Morgunblaðið - 23.07.1999, Blaðsíða 36

5 36 FÖSTUDAGUR 23. JÚLÍ 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
>
Framfaratrú
og geimleiði
Pláneturnar munu í fyllingu tímans
lúta lögmálum markaðsvísindanna
með sama hœtti og kreyfmgar þeirra
fara eftir reglum himnasmiðsins.
Eftir Ásgeir
Sverrisson
MANN- og sálar-
fræðingar halda
því margir fram
að trúin sé mann-
inum ásköp-
uð;þörfin fyrir að leita skýringa
og skilnings á manninum og
veruleika hans handan þessa
sama veruleika hafi trúlega fylgt
þessu afkvæmi sköpunarverks-
ins allt frá upphafi. Þótt litlum
sögum fari af framfarahyggju
frummanna virðist mannskepn-
an búa yfir innibyggðri hneigð til
að leitast við að bæta hlutskipti
sitt. Á 20. öid hefur framfaratrú-
in rutt hinni eðlislægu úr rúmi,
víðast hvar á Vesturlöndum hið
minnsta, enda halda gáfumenni
mörg því fram að Guð hafi dáið
úr leiðindum
VIÐHORF þótt dagsetn-
ing þessa and-
láts liggi ekki
nákvæmlega
fyrir. í ljósi þess að 21. öldin
verður án nokkurs vafa öld hinna
almennu leiðinda kemur tæpast
á óvart að einveran hafi riðið al-
mættinu að fullu.
Trúin á endalausa möguleika
mannsins til að bæta hlutskipti
sitt og sigrast á sérhverri hindr-
un fór sem flóðbylgja yfir heims-
byggðina fyrir réttum 30 árum
er Neil Armstrong steig fyrstur
manna fæti sínum á tunglið. Al-
gjör vatnaskil virtust hafa orðið í
sögu mannsandans og fjölmiðlar
á íslandi sem annars staðar
birtu lærðar hugleiðingar um þá
möguleika, sem opnuðust með
þessu afreki Bandaríkjamanna.
Tunglið yrði í framtíðinni, t.a.m.
um næstu aldamót, eins konar
áningarstaður fyrir geimfara,
sem sigla myndu um alheiminn á
kjamorkuknúnum geimskipum.
Vinnsla málma af öllum fáanleg-
um sortum og annarra verð-
mætra efna væri innan seilingar
á tunglinu því þess væri skammt
að bíða að nýlendur risu þar sem
og á Mars. Var enda boðað af
hálfu Bandarísku geimferða-
stofnunarinnar, NASA, að ráð-
gert væri að senda fyrstu menn-
ina til Mars í nánustu framtíð,
nánar tiltekið árið 1985. Tungl-
ferðir almennings yrðu innan
fárra áratuga jafn sjálfsagðar og
sumarleyfi á sólarströndu.
Það var John F. Kennedy,
hinn ofmetni forseti Bandaríkj-
anna, sem skýrði frá því 25. maí
árið 1961 að Bandaríkjamenn
hefðu einsett sér að senda mann
til tunglsins fyrir lok sjöunda
áratugarins. Þessi ákvörðun kom
ekki til af góðu. Sovétmenn
höfðu náð miklu forskoti á
Bandaríkin á sviði geimferða og
sú staðreynd kallaði svefnlausar
nætur yfir bandaríska ráðamenn
enda kalda stríðið í algleymingi.
Sovétmenn höfðu 12. apríl 1961
fyrstir þjóða heims skotið manni
á loft í geimfari. Fyrsta konan í
geimnum var líka frá Sovétríkj-
unum og kommúnistar þar
eystra stóðu einnig fyrir fyrsta
eldflaugarskotinu þar sem
himnanökkvinn hafði þrjá geim-
fara innanborðs.
Bandaríkjamenn náðu að rétta
hlut sinn 20. júlí 1969 þótt ekki
auðnaðist John F. Kennedy að
upplifa þau tímamót. Áhugi
Bandaríkjamanna á tunglinu
dvínaði hins vegar fljótt enda
sýndu Sovétmenn enga tilburði
til að feta í fótspor þeirra eftir að
Neil Armstrong hafði spókað sig
þar. Aðeins 12 menn hafa farið
til tunglsins og ferðirnar þangað
voru farnar á einungis þriggja
ára tímabili. Talið er að alls hafi
um 500.000 manns komið að
tunglferðum Bandaríkjamanna
og átta ára undirbúningur þessa
afreks kostaði um 25 milljarða
Bandaríkjadala.
Tunglið er sumsé aðeins í
þriggja daga fjarlægð í þokka-
legu geimskipi, sem því miður
eru enn ekki kjamorkuknúin.
Engu að síður hefur maður ekki
stigið niður fæti þar í tæp 27 ár.
Ahugi Bandaríkjamanna á
tunglinu var fyrst og fremst til-
kominn sökum þjóðlegs metnað-
ar og ótta við yfirburði andstæð-
inganna á dögum kalda stríðsins.
Kennedy forseti nýtti sér einnig
óttann við vígvæðingu Sovét-
manna er hann hélt því fram í
kosningabaráttunni 1960 að þeir
nytu algjörrar yfirburðastöðu á
sviði eldflauga er borið gætu
gjöreyðingarvopn. I ljós kom síð-
ar að sú fullyrðing var blekking
ein líkt og svo margt annað í tíð
þessa átrúnaðargoðs alþýðu
manna víða um heim.
Lendingin á tunglinu fyrir 30
árum var að sönnu stórkostlegt
tækniafrek, svo einstakt raunar
að erfitt er að bera það saman
við önnur þau er mannsandinn
hefur unnið. Hins vegar verður
tæpast sagt að það hafi „skilað“
bandarísku þjóðinni, hvað þá
mannkyninu, miklu og við blasir
að spásagnir þær, sem vísað var
til hér að ofan, eru enn aðeins
draumsýnir manna í sæmilega
djúpri framfaravímu.
Trúin á mátt mannsandans
eins og hún birtist m.a. í júlí 1969
er einnig forvitnileg fyrir þær
sakir að lokamarkmiðið er oftar
en ekki það, að gera mönnum líf-
ið léttara í efnislegum skilningi.
Þannig hafa um árabil verið uppi
hugmyndir um alls kyns náma-
vinnslu á tunglinu og Mars og
lyfjaiðnaðurinn hefur löngum
haft sérstakan áhuga á geimferð-
um.
Plánetumar munu í fyllingu
tímans lúta lögmálum markaðs-
vísindanna með sama hætti og
hreyfingar þeirra fara eftir regl-
um himnasmiðsins.
Framfaratrúin kennir að næsta
Öld verði öld allsnægtanna. Sú
spásögn á sama rétt á sér og hin-
ar eldri þótt við blasi að hungur,
fátækt, menntunarskortur og all-
h' þeir sjúkdómar, sem hrjá
mannkynið, ættu fyrii’ löngu að
heyra sögunni til hefði frétta-
flutningur framfaratrúarinnar
síðustu áratugina reynst réttur.
Allsnægtunum mun hins vegar
fylgja nýr vandi sem er hin al-
mennu leiðindi en í því fyrirbrigði
er dauði kapítalismans falinn.
Ef til vill munu menn þá í ör-
væntingu sinni snúa sér á ný til
almættisins hafi það ekki þegar
sjálft rofið „félagslega einangr-
un“ sína og látið af sér vita.
Alltjent má ætla að einhveijir
leiti nýrra svara þegar hagvöxt-
urinn á fyrsta ársþriðjungi á
Mars verður helsta umræðuefni
manna á millum á skemmtiferð-
um þeirra um sólkerfið í kjarn-
orkuknúnu geimskipunum.
Áhrif fargjalda-
hækkunar SYR
VAR ÞAÐ í hita
augnabliksins að for-
ráðamenn SVR hækk-
uðu strætófargjöldin?
Eins og gengur og
gerist grípur menn fát
þegar þeir sjá að
rekstri, sem þeim er
treyst fyrir, fer hrak-
andi. Þegar menn ró-
ast, átta þeir sig von-
andi á skammsýni
sinni, en til að taka af
allan vafa vil ég minna
forráðamenn SVR og
borgarinnar á nokkrar
alvarlegar afleiðingar
ákvörðunar sinnar.
Nær eingöngu vissir
þjóðfélagshópar nota
strætó: öryrkjar, aldraðh', náms-
menn og lágtekjufólk. „Vel stætt“
fólk er búið að gefast upp á lélegri
tímatöflu og háum fargjöldum
strætisvagnanna. Við hin höfum
ekki um annað að velja og neyð-
umst til að taka strætó hvort sem
okkur líkar betur eða verr.
Vert er að huga að áhrifum far-
gjaldahækkananna á þessa hópa og
þjóðfélagið. Eldri borgarar greiða
fyrir fargjaldahækkunina af ellilíf-
eyrinum. Þar sem ekki er af miklu
að taka á þeim bænum mun far-
gjaldahækkunin að lokum neyða
ríkið til að hækka ellilífeyri. Lág-
launafólk verður að vinna enn
meira til að greiða íyrir fargjalda-
hækkunina. Það er óásættanlegt,
enda vinnutími og kjör
þeirra lægst launuðu
nú þegar fyrir neðan
allar hellur. Oryrkjar,
eins og aldraðir,
treysta að miklu leyti
á aðstoð frá ríkinu og
munu öll aukaútgjöld
vegna fargjaldahækk-
unarinnar að lokum
neyða ríkið til að
hækka bætur til ör-
yrkja. Síðast, en ekki
síst, munu námsmenn
verða fýrir barðinu á
fargjaldahækkuninni.
Fyrir níu mánuði ís-
lenska skólaársins
mun græna kortið
kosta 35.100 kr. Miðað
við taxta tekur það námsmann
u.þ.b. 100 klst. að vinna sér inn
þessa upphæð. Sá tími verður á
kostnað námsins: u.þ.b. 40 mínútur
á hvern skóladag - eða þrjár auka
kennsluvikur yfir árið.
Ég á sérstakra hagsmuna að
gæta sem nemandi og veit að flesta
nemendur drejrmir um að fá einka-
bíl svo þeir þurfi ekki að vera háðir
dýrri og slakri þjónustu SVR. Ung-
ir ökumenn era ákaflega hættuleg-
ir í umferðinni og kosta þjóðfélagið
og tryggingafélögin háar fjárhæð-
ir; fjárhæðir sem hefði verið hægt
að spara hefði fólk séð hag sinn í að
taka strætó. Árlega láta fjölmargir
ungir íslendingar lífið vegna um-
ferðaróhappa. Þær tekjur og
Strætisvagnafargjöid
Vert er að huga að því,
segir Ásgeir Ingvars-
son, hvaða áhrif far-
gjaldahækkanir hafa á
öryrkja, aldraða, náms-
menn og lágtekjufólk.
ávinningur sem ríkið verður af við
hvert banaslys era ákaflega háar -
meira en nógu háar til að hvetja
notkun fólks á strætó, jafnvel þótt
það kosti peninga úr ríkis-/borgar-
sjóði. Þeir sem geta, eru löngu
búnir að gefast upp á að taka
strætó og búnir að fjárfesta í
einkabíl, enda þjónar engum rök-
um að vera rúma klukkustund að
fara á milli bæjarenda með strætó
meðan maður getur farið sömu
leið, fyrir svipaða fjárhæð, á einka-
bíl á kortéri. Ef tækist að fylla
vagna SVR myndi það minnka
einkabílanotkun og létta þungu
fargi af gatnakerfínu, auk þess sem
mengun myndi minnka til muna.
Það er til marks um klæki SVR
að ákveða fargjaldahækkunina um
hásumar, þegar fastakúnnar fyrir-
tækisins era ófærir um að verja
sig, til dæmis nemendur, sem um
þessar mundir vinna hörðum hönd-
um eða eru í útlöndum (eins og ég).
Ásgeir
Ingvarsson
„Skaðlausa ástarlyfíð“
EITT af því erfið-
asta við að sinna
vímuefnaforvörnum
er að horfast í augu
við að þær koma yf-
irleitt aldrei nógu
snemma. Skaðinn er
yfirleitt skeður án
þess að nokkram
hafi gefist ráðrúm
til að berjast gegn
honum. Það er eins
og óbætanlegt tjón
og dauði þurfi að
eiga sér stað til þess
að augu almennings
opnist.
Árið 1995 þurfti
mikið til að þjóðin
áttaði sig á því hvað e-taflan
(Ecstasy) var orðin stórt vandamál
hérlendis. Fjölmiðlar og bæði er-
lend og innlend tískublöð vora iðin
við að upplýsa og blekkja^ almenn-
ing um áhrif e-töflunnar. Utihátíðir
vora undiriagðar af e-töflunni og
það er ekki að ástæðulausu að sum-
arið ‘95 var kallað „ecstasysumarið
mikla“. Ymsar teiknimyndafígúrur
einkenndu töfluna sem gerðu hana
jafnframt saklausa og spennandi í
útliti. í kjölfai' þess var hún nefnd
„love drag“, alsæla og fleiri álíka
nöfnum sem gáfu henni falskt yfir-
bragð.
Góð markaðssetning e-töflunnar
hafði þannig í för með sér að það
var farið að líta á hana sem „sak-
laust ástarlyf' sem skaðlaust væri
að prófa. Þeir sem prófuðu þetta
„saklausa“ lyf kynntust hins vegar
áhrifum sem vora allt annað en
saklaus. Ofskynjanir vora meðal
fyrstu áhrifa töflunnar en í kjölfar-
ið fylgdi ofbeldishneigð og tíma-
bundin geðbilun gerði vart við sig.
Mönnum varð fljótlega ljóst að hin
litla e-tafla hafði í för með sér al-
varleg sálfræðileg vandamál á
borð við þunglyndi, hræðsluköst
og svefntraflanir. Þá ýtti taflan
mjög undir sjálfsmorðstilhneiging-
ar hjá þeim sem neyttu hennar. Þá
vora líkamleg áhrif hennar ekki
síður slæm. Algengt var að taflan
ylli skemmdum á heila, hjarta og
miðtaugakerfinu.
Herferðir fóru í gang gegn e-
töflunni. Meðal annars vora refs-
ingar við eiturlyfjasmygli hertar
og minna varð um smygl til lands-
ins. Þá varð mikil vakning meðal
foi-varnaraðila og aðstandenda
sem smitaði út frá sér. Almenn-
ingur varð sér meðvitandi um
skaðsemi eiturlyfsins og e-taflan
hvarf af sjónarsviðinu um tíma.
Eftir að umræðan dalaði gripu
eiturlyfjasalar tækifærið og fóru
smám saman að markaðssetja e-
töfluna upp á nýtt. Það tók ekki
langan tíma því nú í sumar blasa
þær köldu staðreyndir við að sex
bráðatilfelli hafa komið upp af
völdum e-töflunnar. Þrátt fyrir
vitneskju fyrri ára erum við ekki
búin að læra af reynslunni. Senni-
lega er það hluti af „eðli“ vímu-
efna að menn bregðast seint við
þeim. Vímuefni virðast hefja
göngu sína í hugum manna sem
Eiturlyf
Nú ríður á að sofna
ekki á verðinum, segja
Hildur Yr Hjálmars-
dóttir og Sylvía
Kristín Ólafsdóttir,
þegar e-töflu-far-
aldurinn vofír yfír
á nýjan leik.
„saklaus skemmtilyfi1 sem eiga að
gera mönnum fært að flýja raun-
veruleikann á einn eða annan
hátt. En tíminn leiðir annað í ljós
og þó að með nýrri markaðssetn-
ingu hafi tekist að breyta um
ímynd þá er innihaldið enn það
sama og nauðsynlegt að allir geri
sér grein fyrir því áður en skað-
inn er skeður. Fyrir þremur
sumrum vöknuðu Islendingar upp
við vondan draum þegar ferð e-
töflunnar um landið hafði kostað
mörg mannslíf og ómælt tjón á sál
og líkama. Þá tóku menn saman
höndum um að stöðva útbreiðslu
hennar. Nú ríður á að sofna ekki á
verðinum þegar e-töflu-faraldur-
inn vofir yfir á nýjan leik. Annars
er hætt við því að þjóðin þurfi að
vakna aftur upp við sama vonda
drauminn um bráðatilfelli sem
ekki þurftu að gerast og ungt fólk
sem ekki þurfti að deyja.
Höfundar eru í Jafningjafræðslunni.