Morgunblaðið - 06.07.1999, Side 36

MORGUNB LAÐIÐ
„36 ÞRIÐJUDAGUR 6. JÚLÍ 1999
Um heila
Einsteins
„Heili Einsteins hefur verið táknmynd
snillingsins á þessari (efnis) mössuðu
öld á svipaðan hátt og Ijóð Byrons
á síðustu öld. “
S
Eftir Þröst
Helgason
IAmeríku á, jet“-liðið
sína eigin þotu. Á íslandi
starfar ,jet“-liðið hjá
Flugleiðum. Þetta á ekki
bara að vera háð heldur
einnig dæmi um afstæði, tilfinn-
ingu sem var svo rótgróin í lík-
ama mannsins og sál að hún
varð ekki orðuð fyrr en í byrjun
þessarar aldar. Þetta dæmi
varpar raunar litlu ljósi á kenni-
setningu Einsteins um afstæði
tíma og rúms og vekur í besta
falli einhver hugrenningatengsl
við hana (þó að vissulega mætti
notast við þoturnar til að
glöggva sig eilítið á henni). Að
vísu er það ekki fyrir hvaða
heila sem er að
VIÐHORF eigavið kenn-
ingu Einsteins,
samkvæmt
nýjustu frétt-
um, þótt hún
sé ekki mikil fyrir fugl að sjá:
E=mc2. Vísindamenn hafa
nefnilega komist að því að hluti
heila hans var líffræðilega ein-
stakur. Vísindalegum rökum
hefur þannig loksins verið skot-
ið undir goðsögnina um snilling-
inn - sem heldur væntanlega í
henni lífinu enn um sinn - en
sjálfur sagði Einstein að hug-
myndir kæmu frá guði.
Heili Einsteins hefur verið
táknmynd snillingsins á þessari
(efnis)mössuðu öld á svipaðan
hátt og ljóð Byrons á síðustu
öld. Óljóst er um ástæðu þess að
læknirinn sem krufði Einstein
árið 1955 fjarlægði heilann úr
honum. Læknirinn, sem nefnist
Thomas Harvey, fékk leyfi hjá
syni Einsteins sem var viðstadd-
ur krufninguna ásamt flestum
læknum á sjúkrahúsinu við Pr-
inceton-háskóla þar sem Ein-
stein starfaði lengst af (sjá Den-
is Brian, Einstein. A Life, 1996).
Harvey virðist fyrst og fremst
hafa hirt heilann til að eiga hann
til minja um að hafa krufið
þennan fræga mann. Af nýjustu
fréttum að dæma hefur hann
látið vísindamenn hafa hann til
rannsókna en lengi vel lúrði
hann á honum, böðuðum forma-
líni í sultukrukku. Fyrst í stað
virðist Harvey ekki hafa verið
mjög umhugað um gripinn eins
og ráða má af því að þegar hann
yfirgaf konu sína eftir skilnað
gleymdi hann krukkunni niðri í
kjallara heimilis síns í Kansas.
Ekki er vitað hversu lengi heil-
inn mátti dúsa í kjallaranum, en
þegar forvitinn blaðamaður
innti Harvey eftir honum árið
1979 dró hann fram veigalítinn
pappakassa á tilraunastofunni
sem hann starfaði á. Þar í voru
tvær krukkur sem innihéldu
litla-heila úr Einstein, hluta af
heilaberkinum og ósæð. Harvey
sagði blaðamanninum að hann
hefði póstsent hluta af heila
Einsteins til vísindamanna víða
um heim sem vildu rannsaka
hann. Hann hefði hins vegar
hafnað fjölmörgum tilboðum í
heilann frá söfnum og milljóna-
mæringum þrátt fyrir að hafa
getað tryggt fjárhagslega fram-
tíð sína með þeim hætti. Harvey
hefði raunar þurft á peningun-
um að halda þar sem hann
missti læknaleyfið sitt árið 1988
eftir að hafa fallið á þriggja
daga prófi, en nú vinnur hann á
næturvöktum í plastverksmiðju
í Kansas, kominn vel á níræðis-
aldur.
Ef til vill hefur Harvey haft
eitthvert hugboð um að skýring-
una á ótrúlegri hæfni Einsteins
væri hægt að finna í þessu líf-
færi, þó að vísindamenn hafi þá
flestir stórefast um að hægt
væri að skera úr um ástæður
mikilla gáfna eða lítilla með
óyggjandi hætti. Eftir því sem
vísindunum hefur fleygt fram
hafa menn hins vegar fyllst æ
meiri eldmóði í leitinni að ein-
kennum snillingsins. 1 þeirri leit
hefur heili Einsteins verið kær-
komið en jafnframt ögrandi við-
fangsefni. Nú síðast komust vís-
indamenn við McMaster-há-
skóla í Hamilton í Kanada að því
að sá hluti heila Einsteins sem
talinn er tengjast stærðfræði-
legri hugsun er 15% breiðari
beggja vegna en gengur og ger-
ist. Einnig leiddi rannsóknin í
ljós að raufin sem venjulega
liggur á milli framhluta heilans
og afturhluta náði ekki alla leið í
Einstein. Kann það að hafa gert
að verkum að taugafrumur á því
svæði hafi tengst og unnið sam-
an með auðveldari hætti. Yís-
indamennirnir taka þó fram að
frekari rannsóknir þurfi að fara
fram áður en einhverjar álykt-
anir séu dregnar af þessum nið-
urstöðum.
Vísindin vilja sem sé færa vís-
indalegar sönnur á það hvernig
eða hvers vegna Einstein gat
hugsað upp jöfnuna sem var
eins og lykill að lögmálum
heimsins. Þetta er skiljanlegt.
Það er eðlilegt að draga í efa
guðlegan uppruna kenningar
sem skýrir óguðlegan uppruna
heimsins. Hin vísindalega skýr-
ing á tilurð jöfnunnar mun þó
vart gera annað en að byggja
undir goðsögnina um Einstein,
táknmyndina um snillinginn
sem stendur einhvers staðar á
milli töframanns og tölvu. Ein-
stein verður áfram goðsögn vís-
indanna, þvert gegn vilja sínum
því hann bað þess í lengstu lög
að nafn hans yrði ekki hafið á
stall að sér gengnum.
En með dularfullan heilann
fyrir augunum og höfuðið
krökkt af reikniformúlum sést
vísindamönnunum kannski yfir
augljósustu skýringuna á því
hvernig þessi hæruskotni ofviti
datt niður á lögmálið um afstæð-
ið. Hann sagði nefnilega frá því
sjálfur. Einn fallegan morgun
snemma vors árið 1905 vaknaði
hann allur uppveðraður, það var
„sem brostið hefði á fárviðri í
höfði mínu“, eins og hann tók
sjálfur til orða. Og með því
komu svörin.
Hugmyndin hafði sem sé ver-
ið á sveimi þarna einhvers stað-
ar baka til, að gerjast í ein-
hverju keri samræðna, - orð og
hlutir að velkjast í tíma og rúmi
þar til einn góðan veðurdag að
maður að nafni AJbert Einstein
vaknaði af þungum svefni. Eng-
in furða að hann skuli hafa sagt
að hugmyndir kæmu frá guði;
þær koma eins og út úr engu og
þó oftlega fullskapaðar.
,________LISTIR__________
Yfírvegun í leik og túlkun
TÖIVLIST
Hallgrfmskirkja
Orgeltónleikar
Mark A. Anderson frá Bandaríkjun-
um lék verk eftir Reger, Clé-
rambault, Preston, J.S. Bach og Vier-
ne. Sunnudaginn 4. júlí.
Við lok einhvers sólarbesta dag
sumarsins var haldið til Hallgríms-
kirkju til að hlusta á bandarískan
orgelleikara, Mai'k A. Anderson,
leika á Klais-orgel kirkjunnar. Hall-
grímskirkja er orðin alþjóðleg mið-
stöð orgelleikara um allan heim en í
sumar munu níu orgelleikar,
hvaðanæva úr heiminum, halda tón-
leika í kirkjunni. Sl. sunnudag var
það Mark Á. Andersson, orgelleik-
ain frá Bandaríkunum, sem kom
með góða veðrið og hóf hann tón-
leikana með Tokkötu og fúgu op. 59,
nr. 5 og 6, glæsilegu verki, eftir
Max Reger. í raun er tokkatan ná-
lægt því að vera fantasía að formi,
þótt snertileikurinn sé ekki alls
fjarri. Fúgan er stórbrotin að gerð,
TÖJVLIST
Skálholtsklrkja
Kammertónleikar
Flutt voru verk eftir Geist, Finger,
Buxtehude, Nicolai og J.S. Bach.
Flytjendur: Þrír gambaleikarar,
orgel- og semballeikari, ásamt
Robin Blaze kontratenór.
Laugardaginn 8. júlí.
SEINNI tónleikarnir á sumar-
tónleikunum í Skálholti um síð-
ustu helgi voru helgaðir
barokktónlist sem oftast var leik-
in á þrjú gamba-hljóðfæri, auk
þess sem orgel og semball voru í
hlutverki tengdu „basso cont-
inuo“. Tónleikarnir hófust á hug-
leiðingu um píslarsögu Krists eft-
ir einhvern C. Geist (1640-1711),
sem hvergi er finnanlegur í al-
mennum uppsláttarritum og er
það í raun galli á efnisskrá, þá
óþekktir og ef til vill nýuppgötv-
aðir höfundar eru teknir til flutn-
ings, að greina ekki frá uppruna
viðkomandi tónskálda. Textinn er
tvískiptur, fyrst tekinn úr Biblí-
unni, þar sem greint er frá því er
Kristur er lagður í gröf Jósefs frá
Arímaþeu, og eftir fylgir sálmur,
Ó, harmakvöl, ó, hjartans böl, sem
var mjög vel fluttur af hinum
raddfagra hátenórsöngvara Robin
Blaze.
Annað verkið á efnisskránni
var Pastorale í A-dúr, fyrir þrjár
gömbur og orgel, eftir Gottfried
Finger (1660-1728), tónskáld frá
Moravíu, er settist að í Englandi
1685 og samdi mikið af kammer-
tónlist og óperum. Verkið var
mjög vel flutt, tandurhreint og
fallega hljómandi. Hvort sem
verkið er upprunalega eða ekki
samið fyrir þjár gömbur var það
merkilega skemmtilegt áheyrnar.
Sama má segja um tvö söngatriði
eftir Dietrich Buxtehude. Það
fyrra, Jubilate Domino, sem er
samið fyrir altrödd, gömbu og
„basso continuo“, er sérlega glað-
legt verk og var það mjög vel
flutt. Síðara verkið var seinni
hluti af eins konar „kóral-aríu-
kantötu", sem Buxtehude notaði
við jarðarför föður síns 29. janúar
1674. Fyrri hlutinn, kórallinn,
mun líklega hafa verið fluttur sér-
staklega á orgel og upphaflega
saminn fyrir aðra jarðarför, en
þetta verk er sérlega kontra-
punktískt í gerð. „Arían“, sem
nefnist Klag-lied, líklega gerð við
texta eftir Buxtehude sjálfan, er
fallegt „strófískt" sorgarljóð,
byggð á einföldu stefi, er undir lok-
in birtist í virðulegri lengingu, og
endai' fúgan með tiginmannlegum
brag. Anderson lék verkið mjög vel
og með skýrri raddskipan, sem
aldrei vai' ofleikið með. Það sama
má segja um notkun radda orgels-
ins í þáttum úr svítu eftir Lou-
is-Nicolas Clérambault, sem voru
einstaklega vel mótaðir í nákvæm-
um leik Andersons, sérstaklega
manúal-leikurinn í Duo-þáttunum,
sem franskir orgelleikarar ástund-
uðu fyrrum í orgelverkum sínum.
Eftir Simon Preston (1938), sem í
bókum er titlaður orgelleikari, lék
Anderson Alleluyas-þátt, sem því
miður hljómaði eins og tilbúningur
þess sem kann, og var yfirsvipur
verksins mjög nálægt því sem ger-
ist í snarstefjunum. Þarna mátti
heyra þrástefjun og ýmislegt annað
sem hægt er að grípa til og gerði
það ekki mikið fyrir þetta verk, þótt
leikur Andersons væri óaðfinnan-
legur.
Eftir J.S. Bach lék Anderson tvo
sálmforleiki, Schmiicke dich, o
liebe Seele og Wir glauben all an
samið fyrir sópran, tvo strengi og
„basso continuo“ og er sérlega
sorgleg tónlist, er var glæsilega
mótuð af söngmeistaranum Robin
Blaze.
J.M. Nicolai (1629-85) er einn
þeirra tónhöfunda sem fátt er vit-
að um og ekkert er sagt þar til í
efnisskrá. Eftir Nicolai var leikin
sónata í a-moll fyrir þrjár gömb-
ur, skemmtilegt verk, sérstaklega
síðasti kaflinn, tilbrigði í „sja-
kon“-formi, þ.e. að tilbrigðin öll
eru ofín yfir sama hljómakórinn.
Lokaverkið var aría úr sorgaróð
(BWV 198) eftir meistara J.S.
Bach og samið fyrir fjögurra
radda söngkór og hljómsveit. Arí-
an er samkvæmt venju á tímum
Bachs oftast aðeins með „cont-
inuo“-undirleik, en hér var lagt
meira í. Háskólinn í Leipzig vildi
minnast látinnar konu Ágústar
mikla af Saxlandi og réð Bach til
að semja tónlist við texta eftir
J.C. Gottsched, prófessor í bók-
menntum og ræðusnilld. Þessi
ákvörðun háskólaráðsins olli óá-
nægju, því að Görner, stjórnanda
tónlistar við háskólann, fannst
framhjá sér gengið, svo við lá að
allt færi upp í loft út af ráðningu
Bachs í starfið. Þetta er fallegt
verk og í heild var það mjög vel
flutt.
Robin Blaze er snjall hátenór-
söngvari, ræður yfir leikandi léttri
tækni og hefur fengið í vöggugjöf
einstaklega fagra rödd, er naut sín
best í verkunum eftir Bach og
Buxtehude, enda er hér um að
ræða góða tónlist. Leikur Concor-
dia-félaganna, Marks Levy,
Johönnu Levine, Emiliu Benjamin
og orgel- og semballeikarans Ro-
berts Howarth, var ekki síður
ánægjulegur, hvell, hreinn tónninn
og fallega mótaður leikur gömbu-
leikaranna var í einu orði sagt
stórkostlegur. Það mun hafa verið
venja, allt frá endurreisninni og
jafnvel fram undir rómantíkina, að
ekki voru alltaf strangar fyrir-
sagnir um hljóðfæraskipan, svo
sem gerðist jafnvel í nokkrum til-
fellum hjá Bach og Handei. Um-
skrift, sem hér hefur líklega í
nokkrum tilfellum átt sér stað, er
því í anda barokkmanna og víst má
slá því föstu, að varla getur að
heyra fallegri tónlistarflutning en
gaf að heyra í Skálholti sl. laugar-
dagseftirmiðdag.
P.S. Christian Geist var þýskur
orgelleikari sem starfaði í Skand-
inavíu, aðallega í Kaupmanna-
höfn.
Jón Ásgeirsson
einem Gott, er voru fallega fluttir,
einkum sá fyrri. Tónleikunum lauk
með tveimur þáttum úr orgelsin-
fóníu nr. 3 eftir Louis Vierne.
Adagio-þátturinn er sérlega falleg
tónsmíð, sem hjá Anderson var
marglituð hljómræn upplifun og
flutt af innileik. Þrátt fyrir að mik-
ið sé að gerast í seinni kaflanum,
Allegro Maestoso, er hljómskipan-
in ákaflega einföld og tónsmíðin því
eins konar sýnisbók í því hvernig
útfæra megi hljómaskeytingar,
ýmiss konar leik með brotna
hljóma og ná fram vissum óróleika,
sem annars vegar er undirstrikað-
ur með hægferðugum drynjandi
stefjum, oft í pedal. Þessi aðferð,
sem oft er einkennandi fyrir frönsk
orgeltónskáld, gefur rismikla áferð
en hið tónræna efni er oft sérlega
einfalt, bæði hvað varðar raddferli
og hljómskipan. Hvað um það, þá
lék Mark A. Anderson verkið af
glæsibrag og sýndi sig að vera frá-
bær orgelleikari, teknískur og yfir-
vegaður í leik og túlkun.
Jón Ásgeirsson
S ey ðisfj arðarkirkja
Leikið á
gítar, óbó
og blokk-
flautu
NÆSTU flytjendur í tónleika-
röðinni „Bláa kirkjan" mið-
vikudagskvöldið 7. júlí kl.
20.30 í Seyðisfjarðarkirkju eru
Jacqueline FitzGibbon, óbó og
blokkflauta, og Hannes Guð-
rúnarson, klassískur gítar. Á
efnisskránni er m.a. tónlist
eftir John Dowland, Antonio
Vivaldi, Mauro Giuliani, Georg
Philipp Telemann, Leo
Brouwer, Joaquin Rodrigo,
Gúnter Braun og japönsk
stykki í útsetningu Gordons
Saunders, fyrir óbó, sópran-,
alt- og tenórblokkflautur og
gítar.
Jacqueline FitzGibbon er
fædd á Irlandi og stundaði
nám í Royal College of Music í
London og Newton Park Col-
lege of Education í Bath á
Englandi. Hún kenndi í nokk-
ur ár í London og Wales og
hefur komið víða fram á Bret-
landseyjum. Eftir að hafa lok-
ið prófinu Master of Music in
Oboe Performance við Há-
skólann í Illinois í maí 1989
kom hún til Islands og hóf
kennslu við Tónlistarskóla
Skagafjarðarsýslu og Tónlist-
arskólann á Sauðárkróki. Auk
þess var hún undirleikari hjá
Karlakórnum Heimi.
Haustið 1991 flutti hún til
Akureyrar og kennir þar á
tréblásturshljóðfæri við Tón-
listarskólann. Jacqueline hef-
ur komið fram á tónleikum
með Kammerhljómsveit Akur-
eyrar, Karlakór Akureyr-
ar - Geysi, Klakakvintett og
Kammerkór Austurlands.
Hún hefur leikið í hljómsveit
Leikfélags Akureyrar og er
fyrsti óbóleikari í Sinfóníu-
hljómsveit Norðurlands.
Hannes Þorsteinn Guðiún-
arson gítarleikari lauk burt-
fararprófi frá Tónskóla Sigur-
sveins vorið 1993. Hann
stundaði framhaldsnám við
Tónlistarskólann í Björgvin
þar sem hann lauk einleikara-
prófi og prófi í kammertónlist.
Hannes hefur verið búsettur á
Akureyi’i sl. tvö ár og starfar
þar sem gítarkennari og und-
irieikari söngnemenda á efri
stigum.
Concordia