri þeirra
og valda dauða þeirra. Permasect
er einn mest notaði skordýraeyðir-
inn í garðaúðun hér á landi. Fosfór-
efnin og karbamötin eru baneitruð
og stórhættuleg öllum lífverum í
mjög litlum skömmtum, lífrænu
klórsamböndin hlaðast upp í efri
hluta fæðukeðjunnar (valda líf-
fræðilegri mögnun), en pýretrínefn-
in eru mun hættuminni vegna ens-
ímvirkni dýra með heitt blóð til að
brjóta þau niður.
Sveppaeyðar, þ.e.a.s. efni sem
notuð eru til að eyða sveppum á
plöntum, innihéldu flestallir áður
fyrr einhver málmsambönd. Þessi
málmsambönd eru meðal annars
kvikasilfurssambönd og koparsam-
bönd (captan). Þessi efni hindra
ensímvirkni með þvi að bindast við
jámið í ensíminu cytokrom P450. I
dag eru þessi efni ekki lengur notuð
en önnur hættuminni án málma
notuð í staðinn. Sveppir eru merki-
legar lífverur sem eiga margt sam-
eiginlegt með dýrum. Þess vegna
eru mörg efni sem notuð eru gegn
sveppum hættuleg spendýrum,
fiskum og fuglum.
Það er rétt að benda á þá sjálf-
sögðu reglu að geyma plöntuvamar-
efnin þar sem börn ná ekki til þeirra
og fara með gömul efni í spilliefna-
móttöku Sorpu, en þeim er fargað
þar einstaklingum að kostnaðar-
lausu. Sömuleiðis á aldrei að hella af-
göngum af plöntuvamarefnum í nið-
urföll. Reyndar á aldrei að blanda
meira en nota á hverju sinni og klára
úr úðadælunni á það sem á að úða,
svo efnin geti brotnað niður í stað
þess að valda mengun á umhverfinu.
Samantekt: Heiðrún Guðmunds-
dóttir líffræðingur.
Heimildir: Stenersen, Jörgen 1998. 455
spörsmál i toksikologi og ökotoksikologi.
Biologisk institutt, Universitetet i Oslo. Yr-
keslitteratur as 1998. Alloway, B.J. and
Ayres, D.C. 1997. Chemical principles of
environmental pollution. 2nd edition.
Blackie Academic & Professional, Chapman
& Hall 1997. Casarett and Doull’s Tox-
icology. The Basic Science of Poisons, 4th
edition. MacGraw-Hill International
Editions, Pergamon Press 1992. Reglugerð
nr. 50/1984 um notkun eitureftia og hættu-
legra efna í landbúnaði og garðyrkju og til
útrýmingar meindýra. www.hollver.is
BLðM
VIKUIVMR
411. þáttur
Umsjón Sigrföur
II jarlar
- VA
GREG NORMAN
COU.ECTION
iHouison

Frábœrt verð á goljvörum
Fatnaður frá Greg Norman - Galvin Green - Hippo - Adidas - Nike
1/2 golfsett frá kr. 12.500, stgr. kr. 11.875 Stakar kylfúr frá kr. 2.090
1/1 golfsett firá kr. 19.900, stgr. kr. 18.905 Stök tré firá kr. 2.900
m/poka+kerru kr. 29.900, stgr. kr. 28.405 Pútterar frá kr. 1.480
Unglingasett m/poka frá kr. 13.900
Golfþokar frá kr. 3.500
Stand pokar firá kr. 8.900
Golfkerrur frá kr. 4.400
Rafinagnskerrur firá kr. 49.900
Tilboð á golfskóm og golfktilum
TÍSstælsÍa'sportvöruverslun landi
5% staðgrafiláttur
Ármúla 40
Símar: 553 5320
568 8860
s Ins
llfersluninl
7M4R
Hvernig gengur að beita
hugsun tækni og
raunvísinda í skáldskap?
Undan
skllningstrjenu
UT FRÁ þeim rökum að hugsun
tækni og raunvísinda hafi bjargað
heiminum (fyrir utan að hafa nærri
tortímt honum líka) má leita fyrir
sér um hvemig gangi að beita þeirri
hugsun t.d. í Ijóðagerð. Greiningar-
aðferðin er samkvæmt ofangreindu
- altæk. Beitum henni á tiltölulega
óátækt hugtak sem er Huldur, sú
sem tvö íslensk Ijóðskáld, Grímur
Thomsen og Hannes Pétursson,
hafa ort um. Huldur er ekki aðeins
illátæk, heldur er fátt sameiginlegt í
útgáfu Gríms annars vegar og
Hannesar Péturssonar hins vegar,
nema ef til vill vætan. Hjá Grími er
hún sjóvættur á hafsbotni, hjá
Hannesi landvættur í fossúða, lík-
lega einhvers staðar frammi á Ey-
vindarstaðaheiði. Lítum fyrst allná-
kvæmlega á gerð Gríms.
Grímur: Huldur í samnefndu ljóði
knýr langspil á hafsbotni og magnar
með því öldurót uppi á yfirborði
sjávar. Dýpið er eins og flest annað
afar óljóst, en með alllangri rök-
semdafærslu, eftir nokkra útreikn-
inga sem ekki verða tilfærðir hér,
má telja það um 200 m. Orkufræði
þanins strengs í sveiflu voru þekkt
fyrir daga Gríms, svo að hann hitti
raunvísindin vel fyrir. Strengur
langspilsins helst ekki í sveiflu sem
veldur hafróti nema með orkuað-
streymi upp á um 600 megavött.
Orkan kemur frá Huldi. Hvernig
væri að Landvirkjun fengi einka-
leyfi á að nýta hana? Hún mætti bet-
ur knýja rafala en magna öldurót
sæfarendum til grands. Með nútíma
staðsetningartækni mætti að stað-
setningu lokinni stífla staðbundna
stíflu í kringum Huldi, sem er að lík-
indum botnföst. Stíflan yrði á hæð
við Káraþjúkastífluna í Dimmu-
gljúfrum, en orkan frá henni ekki
yrði ekki ósvipuð og sú sem fengist
úr Jöklu á Brú og nöfnu hennar í
Fljótsdal með að sökkva Eyjabökk-
um og ræsa Dimmugljúfur fram
okkur öllum til gagns og ánægju. En
löngu er tími til kominn að nýta
landvætti vora til einhvers gagnlegs
í stað þess að kenna einungis um þá
grunnskólabörnum í skólaljóðum.
Er ekki þarna á vísa orkulind að
róa? En mættum við þá heldur biðja
um hagfræðilegri skáldskap Hann-
esar Hafstein, sem yrkir um „skín-
andi vélar, starfsmenn glaða og
prúða,“ og enn frekar: „stjórnfrjálsa
þjóð með verslun eigin búða“. Þetta
skáld vort verður ei oflofað fyrir að
sameina skáldlega og framvirka
þjóðhagslega tæknihugsun. Enda er
skáldskap þess nokkuð haldið á lofti
nú er fer að h'ða að næstu aldamót-
um eftir þau þegar þetta var ort.
Hjá Hannesi Péturssyni hins veg-
ar er landvætturin Huldur enn út-
frymiskenndari en hjá Grími í ljóð-
inu Huldur. í ljóðinu: „Bláir eru dal-
ir þínir“ saumar hún sólargull í silf-
urfestar regndropanna. Fyrir utan
fánýti þessa athæfis þjóðhagfræði-
lega séð og atvinnulega séð er það
enn vanviskukenndara séð með
fræðilegum hætti. Ekki verður bet-
ur séð en rauðgular ljóseindir frá
sólinni séu fangaðar í einhvers kon-
ar optískri gildru úr samvaxinni
runu vatnsdropa. Og: Sé þarna eftir
orku að slægjast, er mér spurn: Hv-
ar er þessi foss? Er hann virkjanleg-
ur með sjálfbærum hætti? Fyrir nú
utan það að Ijósfræðilega eðlisfræði-
ferlið sem er lýst hér að framan er
ekki skýranlegt nema fyrir tilkomu
sterkra kjarnakrafta. Er einhver
vetnissamruni hugsanlegur í þessu
samhengi? Eðlisfræðilega er líkanið
of óskýrt til að hægt sé að sjá að svo
sé. Enn ríður á undir þessi komandi
aldamót að horskir menn ríði á vaðið
með skýrum hætti varðandi land-
töku á þessum orku- og velferðar-
málum þjóðarheildarinnar og varpi
Ijósi á hvort vinna megi þjóðargull
úr þessu sólargulli, e.t.v. með
kjarnasamrunalíkön að leiðarljósi.
Yrði ekki Villinganesvirkjun í
Skagafirði þama rétt hjá fossgljúfri
Hannesar eins og malandi mélkisa
ef gerður er orkulegur samanburður
við orkuframleiðslu sem gæti farið
fram í þessum silfiufestum rétt
beisluðum, í orkuvinnslustöð, ekki í
hendingum Ijóðs?
Egill Egilsson