Morgunblaðið - 04.07.1999, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 4. JÚLÍ 1999 23
hvernig við umgöngumst hana,
hvernig hinum efnislegu gæð-
um er skipt og hvernig sam-
skipti trúarbragða og vísinda
verða í framtíðinni en grunn-
stefíð verður einfaldlega fram-
tíðin og hvernig trú og vísindi
geta unnið að framtíð sem verð-
ur góð framtíð.“
- Hver vonist þið til að verði
afrakstur þessarar ráðstefnu?
„I fyrsta lagi vonumst við til
að þeir sem munu taka þátt í
ráðstefnunni muni taka með sér
í farteskinu mikið af góðri upp-
lifun og endurnýjuðum kröftum
til að vinna vel, hver í sínu
starfi. Síðan hefur verið rætt
um að vera hugsanlega með
samþykkt í lokin sem yrði nk.
skilaboð til fleiri en þeirra sem
hefðu tekið þátt. Við vonumst
til þess að almenningur komi á
ákveðna hluta á ráðstefnunni
og það verða opinberir fyrir-
lestrar þekktra aðila. Síðan hef-
ur einnig verið rætt um að
halda alþjóðlegan sjónvarps-
fund leiðtoga af ýmsum sviðum,
stjórninálum, viðskiptum,
menningarlífí, átrúnaði og vís-
indum. Áhrif stefnunnar yrðu
mikil með því móti.
En það verður að minna á
það að umræður af þessu tagi
eru víða í gangi, meðal vísinda-
manna, meðal allra þeirra sem
Iáta sig trú raunverulega varða
sem grundvallaratriði meðal
stjóriunálamanna og lista-
manna, þeirra sem eru á kafí í
því að hugsa um fjármálin í
þessum heimi, skiptingu h'fs-
gæðanna o.s.frv. Þessi ráð-
stefna er ekki haldin í tómi og
það er ekki verið að fínna upp
hjólið. Það sem um ræðir er að
halda uppi öflugri umræðu og
vonandi verður framlag þessar-
ar ráðstefnu mikið. En það sem
sumpart er einstakt við þessa
ráðstefnu - í það minnsta gagn-
vart okkur Islendingunum - er
að þarna er verið að nota sögu
íslensku þjóðarinnar og hvernig
við höfum leyst deilumál á frið-
samlegan hátt, hvernig okkar
háttur hefur verið á að leysa
mál, t.d. trúarleg átök. Það
kemur til með að vera eitt af
því sem mun lita dagskrána og
hafa síðan áhrif á umræðu. Því
að svona umræða um trú og vís-
indi fer ekki fram án tillits til
staðar; ef menn eru á Islandi að
ræða þessi mál, þá litar sagan
og náttúran að einhverju leyti
þá umræðu. Við höfum hugsað
okkur að skipuleggja ráðstefn-
una þannig, að stuttar ferðir
verði farnar, líklega á hverjum
degi, sem þjóni umræðuefninu
hveiju sinni; verði ekki bara
hefðbundnar skoðunarferðir til
að skoða staðháttu heldur að
staðirnir verði notaðir til að
leggja áherslu á þætti er varða
rannsóknir og trúarleg stef sem
þeim tengjast."
Trú og vísindi
vinni saman á
vandamálunum
Heimsmynd
trúarinnar
er landakort
DAVID W. Oxtoby er
efnafræðingur og forseti
raunvísindadeildar
Chicagoháskóla. Hann var
einn erlendra þátttakenda
á undirbúningsfundi
vegna ráðstefnunnar um
trú í framtíðinni sem hald-
in verður á næsta ári.
Hann var spurður að því
hvaða áhuga efnafræðing-
ur hefði á trúmálum og
framtíðinni.
„Eg hef haft áhuga á
tengslunum á milli vísinda
og trúar í mörg ár, sér-
staklega á sviðum eins og spurning-
unni um uppruna lífsins; uppruni
lífsins er efnafræði, það að reyna að
skilja hvernig breytingin á sér stað
frá því að eitthvað er einfaldlega
sameindir og fyrirbæri sem við lít-
um á sem líflaus yfir í fyrirbæri sem
hafa prótein, DNA-keðjur, vírusa
og frumur, fyrirbæri sem litið er á
sem lifandi, er efnafræðilegt úr-
lausnarefni þar sem breytingin felur
í sér efnafræðileg ferli. Á hinn bóg-
inn er spurningin um hvað lífíð er
grundvaliarspurning trúarinnar.
Þetta er nokkuð sem ég hef haft
áhuga á í mörg ár.“
- Hvernig sérðu fyrir þér tengsl
trúíir og vísinda í framtíðinni?
„Eg er sannarlega þeirrai- skoð-
unar að í framtíðinni þurfi að vera
mun meiri samræða og samskipti
milli vísindalegra stofnana, tækni og
trúarstofnana, því ég held að vanda-
málin sem við stöndum frammi fyrir
séu ekki aðeins af vísindalegum eða
einvörðungu trúarlegum toga, held-
ur hafí þau báðar þessar víddir í sér
og það þurfí bæði sjónarhom til að
leysa þau.“
- Ertu þá að segja að vísindin ráði
ekki við vandamálin sem við stönd-
um frammi fyrir í dag?
„Já, vísindin ein og sér gera það
ekki. Vísindin eru mjög mikilvæg til
að skilja sum vandamálin og munu
hjálpa okkur til að leysa sum þeirra;
hluti vandamálsins er vísindalegur
en fyrir okkur liggja margir kostir
og ákvarðanir og siðferðilegar
spurningar sem vísindi geta ekki
veitt svör við.“
- Eru þá skýr skil á milli vísinda og
siðfræði?
„Vísindi og siðfræði eru vissulega
ekki hið sama en þau eru ekki held-
ur að fullu aðskilin, vísindin verða að
fela siðfræðina í sér. Ég er þeirrar
skoðunar að ekki megi skilja hin sið-
ferðilegu mál frá hinum vísindalegu;
þau hanga saman, þannig ekki er
um að ræða tvær algjörlega aðskild-
ar leiðir til að nálgast hlutina, heldur
tvær leiðir sem eru tengdar. Ég er
sjálfur lútherstiúar og trú mín hefur
vissulega haft áhrif á hvaða augum
ég lít á heiminn, eðli þeirra vanda-
mála sem ég vinn að og
þeirra vísinda sem ég
stunda.“
- Þannig að vísindi og trú
eru ekki andstæður að
þínu viti?
„Nei, alls ekki. Þau eru
ekki andstæður og þau
eru ekki fullkomlega að-
skilin, þau þurfa að vinna
saman og tengjast á ein-
hvern hátt.“
- Frá hinu trúarlega
sjónarhorni séð eru vís-
indin kannski bara einn
hluti af hinni stærri trúar-
legu heimsmynd?
„Það er vissulega hægt að líta svo
á að trúarbrögðin setji fram mynd-
ina í heild sinni og að vísindin séu
hluti af henni, og ég myndi reyndar
fallast á það, því að ég lít jú ekki svo
á að vísindin séu aðskilin frá heildar-
sýn minni á heiminn. Ég held það
væri rangt að halda því fram að Guð
hefði áhrif á þennan hluta heimsins
en vísindin hinn; við þurfum að hafa
sýn á heiminn sem sameinar þessa
þætti, og því fellst ég á þessa skoð-
un.“
- Hefurðu einhverja framtíðarsýn
varðandi tengsl trúar og vísinda og
hvernig þau muni koma til?
„Það er ekki auðvelt að sjá það
fyrir sér; ég held að fólk sem talar
tungumál vísindanna og tungumál
trúarinnar þurfí að læra hvað ann-
ars tungumál fyrst, það eru mörg
skref sem þarf að taka og ég held að
fyrsta skrefíð varði tungumálið, að
fólk læri að skilja hvað annað.“
- Þá komum við að menntakerfínu.
„Já, menntunin er mjög mikilvæg.
Eins og ástandið er nú, þá nemur
fólk vísindi í skóla og stundum
menntar það sig í trúarbrögðum eða
guðfræði, það fer eftir skólanum
sem það sækir, en þessi svið eru al-
gjörlega aðskilin, þannig að það
kemur út úr menntakerfínu án þess
að sjá nokkur tengsl milli þessara
tveggja sviða, en ég held að það sé
mjög mikilvægt að menntakerfið
átti sig á þessum tengslum.“
- Telurðu að í raunvísindageiranum
í menntakerfínu, t.d. í Bandaríkjun-
um, gæti mikils neikvæðis gagnvart
trúarbrögðun um ?
„Ég myndi segja að það væri
furðulega lítið um það. Margir
starfsfélagar mínir eru trúmenn, til-
heyrandi einni eða annarri trúar-
hefð, bæði kristnum og ekki; ég held
að vísindin kenni manni að vera víð-
sýnn og opinn fyi-ir öllum möguleik-
um og einn þeirra er Guð og tilvist
hans. Mér finnst að í mörgum tilvik-
um séu raunvísindamenn jákvæðari
gagnvart trúarbrögðunum en fólk á
öðrum sviðum í háskólum, og það er
athyglivert."
DANSKI trúfræðingur-
inn Niels Henrik Greger-
sen er lektor í trúfræði
við guðfræðideild Árósa-
háskóla ásamt því að vera
stjórnarmaður í Europe-
an Society for the Study
of Science and Theology.
Hann var spurður hvort
það væru einhverjir
snertifletir á trúfræði og
vísindum.
„Helmingurinn af
minni vinnu snertir raun-
ar sambandið á milli trú-
arbragðanna og vísind-
anna og helmingur snertir trúfræð-
ina, þ.e. að fást við spurninguna
hver boðskapur kristninnar sé í
dag, og ég held því fram að það sé
ekki hægt að lýsa veruleikanum
fullkomlega án þess að taka vísindin
inn í myndina. Það er hægt að segja
þetta þannig að það sem við gerum
trúarlega er að við lýsum heimi,
sem þegar er búið að lýsa á vísinda-
legan og Ijóðrænan hátt, upp á nýtt.
Og það sem maður segir kemur
alltaf til með að hljóma saman með
því sem maður telur vera satt, því
að ef á annað borð er talað um Guð,
þá er hann jú uppspretta alls sann-
leika, og maður getur ekki játað
kristna trú án þess að heiðra sann-
leikann og vera heiðarlegur. í trú-
arjátningunni afneitar maður djöfl-
inum og hann er faðir lyginnar, svo
maður getur sagt að áhuginn fyrir
náttúruvísindunum sé svo að segja
innbyggður í sjálfan kristindóminn.
Vísindin liggja ekki fyrir utan krist-
indóminn eins og eitthvað framandi,
heldur eru þau fædd innan kristin-
dómsins og trúfræði framtíðarinnar
getur ekki komist hjá því að taka
afstöðu til þeirra."
-Er þá heimsmynd trúarinnar í þín-
um huga á vissan hátt alltumfaðm-
andi og vísindin bara hluti af henni?
„Já, hún er það. Heimsmynd trú-
arinnar er aldrei tilbúin fyrir fullt
og allt, hún er meira eins og alheim-
ur í sköpun frekar en fullkláruð
mynd, því að trúarlega veit maður
að ekki er hægt að draga upp full-
komna mynd af öllum heiminum.
Það er hægt að segja að trúar-
brögðin, einnig kristindómurinn,
séu eins og landakort yfir heiminn;
landakortið má ekki verða eins
stórt og sjálfur heimurinn, því þá
dugar það ekki lengur sem landa-
kort. Ég meina að kristindómurinn
er ekki bara siðferðileg trúarbrögð
sem boða náungakærleik, heldur
einnig „kosmísk“ trúarbrögð sem
segja að við heyrum öll til sama
sköpunarverki. Og af því leiðir að
trúin lætur sér allt varða en það
þýðir ekki að maður hafí á grund-
velli trúarinnar svör við
öllum spurningum. Mér
líkar það sem Bono,
söngvari U2, sagði ný-
lega: „Það, að ég trúi,
þýðir ekki að ég hafi fleiri
svör við öllum möguleg-
um spurningum en ég get
spurt fleiri spuminga“.“
-Hvemig er staðan í
Danmörku, er mikil
spenna á milli vísindanna
og trúarinnar eða guð-
fræðinnar?
„Mér virðist það ekki
vera en það er á hreinu
að ennþá finnast leifarnar af vís-
indahyggju, þ.e. þeirri hugmynd að
það sem vísindin geti sagt um heim-
inn sé það eina sem sé um hann að
segja. En ég held að þessi vísinda-
hyggja sé á hröðu undanhaldi. Við
vitum öll að þótt vísindin geti sagt
margt um hormónastarfsemina, þá
geta þau ekki sagt okkur hvað ástin
er og þess vegna er vísindunum
settar ýmsar skorður.
Við Árósaháskóla hefur verið
starfræktur umræðuvettvangur
fyrir guðfræði og náttúruvísindin
síðan 1980. Þar hittast fulltrúar
þessara ólíku sviða reglulega til
umræðna. En svona almennt séð er
í Danmörku mikill áhugi fyrir trú-
arbrögðum, meðlimafjöldi kirkj-
unnar hefur verið að aukast en
reglan hefur verið að hann minnk-
aði, kirkjusókn hefur aukist í bæj-
unum og fólk er uppteknara af trú-
arlegum spurningum en oft fyrr.
Það felur m.a. í sér að í trúnni verð-
ur fólk meðvitað um að það verður
að sætta sig við að það er ýmislegt í
heiminum sem ekki er hægt að hafa
stjórn á, t.a.m. framtíðinni."
-Heldurðu að trú og vísindi muni
nálgast hvort annað í framtíðinni?
„Ég held að það verði meiri og
meiri samvinna en ég held ekki að
það sé mögulegt að skeyta trú og
vísindum saman og fá einhverja
eina útkomu út úr þvi og ég held að
það sé ekki æskilegt. Sjónarhorn
vísindanna verður t.d. að vera mjög
þröngt, vísindi eru stunduð með því
að maður rannsakar eitthvert
ákveðið skýrt afmarkað viðfangs-
efni og lítur fram hjá öðrum spurn-
ingum sem varða ekki beint viðfang
rannsóknarinnar, það er sem sagt
nauðsynlegt að þrengja sjónarhorn-
ið. En því þrengra sem sjónarhorn-
ið verður, því nauðsynlegra verður
að hafa landakort yfir það svæði
sem maður hefur ekki sýn yfír í
augnablikinu. Þess vegna lít ég á
sambandið milli trúar og vísinda
þannig að þau bæti hvort annað upp
frekar en að þau blandist til að
komast að einni niðurstöðu.“
Efnafræðingur-
inn David W.
Oxtoby.
Trúfræðingur-
inn Niels H.
Gregersen.
ROALD Kristiansen er prófessor
við Tromsöháskóla með trúar-
brögð norðurheimskautssvæða,
trúarbrögð Sama og trú í N-Nor-
egi sem sérsvið. Hann er einnig
einn helsti umhverfisguðfræðingur
á Norðurlöndum. Hann var spurð-
ur að því hvernig það kom til að
hann tók þátt í undirbúningi ráð-
stefnunnar um trú í framtíðinni.
„Ég þekkti Sigurð Árna Þórðar-
son og við töluðum um möguleik-
ann á því að halda þessa ráðstefnu
á síðasta ári og settum fram hug-
myndir um viðfangsefni og þátt-
takendur. Síðan þegar Sigurður
kom til Noregs í vetur byrjuðum
við á því að hafa samband við fólk
til að sjá hvort það væri einhver
áhugi fyrir þessu og viðbrögðin
voru mjög jákvæð frá upphafi.
Fræðilegur bakgrunnur minn
tengist þessari hugmynd þannig
að ég nam raunvísindi í háskóla en
skipti síðan yfir í guðfræði, og fyr-
ir nokkrum árum skrifaði ég bók
um guðfræði og vistfræði sem ég
kallaði „Vistguðfræði“.“
-Beinir þú þá sjónum
þínum aðallega að vist-
fræðinni á þessari ráð-
stefnu?
„Ég vil reyna að
tryggja, að umhverfis-
málunum verði sinnt á
þessari ráðstefnu, og
jafnframt velta upp
spurningunni hvað það
„að vita eitthvað" þýði,
annars vegar í tiúar-
brögðunum og hins veg-
ar í vísindunum. Venju-
lega hefur það verið sett
fram á afar ólíkan hátt,
jafnvel þannig að fólk hefur haldið
að vísindi og trú væru ósamrýman-
leg, það yrði að velja annað en það
væri ekki hægt að velja
hvort tveggja. Ég held
að þetta sé alrangt. Ég
hef verið að huga að
þessu sambandi í mörg
ár og ég vildi líka reyna
að tryggja að þetta efni
yrði haft með á ráðstefn-
unni.“
-Nú eru vistfræði og
umhverfísmál mjög í
tísku.
„Vistfræði hefur mjög
verið í tísku í mörg ár,
u.þ.b. síðastliðin 30 ár.
En það hefur tekið
nokkurn tíma að finna út hvernig
hægt væri að tala um vistfræði í
trúarlegu samhengi. Innan visind-
anna myndu jafnvel sumir segja að
vistfræði væri ekki ákveðið vís-
indafag í sjálfu sér og ég er ekki
viss um hvort vistfræði skuli skuli
stunduð í sér deild eða hvort hún
skuli tilheyra náttúruvísindunum,
félagsvísindunum eða mannvísind-
unum; hvar á hún heima? Hún er
eitthvað sem snertir öll þessi svið
og þess vegna er þessi óvissa um
hvar hún heyrir til. En það varðar
í raun alla að fá að vita hvernig
vistfræðin tengist vísindunum og
það er spurning sem ég spyr.“
-Telur þú að trúarleg hugsun geti
bætt einhverju við vistfræðilega
umræðu, jafnvel lagt áherslu á a 1-
vöru vistfræðinnar og umhverfís-
málanna, t.a.m. með vísun til sköp-
unarguðfræðinnar sem fjallar um
heiminn sem sköpun guðs?
„Trúarbrögðin fjalla um merk-
ingu og gildi í lífinu. Við lifum á
þeim grunni sem ljáir lífi okkar og
tilveru merkingu, og við þörfn-
umst leiðsegjandi gilda til að líf
okkar hafi einhverja stefnu.
Þannig að trúarbrögðin fást við
grundvallarspurningar um merk-
ingu og gildi í mannlegri tilvist og
því hugsa ég að þau geti þannig
séð hjálpað okkur til að ná stefnu í
lífínu. Vísindin hjálpa okkur til að
skilja í hvers lags heimi við búum
og hvernig við getum lifað lífinu á
besta mögulega hátt með hjálp
tækni, vísindalegum skilningi
o.s.fi’v. En við þurfum einnig leið-
sögn í sambandi við hvers lags
merkingu við Ijáum lífinu og hvaða
stefnu við tökum. Að mínu viti er
mjög náið samband á milli trúar og
vísinda jafnvel þótt þau spyrji
stundum mjög óhkra spurninga;
þau eiga saman í stærra sam-
hengi.“
Náið samband milli
trúar og vísinda
Umhverfísfræð-
ingurinn Roald
Kristiansen.