Morgunblaðið - 18.07.1999, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 18. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Evropusamband
í Austurvegi
Evrópusambandið undirbýr nú stækkun til austurs. Kjartan
Emil Sigurðsson fjallar um aðdraganda stækkunarinnar og
framkvæmd.
Reuters
ÞEGAR viðræðum um aðild Mið- og Austur-Evrópuríkjanna um aðild að Evrópusambandinu var formlega ýtt
úr vör í fyrra var því fagnað víða í hinum væntanlegu nýju aðildarrikjum. Hér sýnir pólsk stúlka gleði sína
við skrifstofu ESB í Varsjá.
EIR voru mættir í salinn
allir þrír; nýskipaður utan-
ríkisráðaherra Danmerkur,
nýr maður í framkvæmda-
stjórn Evrópusambandsins og vara-
forsetinn í framkvæmdastjórninni.
Fyrir enda borðsins voru tveir stólar
fyrir mennina þrjá. Fundurinn byrj-
aði og samanlagður fréttamannask-
ari gjörvallrar Evrópu fylgdist
spenntur með. En skyndilega hljóp
snurða á þráðinn. Þrátt fyrir að Dan-
inn sæti sem fastast deildu nú fram-
kvæmdastjórnarmennirnir tveir um
hinn lausa stóllinn! Hvorugur vildi
gefa eftir og þar með missa af hinum
sögulegu atburðum. Hvað sem því
leið hélt fréttamannafundurinn
áfram. Þetta var enda undir lok leið-
togafundar Evrópusambandsins í
Kaupmannahöfn árið 1993. En áfram
var bitist um stólana, þótt sú barátta
væri ekki með jafn táknrænum hætti
eftirleiðis.
Tíu ár frá
byltingunni
Tíu ár eru liðin frá hinni friðsam-
legu byltingu árið 1989. Þýskaland
var sameinað og Mið- og Austur-
Evrópa sneri til lýðræðis og mark-
aðsbúskapar. En nokkur tími leið
þar til Evrópusambandið (ESB)
féllst loks á að eystri hluti álfunnar
gæti „snúið aftur til Evrópu". Verð-
ur brátt vikið að því.
En áður en lengra er haldið skal
þess getið að stækkun til austurs
skiptist í tvennt. Það eru tvær hliðar
á sama peningi: annars vegar viða-
mikið umbótastarf innan ESB og á
meðal ríkja þess; og hins vegar allt
það uppbyggingarstarf, sem ríkin
eilefu þurfa að takast á við, hvert og
eitt. Þessi tvískipting kemur til
dæmis fram í skýrslum fram-
kvæmdastjórnarinnar til ráðherra-
ráðs ESB. Þannig fjallar Agenda
2000 (Dagskrá 2000) sérstaklega um
ESB, auk þess sem hvert og eitt ríki
í Mið- og Austur-Evrópu er tekið
fyrir og aðildarhæfni þeirra metin
(,,Opinions“).
Vendipunktur á Kaupmanna-
hafnarfundinum
Leiðtogafundur ESB í Kaup-
mannahöfn á árinu 1993 festi í sessi
þá hugmynd, að í senn væri mögu-
legt og æskilegt að stækka ESB og
dýpka eða auka samstarfið. Þremur
EFTA-ríkjum, Svíþjóð, Finnlandi og
Austurríki, var hleypt inn í ESB
(1995). Með því var tryggt að þrjú
allvel stæð ríki fengju aðild, en þau
myndu einnig reynast öflugir stuðn-
ingsmenn aðildar ríkja í Mið- og
Austur-Evrópu. í kjölfar fundarins
sóttu þau hvert á fætur öðru um að-
ild: Tékkland og Slóvakía, Pólland,
Ungverjaland, Rúmenía, Búlgaría,
Slóvenía, Eistland, Lettland og Lit-
háen. Við þennan hóp bætist Kýpur
sem auðvitað er sér á báti.
Skilyrði Kaupmannahafnarfund-
arins fyrir aðild umræddra ríkja
voru þrjú: hlutaðeigandi ríki þarf að
vera lýðræðis- og réttarríki; aðhyll-
ast mannréttindi og virðingu fyrir
minnihlutahópum; markaðsbúskapur
verður að vera fyrir hendi, sem og
möguleikar til þess að standast sam-
keppni innan ESB; hæfni til þess að
standast þær kröfur sem aðild
fylgja, svo sem markmið um sam-
runa og samstarf á sviði stjómmála,
efnahags- og gjaldeyrismála.
Um síðustu áramót tók ESB upp
nýjan gjaldmiðil, evruna. A meðan
eru aðildarviðræður þegar hafnar.
Þær byrjuðu síðastliðið vor og eru
fímm ríki í Mið- og Austur-Evrópu
svo að segja í fyrsta hópnum. Þau
eru Pólland, Ungverjaland, Eistland,
Tékkland, Slóvenía auk þess sem
Kýpur er í þessum hópi. Því má
bæta við að þau fimm ríki sem ekki
eru í fyrsta hópnum geta unnið sér
rétt til þess. Jafnframt er hafið að-
lögunarferli sem miðar að því að öll
ríkin ellefu geti lagað sig að lagaum-
hverfí ESB.
Formbinding samstarfsins
Formbinding samstarfs ESB og
ríkjanna ellefu eru svo kallaðir Evr-
ópusamningar (Europe Agreem-
ents), sem eru tvíhliða samningar
ESB og einstakra ríkja í Mið- og
Austur-Evrópu. Þeir miða að því að
koma á fríverslunarsvæði, þar sem
er bættur aðgangur fyrir landbúnað-
arvörur, fríverslun með ýmiss konar
þjónustu, sameiginlegar reglur um
stofnun og rekstur fyrirtækja, sam-
eiginlegar reglur um útboð, eða al-
tént jöfnun á samkeppnisstöðu.
Einnig skal getið PHARE-styrktar-
kerfis ESB til handa ríkjum í Mið-
og Austur-Evrópu.
Auk Evrópusamninganna og
PHARE er þegar hafin kerfisbundin
skoðun (svokölluð „screening") á
þeim lögum og lagagreinum
(,,acquis“) sem ríkin ellefu þurfa að
taka upp en þær hlaupa á 80,000 síð-
um. Reglubundnir fundir eru haldnir
milli leiðtoga og ráðherra ESB og
Mið- og Austur-Evrópuríkja (póli-
tískt samráð). Með þeim er ætlunin
að auka upplýsingaflæði og flýta að-
löguninni. I því skyni að efla milli-
ríkjaverslun milli „umsóknarríkj-
anna“ hefur ESB beitt sér fyrir frí-
verslunarsvæði milli ríkjanna í Mið-
og Austur- Evrópu (CEFTA).
Ríkjandi viðkvæði er að sjái „um-
sóknarríkin" fram á aðild, efli það
óhjákvæmilega umbætur og upp-
byggingu í löndunum ellefu.
Sameiginlega landbúnaðar-
stefnan
Þrenns konar stuðning má hugsa
sér til handa Mið- og Austur-Evrópu
hvað varðar landbúnað: opnun mark-
aða ESB fyrir landbúnaðarvörum,
ýmis konar tæknilegan stuðning við
landbúnað, og stuðning við
„infrastrúktúr" í landbúnaði og í
sveitum. Altént hið síðastnefnda var
mjög vanrækt á tímum kommúnism-
ans og verður líklega fyrst og fremst
bætt af ríkjunum sjálfum.
Að því er varðar fyrstnefnda atrið-
ið, opnun markaða ESB, þá mætti
vel ná stórtækum árangri enda hefur
ESB iðulega haft hagstæðan við-
skiptajöfnuð gagnvart svæðinu. Hið
næsta, ýmiskonar tæknilegur stuðn-
ingur, lýtur að því að koma á fót
þjónustu og fjármögnun til handa
landbúnaði.
Agenda 2000 gerir ráð fyrir
nokkrum styrkjum og stuðningi til
landbúnaðar í Mið- og Austur-Evr-
ópu talið frá árinu 2000. Ekki er gert
ráð fyrir því að nú þegar verði opnað
fyrir frjáls viðskipti á þessu sviði.
Enn má nefna að á þessu ári hefjast
nýjar viðræður innan ramma Al-
þjóðaviðskiptastofnunnarinnar
(WTO). Þær munu hafa afgerandi af-
leiðingar fyrir stefnu ESB í landbún-
aðarmálum og viðskiptin við Mið- og
Austur-Evrópu.
Sameiginlegur fjárhagur
og þróunarsjóðurinn
Samkvæmt bókinni „Recreating
Europe" (höf: Alan Mayhew) má ef-
ast um að fjárlög ESB verði til
trafala í stækkunarferlinu, þótt um-
bóta sé þörf. En um leið má segja að
ekki er hægt að færa núverandi kerfí
styrkja og fjárveitinga yfir á ný að-
ildarríki. Slíkt yrði sambandinu gjör-
samlega ofviða og stendur reyndar
ekki til.
Efri mörk þeirrar upphæðar sem
rennur beint í sjóði ESB (eigin
tekjulindir sambandsins) hafa verið
bundin við 1,27% af vergri lands-
framleiðslu ESB, á tímabilinu 2000-
2006. Hér skal annars látið nægja að
nefna þrenns konar átakalínur um
fjárlögin: Átök gætu komið upp á
milli núverandi og væntanlegra að-
ildarríkja, milli ríkra og fátækra að-
ildarríkja, og milli stórra og smárra
ríkja. Óþarfi er að geta þess, að ríki í
Mið- og Austur-Evrópu hafa afar
mikla hagsmuni tengda því hve há
fjárlögin eru og verða.
Þróunar- og uppbyggingarsjóðir
(byggðasjóðir) ESB hafa allnokkuð
verið í fréttum nýverið. Ný aðildar-
ríki þurfa að geta tekið við styrkjum
og vera fær um að nota þá með skyn-
samlegum hætti. Til þess að þetta
geti orðið þurfa ný aðildarríki að
sýna aðhald í ríkisfjármálum og -
verða ríkari. Hitt atriðið, sem skiptir
máli, er að vinna þarf bug á andstöðu
þeirra svæða innan ESB sem nú
þegar fá styrki, en þá þarf hægt og
bítandi að minnka.
Samið var um umbætur á land-
búnaðarkerfinu, þróunar- og upp-
byggingarsjóðunum og fjárlögum
ESB á sérstökum leiðtogafundi í
Berlín í marsmánuði sl.
Stofnanir ESB
Ekki tókst að leysa vandkvæði er
lúta að stofnanaramma ESB í Am-
sterdam-samningnum frá árinu 1997.
Til þess þarf nýja ríkjaráðstefnu í
byrjun næstu aldar, líklega strax árið i
2001. Bent hefur verið á að ríki í Mið-
og Austur-Evrópu hafí hag af dýpk-
un samstarfsins, en lítið gagn af aðild
að útvötnuðu samstarfi innan ESB í
anda fríverslunarsvæðis.
Hinn svokallaði sveigjanlegi sam-
runi er lykilorð í frekari þróun ESB.
Sveigjanlegur samruni felur í sér að
hægt er að dýpka og stækka ESB
jöfnum höndum: myndaður eru einn
eða fleiri hópar ríkja sem dýpka sam- g
vinnu sína, en hver hópur vinnur eftir (
eigin tímaáætlun; ríki geta bætt
frammistöðu sína og þar með unnið
sér rétt til þátttöku í einum eða fleiri
hópum. En alltaf verða ákveðnir
hlutar samrunans öllum ríkjunum
sameiginlegir. Með öðrum orðum:
stefnt er að því að virkja ýmist sem
flest aðildarríki eða á hinn bóginn öfl-
ugustu aðildarríkin tii þátttöku.
Myntbandalag Evrópu (EMU) og
Vestur-Evrópusambandið (VES)
hafa hér einna mest vægi, auk innri
markaðarins og reglna sem honum
tengjast.
Lögreglumál og dómsmál:
innanríkismál
Hér hefur ekki verið minnst á hið
svokallaða fjórfrelsi. Þess má geta
að Mið- og Austur-Evrópuríki hafa
ekki sótt um aðild að Evrópska efna-
hagssvæðinu (EES), eins og þeim
ber að gera. En fjórfrelsið mun
verða erfitt í stækkunarferlinu er jj
víkur að frjálsu flæði vinnuafls.
Snertir þetta atriði þann þátt sam-
starfsins sem snýr að innanríkismál-
um, þ.e. dóms- og lögreglumálum.
Ljóst er að ekki verður hægt að
samþykkja óheft flæði vinnuafls frá
Mið- og Austur-Evrópu. Þá skiptir
engu þótt hagræn rök séu fyrir því
að leyfa frjálst flæði, það er ef litið er
til nokkuð lengri tíma, en ekki
skamms.
Undir þessum málaflokkum inn-
anríkismála eru líka önnur mikilvæg 1
atriði, svo sem barátta gegn skipu-
lagðri glæpastarfsemi; ólöglegum
innflytjendum eða mansali; eitur-
lyfjadreifingu; og sölu á geislavirk-
um efnum. I þessu skyni er nauðsyn-
legt að setja upp tímabundnar und-
anþágur og reynslutímabil. Gildir
raunar hið sama um önnur atriði í
samningum milli ESB og Mið- og
Austur-Evrópu, svo sem landbúnað-
arkaflann.
í stuttu máli sagt þá snýst stækk-
unin um annað hvort, að flytja út
stöðugleika eða flytja inn óstöðug-
leika!
„Ostpolitik“ hin nýja
Enn einn málaflokkur sem mætti
nefna eru umhverfismál, sem sann-
arlega eru í miklum ólestri í austur-
hluta álfunnar. Ef til vill eru um-
hverfismál dýrasti einstaki mála;
flokkurinn í stækkunarferlinu. I
þessum málaflokki verður að veita
tímabundnar undanþágur frá reglum
ESB. Ljóst er að mjög langan tíma
mun taka að staðfesta og framfylgja
öllum reglum ESB í umhverfismál-
um í Mið- og Austur-Evrópu.
Hér hefur verið fjallað nokkrum
orðum um „opnun“ og „endursköp-
un“ ESB. Þar með er snúið baki við
þeirri skiptingu Evrópu sem Jalta-
fundurinn staðfesti eftir lok síðari
heimsstyrjaldarinnar. Hefur þessu
verkefni með réttu verið líkt við
sjálfa stofnun Efnahagsbandalags
Evrópu með Rómarsáttmálanum ár-
ið 1957. Óhætt er að segja að ESB
bíði gríðarlegt starf. En flestir munu
vilja meina að aðalstarfið þurfi að
vera unnið af ríkjum Mið- og Austur-
Evrópu. I þessu liggur auðvitað mót-
sögn sem ekki verður reynt að glíma
við hér.
Það virðist gert ráð fyrir því að
fimm ríki fái inngöngu í fyrstu lotu;
Pólland, Tékkland, Ungverjaland,
Slóvenía og Eistland. En Kýpur er
frávik sem þarf að afgreiða sérstak-
lega. Altént einhver þessara fimm
gætu fengið inngöngu á árabilinu
2003-2005. í heild tekur stækkunar-
ferlið lengri tíma eða kannski um
það bil fimmtán ár. Þá væri líklega
ný ríkjaráðstefna ESB að baki og
búið að veita ríkjunum fimm
reynslutímabil á vissum sviðum eins
og alltaf er gert við ný aðildarríki.
Höfundur hefur skrifað MA-ritgerð
undir heitinu „Deepening Versus
Widening: German Perceptions of
the EU’s Eastern Enlargement".
——r