Morgunblaðið - 04.07.1999, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 4. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Ekkert bendir til annars en að deilur um Kasmír muni halda áfram um ókomna tíð
Umdeilt hér-
að á kross-
götum Asíu
Skærur í Kasmír hafa verið árlegur við-
burður en átök Indverja og Pakistana nú
um héraðið eru þau hörðustu í mörg ár.
Kári Þór Samúelsson rekur sögulegan
bakgrunn átakanna.
Reuters.
PAKISTANSKIR hermenn skjóta úr fallbyssu á bækistöðvar
Indverja í Kasmír.
ENN einu sinni hafa átök nú
blossað upp í héraðinu Kasmír sem
Indland og Pakistan hafa deilt um
sl. 50 ár. Það hefur verið venja
þegar vorað hefur undanfarin tíu
ár að skæruliðar múslíma í hérað-
inu láti til sín taka og yfírtaki hér-
uð er hafa verið yfirgefin af ind-
verska hernum yfir vetrarmánuð-
ina. Harðbýlt fjallahéraðið torveld-
ar indverska hernum hins vegar
mjög að ná tilbaka þeim héruðum
sem tiltölulega fámennar sveitir
skæruliða hafa hertekið.
Til mótvægis hefur indverski
herinn í auknum mæli kallað til
aukinn herafla auk þess að virkja
þungavopn sín og sprengjuflugvél-
ar til aðgerða í héraðinu. Þetta
hefur skapað aukna spennu í sam-
skiptum Indlands og Pakistan, en
þessar tvær þjóðir hafa þrisvar
háð stríð og í tvö skipti áttu átökin
upphaf sitt að rekja til deilna um
stöðu Kasmír og skiptingu héraðs-
ins á milli landanna tveggja. Ekki
bætir úr skák að báðar þessar
þjóðir hafa nú kjarnorkusprengjur
í vopnabúrum sínum sem gerir út-
breiðslu átaka í héraðinu að miklu
áhyggjuefni íyrir þennan heims-
hluta.
Týnda skjalið
Kasmír stendur á krossgötum í
Asíu og hefur í gegnum tíðina oft
skipt um eigendur. Það var árið
1846 sem breska heimsveldið sigr-
aði furstadæmi Síkka í Norðvest-
ur-Indlandi og eignaðist þar með
héraðið. Bretar seldu það hins
vegar sama ár til Gulabs Singh
sem var furstinn (Marajah) af
Jammú og voru héruðin tvö sam-
einuð í Jammú og Kasmír, sem er
hið viðurkennda nafn héraðsins.
Frá 1846-1947 var héraðið í raun
sjálfstætt ríki sem naut viðurkenn-
ingar breska heimsveldisins.
Gulab Singh og eftirmenn hans
voru hins vegar miklir harðstjórar
en auk þess voru þeir Hindúar
sem fóru með völd í héraði þar
sem um 80 prósent af íbúunum
voru múslímar og olli þetta nokk-
urri spennu í héraðinu. Með brott-
för Breta árið 1947 var Breska-
Indlandi skipt upp í Indland undir
stjóm Hindúa og Vestur-Pakistan
(Pakistan) og Austur-Pakistan
(Bangladesh) undir stjórn
múslíma. Stjórnir Indlands og
Pakistan hófu þegar í stað að deila
um hvoru landanna Kasmír skyldi
tilheyra.
Síðasti breski landstjóri Ind-
lands, Mountbatten lávarður hafði
skipað svo fyrir að pólitísk framtíð
Kasmír skyldi ráðast af íbúum
héraðsins eins og gert hafði verið
annars staðar á Indlandi og hafði
Nehrú, forsætisráðherra Indlands
gefið þessari tilhögun mála sam-
þykki sitt.
í lok ársins 1947 höfðu Indverj-
ar hins vegar tekið völdin í hérað-
inu. Samkvæmt Indverjum skrif-
aði furstinn af Kasmír, Hari Singh,
undir samning sem kvað á um að
héraðið myndi ganga í ríkjasam-
band við Indland í skiptum fyrir
vopn og vistir til að hemja vaxandi
óeirðir í héraðinu. Hins vegar þyk-
ir allt ferlið í sambandi við þennan
samning afar grunsamlegt og hafa
verið uppi efasemdir um að þessi
samningur hafi yfir höfuð nokkum
tímann verið til. I fyrsta lagi bend-
ir margt til þess að á degi meintr-
ar undirritunar samningsins, þann
26 október 1947, hafi furstinn
sjálfur verið á ferðalagi um hérað
sitt langt uppi í Himalaya-fjöllun-
um og erfitt að sjá hvemig hann
gat undirritað samning í nærvem
indverskra embættismanna. Ef
hann á að hafa skrifað undir plagg-
ið þá hefði það í fyrsta lagi getað
átt sér stað þann 27. október. í
öðru lagi höfðu indverskir her-
menn komið sér fyrir í Kasmír um
miðjan október og þann 26. októ-
ber kom svo mikill fjöldi hermanna
með flugvélum til héraðsins - áður
en nokkur samningur hafði verið
undirritaður. I þriðja lagi hefur
indverska stjómin aldrei lagt fram
hið upprunalega skjal til sönnunar
rétti sínum til yfirráða í héraðinu,
heldur hafa þeir einungis sýnt
Pakistönum og Sameinuðu Þjóð-
unum fjölrituð eintök af skjalinu.
Ekki hefur það minnkað gran-
semdir um réttmæti málstaðar
Indverja að árið 1995 lýstu þeir yf-
ir að hið upprunalega skjal hefði
týnst eða því verið stolið. Alþjóða-
samtök lögfræðinga (ICJ) í Genf
gáfu nýlega út ályktun þess efnis
að samkvæmt alþjóðalögum hefði
innlimun Kasmírs verið ólögmæt
og réttur Indverja til yfirráða í
héraðinu hefði engan grandvöll í
lögum.
Átök og uppskipting
Um leið og Indverjar tóku völd-
in í Kasmír sendi Pakistan her inn
í héraðið og stríð braust út á milli
landanna tveggja. Hörð átök áttu
sér stað í fjallahéraðinu 1947-48 og
var mannfall mikið en þann íýrsta
janúar 1949 tókst Sameinuðu þjóð-
unum að fá stríðsaðila til að sam-
þykkja vopnahlé er fól í sér skipt-
ingu héraðsins. Pakistan fékk
norðurhluta héraðsisns (37%) í
sinn hlut en Indland fékk suður-
hlutann (63%). Árið 1957 var ind-
verski hluti héraðsins að fullu inn-
limaður í Indland með stjórnar-
skrárákvæðum sem leppstjórn
Indverja í héraðinu kom í gegn á
skömmum tíma. Vora þessar að-
gerðir í hrópandi mótsögn við
ályktanir Sameinuðu Þjóðanna um
framtíðarskipan héraðsins, en
stofnunin hafði lagt áherslu á þjóð-
aratkvæðagreiðslu sem lausn deil-
unnar. Indverjar hafa hins vegar
alla tíð gert sér fulla grein íyrir
því hver útkoma slíkrar atkvæða-
greiðslu myndi verða þar sem 4/5
hlutar þjóðarinnar eru múslímar,
og hafa þeir bælt niður alla við-
leitni í þá átt hvað sem öllum
samningum líður. Árið 1965 braust
á ný út stríð milli landanna tveggja
vegna deilna um Kasmír. Þrátt
fyrir hörð átök og mikið mannfall
vöraðu átökin einungis í nokkra
mánuði og hermenn beggja landa
snéra aftur til herbúða sinna sín
megin við skiptalínuna.
Árið 1971 voru íbúar Austur-
Pakistans orðnir þreyttir á fjar-
lægri ríkisstjórn sinni í Islamabad
og lýstu þeir yfir sjálfstæði og
stofnuðu ríkið Bangladesh með
stuðningi Indverja. Leiddi þetta til
borgarastyrjaldar í landinu sem
Indverjar blönduðu sér í og stutt
stríð braust út á ný milli þeirra og
Pakistana og breiddust átökin til
Kasmír. í kjölfarið var svo gerður
friðarsamningur og komst á nokk-
ur ró í samkiptum þjóðanna þótt
inn á milli hafi þær skipst á fall-
byssuskotum yfir skiptalínuna í
Kasmír. í febrúar sl. var opnuð
langferðabílaleið frá Delhí til
íslamabad og var forsætisráð-
herra Indlands, Atal Behari Va-
jpayee, farþegi í fyrstu ferð rút-
unnar og þótti mörgum sem sam-
skipti ríkjanna færa batnandi.
Átök blossa upp á ný
Það var árið 1989 er aðkilnaðar-
sinnaðir skæruliðar fóru að láta til
sín taka í héraðinu að raunveraleg
átök hófust á ný. Um er að ræða
nokkur samtök skæraliða sem
krefjast annað hvort sjálfstæðis
fyrir Kasmír eða samrana héraðs-
ins í Pakistan. Aðgerðir skærulið-
anna felast í því að gera indverska
hernum í héraðinu lífið leitt en
þeir hafa einnig verið sakaðir um
morð, nauðganir og pyntingar á
óbreyttum hindúískum borguram
héraðsins. Reyndar hefur ind-
verski herinn ekki miklu skárra
orð á sér hvað þetta varðar og hafa
þeir oft verið sakaðir um grimmd-
arverk á óbreyttum borguram í tO-
raun sinni tO að uppræta skærulið-
ana. Aðgangur fjölmiðla og ferða-
manna að héraðinu hefur verið af-
ar takmarkaður og því erfitt að
henda reiður á öllum þeim mann-
réttindabrotum sem átt hafa sér
stað.
Þótt talið sé að Pakistanar hafi
stutt við bakið á skæraliðunum
hafa átökin hingað tO ekki leitt til
beinna stríðsátaka á milli landanna
þrátt íyrir mikla spennu á stund-
um. Síðan í stríðinu 1971 hefur ríkt
nokkurs konar skilningur á milli
Indlands og Pakistan um að
hversu hörð sem átökin í Kasmír
verða ætti það ekki að leiða til alls-
herjar styrjaldar á mOli landanna.
Átökin í ár benda hins vegar til að
þessi skilningur standi á veikari
fótum en áður var talið og koma
þar nokkrir þættir við sögu. í
fyrsta lagi halda Indverjar því
fram að þeir skæruliðar sem nú
hafa tekið sér stöðu inni á land-
svæði þeirra og komu frá pakist-
anska hluta héraðsins, séu mun
betur vopnum búnir en hinir hefð-
bundnu innfæddu uppreisnarmenn
sem þeir hafa áður þurft að eiga
við. Þetta segja þeir sanna að upp-
reisnarmennirnir fái ekki bara
„andlegan" stuðning frá Pakistan
heldur einnig vopn og vistir frá
pakistanska hernum. Innrásin í ár
sem þykir sú alvarlegasta í heilan
áratug ber einnig merki um skipu-
lagningu á háu stigi sem þykir
benda til flilutunar pakistanska
hersins. Auk þess halda Indverjar
því fram að í stað innfæddra
skæraliða sé innrásarherinn
byggður upp af vígvönum, at-
vinnulausum skæruliðum Tale-
bana frá Afganistan auk hermanna
frá pakistanska hernum. Pakistan-
ar halda því aftur á móti fram að
þeir séu hvergi viðriðnir þessar að-
gerðir og sökum þess hversu lokað
gagnvart umheiminum héraðið er
hefur reynst erfítt að komast að
hinu sanna í málinu.
Ástæðurnar fyrir meintri íhlut-
un Pakistans í héraðinu segja Ind-
verjar vera þær að forætisráð-
herra landsins, Nawaz Sharif, sé
að reyna að beina athyglinni frá
auknum einræðistilburðum sínum
gagnvart fjölmiðlum í landinu sem
valdið hafa mótmælum hvaðanæva
í heiminum sem og innanlands.
Það er hins vegar alveg ljóst að ef
þetta er staðreyndin verður hr.
Sharif að fara mjög varlega í þess-
um línudansi sínum þar sem
Pakistan hefur langt frá því efni á
að heyja enn eitt stríð við ná-
granna sína. Efnahagur landsins
er í ólestri og pakistanski herinn
mun veikari en sá indverski, þótt
landið eyði hátt í fjórðungi tekna
sinna í varnarmál. Sumir telja að
með því að styðja við bakið
á skæraliðunum sé hr.
Sharif að reyna að þrýsta á
Indversk stjórnvöld til að
setjast að samningaborð-
inu um framtíð Kasmír
með aðstoð sáttasemjara
utan að frá, eitthvað sem
Indverjar hafa alla tíð
þvertekið fyrir. En hafi
þetta verið tflgangur
forætisráðherrans þá er
ljóst að það hefur ekki
skOað tOætluðum árangri.
Margar stjórnir Vestur-
landa hafa stutt málstað
Indverja eða hvatt skæru-
liðana tO að hörfa aftur til
síns heima og sókn ind-
verska hersins í héraðinu
þyngist dag frá degi.
Ef pólitísk staða Nawaz
Sharif er að einhverju
leyti komin undir lyktum
átakanna í Kasmír, þá er
pólitísk framtíð Atal
Behari Vajpayee forsætis-
ráðherra algjörlega háð
útkomu átakanna í hérað-
inu. Vajpayee er formaður
flokks þjóðernissinnaðra
hindúa og verður gengið
til þingkosninga í haust.
Ef hægt er að túlka út-
komuna ú herævintýrinu í
Kasmír á einhvern hátt
sem ósigur eða niðurlæg-
ingu fyrir Indverja verður
forsætisráðherrann látinn
sæta ábyrgð, bæði af eigin
flokksmönnum fyrir að
sýna veikleika gagnvart
íslömskum óvinum ríkisins
og stjórnarandstöðunni
fyrir að vanrækja herinn
það mikið síðastliðin ár að
hann hefur reynst óhæfur
til að vinna sigur á nokkur
hundrað skæruliðum. Það
er því alveg ljóst að Vajpayee mun
gera allt sem í hans valdi stendur
til að hrekja skæruliðana aftur yf-
ir skiptalínuna áður en vetur
skellur á og tryggja Indverjum
sigur í átökunum. Það er hins veg-
ar áhyggjuefni hversu langt hann
muni ganga í að hrekja skærulið-
ana á brott. Nú þegar hafa Ind-
verjar beitt orrastuþotum í átök-
unum og hefur a.m.k. ein þeirra
verið skotin niður yfir pakistanska
hluta Kasmír. Auk þess hafa báðir
herirnir í auknum mæli skipst á
fallbyssuskotum og mannfall orðið
meðal óbreyttra borgara báðum
megin skiptalínunnar af þessum
völdum. Þá hafa margir tugir þús-
unda einnig flúið heimili sín af ótta
við útbreiðslu átakanna og herir
beggja landanna eru nú í við-
bragðstöðu á öllum landamærun-
um. _
Kjarnorkuvopn flækja málið
Sú staðreynd að bæði Indland
og Pakistan hafa nú kjarnorku-
vopn í fórum sínum gerir ástandið
í Kasmír að enn meira áhyggjuefni
en það annars hefði verið. Það er
talið að Indverjar hafi undir hönd-
um a.m.k. eitt hundrað kjarnorku-
vopn en Pakistanar um tíu slík
vopn. Þótt ekki sé um háar tölur
að ræða þá hafa þessi lönd vissu-
lega getu til að framleiða mun
fleiri vopn af þessu tagi á tiltölu-
lega skömmum tíma. Auk þess eru
bæði Indland og Pakistan mjög
þéttbýlar þjóðir sem myndi gera
það að verkum að notkun kjarn-
orkuvopna í stríði þeirra á milli
myndi valda tortímingu af áður
óþekktri stærðargráðu. Því lengur
sem átökin vara og því þyngri sem
sókn Indverja gerist aukast lík-
urnar á stigmögnun og allsherjar
styrjöld á milli þessara tveggja
kjarnorkuvelda í Suður-Asíu. Það
er hins vegar alveg ljóst að hver
sem útkoma núverandi átaka verð-
ur munu deilur um framtíð Ka-
smírs halda áfram um ókomin ár,
svo lengi sem stefna Indlands og
Pakistans í málefnum héraðsins
helst sú sama.
Höfundur er stjórnmálafræðingur,
við nám i Danmörku.