Morgunblaðið - 04.07.1999, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 4. JÚLÍ 1999 31
• Skógur: Gróðurlendi sem ein-
kennist af trjágróðri með fá-
stofna eða einstofna vaxtarlagi.
Hæð gróðurs yrði meira en tvær
til þrjár mannhæðir (yfir 5 m).
Segja má að hríslendi sé dæmi-
gert hálendisgróðurfar (300-500 m
h.y.s.), eða þar sem veðurálag er
slíkt að skriðult vaxtarlag er ríkj-
andi, eins og á annesjum. Þótt trjá-
gróður sé hér ekki hávaxinn hefur
hann mikla þýðingu sem vemd fyrir
lággróður niðri við jörð og jarðveg-
inn undir honum. Þess utan er lita-
dýrð að sumri og hausti óháð hæð,
sem gerh’ svæðin að tilvöldum úti-
vistarsvæðum ásamt því að bjóða
upp á óhefta landslagssýn.
Kjarrlendi er í raun hávaxnara
form hríslendis og á því einkum
heima í hálendisbrúninni (200-300
m h.y.s.). Flestir birkiskógar á Is-
landi myndu reyndar falla undir
þennan flokk og margir þeirra eru
raunar í hálendisbrúninni. Þótt slík-
ir skógar láti ekki mikið yfir sér
hafa þeir samt sem áður mikið gildi
við að taka fyrsta áfallið af hálendis-
vindum áður en þeir streyma niður
á láglendi og sem snjógildrur. Til
útivistar er kjarrlendið einnig kjör-
ið því þar er farið að verða meira
skjól fyrir vindum ásamt því að ekki
er alveg lokað fyrir landslagssýn, þó
eitthvað sé það takmarkaðra en á
bersvæði.
Skóglendi má segja að nái frá há-
lendisbrúninni og niður á láglendi
(300 m h.y.s.). Hærri hlutar birki-
skógarins myndu falla undir þann
flokk. Þetta eru ef til vill skemmti-
legustu útivistarskógamir. Þeir eru
yfirleitt frekar bjartir með fjöl-
skrúðugum skógarbotni og veita
orðið mikið skjól fyrir veðrum og
vindum. Þótt landslagssýn sé orðin
mjög takmörkuð vegur nærmynd
, I skógarins það vel upp og hljóð og
ilmur eru skynjanir sem ekki krefj-
ast fránna augna.
Þegar komið er í hávaxinn skóg
breytist myndin. Ekki nema lítið
brot af birkiskóginum nær að fylla
þennan flokk og er Bæjarstaða-
skógurinn ef til vill sá frægasti af
þeim. Mest allur gróðursettur skóg-
ur fellur hér einnig undir, þá eink-
um barrskógur og þar með viðar-
nytjaskógur. Þessi skógargerð á
< einkum heima á láglendi (200 m
h.y.s.) þó með tímanum megi sjálf-
sagt teygja mörkin upp í hálendis-
E( brúnina. Þessir skógar geta orðið
um 20-30 metrar á hæð og eru fam-
ir að veita mjög mikið skjól bæði
inni í sér og fyrir utan. Hitasveiflur
eru mun minni inni í skóginum og
umhverfið því allt stöðugra sem
býður upp á mjög flókið og þróað
vistkerfi. Þessir skógar eru líka
mjög lokaðir þannig að landslags-
sýn er hverfandi og krónan er að
jafnaði það hátt uppi að lítið sést
hvað þar er að gerast. Hér er það
m einkum skógarbotninn sem býður
upp á tækifæri til upplifunar, þó til
séu það dimmir skógar að skógar-
botninn sé því sem næst ördauða. Á
móti kemur að helsta upplifunin í
þessum skógum er kannski einmitt
innilokunin, róin og sú ótrúlega
hljómkviða sem skógarlífið býður
upp á þeim sem nennir að hlusta.
Skógur og landslag
Trjátegundum er gróft hægt að
skipta niður í tvo flokka:
• Dulfrævingar (Angiospermae),
en til þeirra teljast lauftré.
• Berfrævingar (Gymnospermae),
en til þeirra teljast barrtré.
Skógur getur verið hreinn lauf-
skógur, hreinn barrskógur eða
blandskógur beggja. Almennt má
segja að laufskógur sé skemmtilegri
á að líta þar sem hann er yfirleitt
ljósari á lit á sumrin heldur en barr-
skógur sem er yfirleitt dökkgrænn
á að líta. Á haustin stenst barrskóg-
urinn engan veginn samanburð þeg-
ar laufskógurinn skartar sínum feg-
urstu litum, í gulum og rauðum tón-
um. Á móti kemur að barrskógurinn
bregður skemmtilegum grænum lit
á vetrarlandslagið.
Hreina barrskóga má gera fjöl-
breyttari með því að blanda saman
ýmsum barrtegundum eins og
greni, furu og þin. Fær þá skógur-
inn á sig mismunandi græna tóna
sem brjóta upp skógarásýndina.
Sterkari áhrifum má vitaskuld ná
með því að blanda barr- og
lauftrjám saman, og víða er slík
blöndun trjátegunda náttúrulegur
og eðlilegur hlutur. Birki og ösp eru
algengar tegundir innan um greni-
skóg, og birki og fura einkenna oft
heiðaskóglönd Norðurlanda.
Gefst hér því mikið tækifæri til
landslagsmótunar eftir því hvernig
skóg við viljum fá, því skógur er jú
ekki bara skógur. Hann getur verið
yfirgnæfandi og alþekjandi eins og
hjá frændum okkar á Norðurlönd-
um þar sem hann veður yfir holt og
fjöll.
Fyrir þjóð sem hefur alist upp við
víðáttur bersvæðisins er það óneit-
anlega óhugnanleg tilhugsun, enda
er hún mjög villandi. Skógur getur
líka verið stærri eða smærri skóg-
arteigar eða lundir á víð og dreif um
opið landslag, einkum landbúnaðar-
landslag eins og sunnar í Evrópu.
Jafnframt þurfa stærri skógarflæmi
ekki að vera svo yfirþyrmandi því
innan skógarins eru bæði rjóður,
tjamir og mýrar þar sem trjágróð-
ur nær ekki að festa sig í sessi.
Skógur í fjærmynd einkennist
vissulega af krónu trjánna. En
skógur í nærmynd er þess utan fjöl-
skrúð skógarbotnsins, sem getur
einkennst af lyngi, elftingum,
burknum eða hreinlega blómum.
Runna ýmiskonar, jafnvel berja-
runna, er einnig að finna í opnum og
björtum skógum þær sem nóg Ijós
sleppur niður í skógarbotninn. Hér
gefst því annað tækifæri til skógar-
mótunar þar sem hægt er að leggja
áherslu á útivist og dýralíf.
Fátt er um dæmigerð skógardýr í
hinni villtu íslensku spendýrafánu.
Þó er mjög algengt að sjá hagamús-
ina í skógum og skóglendum lands-
ins og þá eru refir og minkar ekki
langt undan. Virðast þau dýr því
geta aðlagað sig lífi í skógi að ein-
hverju leyti.
Fuglar sækja einnig í skógana,
bæði sem íverustað og forðabúr, því
í skógunum er mikið framboð á
skordýrum ýmiskonar, fræjum og
berjum. Hafa margar fuglategundir
því sérhæft sig að lífi í skógum og
eru gjarnan kallaðir samnefninu
skógarfuglar. Margir af nýjum
landnemum á Islandi á seinni ánim
fylla þann flokk. Aðrir fuglar nota
skóginn ekki nema að hluta og á það
eflaust við um marga mófugla hér
til lands. Að hvaða leyti þeir geta
lagað sig að skógarumhverfi er
kannski ekki svo vel þekkt, en væri
áhugavert rannsóknarefni.
Margar tegundir plantna og dýra
þrífast hins vegar lítt eða ekki í
skógi og er það því ábyrgðarhluti
skógræktarmanna að sjá til þess að
þessar tegundir hafi einhvern sama-
staö þegar stór svæði eru tekin til
skógræktar. Er það þessi ábyrgð
sem gerir skógrækt að mun meira
spennandi verkefni en margan
skyldi gruna.
Hversu mikinn skóg?
Ef við viðurkennum það að tíl er
hópur manna sem vill fá mikinn
skóg og annar hópur manna sem
ekki vill fá mikinn skóg, þá er við-
fangsefni okkar á næstu öld að
ákvarða hvar jafnvægispunkturinn
á milli þessara hópa liggur og
hversu mikinn skóg flestir geti sætt
sig við.
Við landnám voru um 25-30%
landsins þakinn trjágróðri, í dag er
þetta hlutfall um 1,5%. Einhvers
staðar á milli þessara ytri punkta
liggur rétta „skógar“-hlutfallið. Er
það 2,5% landsins, eða 5% eða
kannski 10%?
ísland er alls um 103.100 km2,
þar af eru vötn og jöklar um 14.700
km2. Erfitt er að rækta skóg eða
trjágróður ofan 400 m h.y.s. og þess
utan er gróður þar þess eðlis að
ekki er ástæða tíl að hrófla við hon-
um. Land undir 400 m h.y.s. er talið
vera um 40.700 km2, þar af eru um
19.800 km2 gróið land. Af grónu
landi eru þegar um 1.500 km2 skógi
klæddir og um 1.100 km2 eru rækt-
að land. Eftir standa þá 17.200 km2
af grónu landi.
Tökum sem dæmi að við ætlum
að græða upp um tíunda hlúta þess
lands sem er lítt eða ekki gróinn
undir 400 m h.y.s. og breyta því í
hrís-, kjarr- og skóglendi, eða um
2.000 km2 alls. Þessu til viðbótar
stefnum við að því að taka um tí-
unda hluta gróins lands utan
„skóga“ og ræktarlands undir skóg
og skóglendi, eða um 1.500 km2.
Ef við bætum núverandi skóglendi
við fáum við um 5.000 km2 skógi-
klædds lands. Þetta gerir um 5% af
flatarmáli landsins og um fimmta
hluta þess „skógar“ sem var hér við
landnám.
Er þetta hlutfall sem menn geta
sætt sig við?
Ef við reynum að skipta þessu
upp eftir skógargerðum gæti skipt-
ingin orðið eitthvað á þessa leið:
Hrís- & kjarrlendi um 2.000 km2;
skóglendi um 1.500 km2; skógur um
1.500 km2.
Kostnaður við
skógvæðingu lands
En hvað kostar það að koma upp
svo miklum skógi? Gefum okkur að
kostnaður við að græða upp 1 hekt-
ara af auðnum og breyta honum í
kjarr- eða skóglendi sé um 100.000
krónur á hektarann. Fyrir 200.000
hektai-a af auðnum myndi það kosta
alls um 20 milljarða króna. Gróið
land ætti að vera auðveldara í með-
förum og því myndi það ekki kosta
nema um 50.000 krónur á hektar-
ann að breyta því í skóglendi. Fyrir
um 50.000 hektara gróins lands
myndi það kosta 2,5 milljarða
króna. Skógur og þá einkum nytja-
skógur er viðameiri aðgerð svo vel
mætti vera og segjum að það kosti
um 150.000 krónur á hektarann.
Fyrir um 100.000 hektara gróins
lands myndi það kosta um 15 millj-
arða króna. Heildarkostnaður við
skógrækt með tilheyrandi land-
græðslu yrði þá um 37,5 milljarðar
króna.
Á hve löngum tíma eigum við að
gera ráð fyrir að koma upp þessum
skógi?
Venjulegur skógur er um 100 ár
að ná fullum þroská. Meðal
mannsævi er hinsvegar ekki meira
en um 70-80 ár, og starfsævin ekki
nema um 40-50 ár. Ef núverandi
kynslóð setur sér það markmið að
koma 5% landsins undir skóg er
ekki raunhæft að gera ráð fyrir
meira en 50 árum til verksins,
þannig að takmarkið gæti náðst um
árið 2050. Þetta þýðir að gróður-
setja þyrfti um 7.000 hektara á ári
og að það myndi kosta um 750 millj-
ónir króna árlega. Og þá er það úr-
slitaspumingin:
-Eru menn tilbúnir að borga?
Þjóðhagfræði skógar
Hvað geta 5.000 km2 af skógi þýtt
fyrir þjóðina? Eitt sem erfitt er að
meta í peningum er meira skjól á
skógræktarsvæðum og nágrenni
þeirra, þar af leiðandi minni vind-
kæling og þar af leiðandi hækkun
hitastigs þar sem sól nær að hita upp
loft í kyrrð. Þetta ætti að stuðla að
meiri vellíðan þeirra sem búa á slík-
um svæðum og gera ýmsa varma-
kæra ræktun, t.d. komrækt, auð-
veldari. Tækifæri til útívistar verða
einnig fjölbreyttari. Vemdun jarð-
vegs og minni uppblástur er annar
þáttur sem erfitt er að meta til fjár.
Binding kolefnis úr andrúmslofti
er annar aukabónus við skógrækt.
Samkvæmt lauslegri áætlun á því
sviði er talið að hrís- og kjarrlendi
gæti bundið um 2,0 t COadia/ár,
meðan skóglendi gætí bundið um
3,5 t COaðia/ár og skógur um 5,0 t
COa/ha/ár. Heildarbinding á ári
gætí þá orðið um 1,3 milljónir tonna
af CO2 á ári, þó raunaukning í bind-
ingu fari eftir því hve gróðurlendi
sem tekið væri til skógræktar hafi
bundið mikinn koltvísýring fyrir.
Erfiðara er að spá um fjölda árs-
verka og verðmæti skógarins og af-
urða hans. Tækniþróunin er orðin
það ör að erfitt er að segja til um
hve mörg ársverk fari í það að
framleiða timbrið, fella það, flytja
það í verksmiðjur og vinna úr því
eftir nokkra áratugi.
Miðað við stöðuna í dag er talið
að á Norðurlöndum standi um 1.500
m3 fellds viðar á bak við hvert árs-
verk í viðarframleiðslu, þ.e. ræktun
og fellingu skóga. I viðamýtingu er
talið að um 500 m3 fellds viðar
standi á bak við hvert ársverk. Ef
við geram ráð fyrir að um 1.500 m2
af skógi nýtíst til framleiðslu á viði
til iðnaðar og að hver hektari skóg-
ar geti framleitt um 4 m3/ha/ár að
meðaltali, þýðir það að eftir um 70-
100 ár falli árlega til um 600.000 m3
af viði. I viðarframleiðslunni myndi
það jafngilda um 400 ársverkum og
í viðamýtingu um 1200 ársverkum
eða 1600 ársverkum alls.
Ljósmj'nd/Skógræktin/Ólafur Oddsson
ÞANN yndisauka sem skógur býður þeim sem hans vill njóta er erfitt að meta til fjár. I Grundarreit í Eyjafirði.
Fyrirsjáanlegt er, að framboð á
viði og skógarafurðum aukist hægar
en mannkyninu fjölgar. Má því gera
ráð fyrir að eftirspurn aukist mikið
og að verð á viði og skógarafurðum
eigi eftir að hækka umtalsvert frá
því sem það er nú.
Til að taka dæmi er algengt á
Norðurlöndum að meta verðmæti
skógar standandi á rót, þ.e. hve
verðmætur viðurinn er áður en
skógurinn er felldur og kostnaður
við skógarhögg er reiknaður inn í
verðið. Þetta verðmætamat er kall-
að rótarverð og er að meðaltali í
kring um 2.500 krónur á rúmmetra
skógar. Verðmæti tilfallandi viðar í
ofangreindu dæmi yrði þá um 1,5
milljarðar króna.
Algeng þumalputtaregla er að um
helmingur af rúmtaki fellds viðar
nýtist til framleiðslu á söguðu
timbri og að hráefnisnýting í þeirri
vinnslu sé um 50%. Af 600.000 m3
viðar yrðu það um 150.000 m3 af
söguðu timbri. Algengt verð á því í
dag er um 10-12.000 kr/m3, sem
jafngildir um 1,5 milljörðum króna í
söluverðmæti.
Afganginn af viðnum sem ekki
nýtist til sögunar er hægt að nýta
til framleiðslu á trjákv'oðu (ens.:
cellulose) sem er hráefni í pappírs-
gerð. Ekki er fyrirsjánlegt að
nægilegt magn viðar falli til hér á
landi til að standa undir pappírs-
framleiðslu, nema það hráefni sem
upp á vantar yrði flutt inn. Fram-
leiðsla á trjákvoðunni er nokkuð
orku- og vatnsfrek svo hún hentar
ágætlega hér. Talið er að um 5
tonn af viði fari í framleiðslu á 1
tonni af trjákvoðu. Söluverðmæti
trjákvoðu hefur sveiflast nokkuð
en hóflegt verð er um 50.000 krón-
ur á tonnið. Því væri mögulegt mið-
að við ofangreint dæmi að fram-
leiða um 60.000 tonn af trjákvoðu
árlega hér til lands að verðmæti
um 3 milljarðar króna.
Þó gera megi ráð fyrir að notkun
plasts og annarra gerviefna aukist í
framtíðinni era flest þeirra búin til
úr einhveijum kolefnissamböndum,
en kolefni (C) er um helmingur
lífmassa skógarins. Eftír því sem
gengur á kola- og olíubirgðir heims-
ins og krafan um endumýjunar-
hæfni hráefna eykst má ætla að
notkun timburs sem kolefnisforða í
gerviefhagerð aukist veralega. Auk
þess eru alltaf til þeir sem vilja nota
sem náttúralegust efni í kring um
sig, þannig að viður mun enn um
sinn verða eftírsótt afurð.
Þótt framtíðin sé hulin í takmörk-
um okkar eigin framsýni er þó lítil
ástæða til að óttast að ekki verði
hægt að koma afurðum skógarins í
verð í framtíðinni. Hver veit nema
vatnsaflið og skógarnir eigi eftir að
verða mikilvægustu auðlindir þjóð-
arinnar á 21. öldinni?
HÖFUNDUR greinarinnar,
Gunnar Freysteinsson, skóg-
fræðingur frá Norska landbún-
aðarháskólanum í Ási, starfaði
sem skógræktarráðunautur á
Suður- og Suðvesturlandi, m.a.
að undirbúningi Suðurlands-
skóga. Greinina skrifaði hann
til birtingar í Morgunblaðinu.
Hann lézt í bílslysi hinn 5. júlí
1998.
Á morgun, mánudaginn 5.
júlí, verður vígður trjálundur í
landi Skógræktar ríldsins í
Haukadal í Biskupstungum,
sem tileinkaður er minningu
Gunnars. Við athöfn sem hefst í
lundinum kl. 16 verður m.a. af-
hjúpuð myndsúla, sem Guðjón
S. Kristinsson hefur skorið út.