Morgunblaðið - 25.07.1999, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 25. JÚLÍ 1999
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
HATIÐ I MOUNTAIN - ISLEND-
INGABYGGÐIR í PEMPINA
í NORÐUR-DAKÓTA
VÍKURKIRKJA í Mountain - elzta íslenzka kirkjan í Ameríku.
FLESTIR ef ekki
allir Islendingar hafa
heyrt getið um Islend-
ingadaginn á Gimli í
Kanada og ótrúlega
margir tekið þátt í há-
tíðahöldunum. Þótt
aldrei jafnmargir og
sumarið 1975, þegar
þess var minnst, að öld
var liðin frá mestu
flutningum héðan af Is-
landi og vestur til
Manitoba. Fylltu hund-
ruð Heima-íslendinga
eins og slíkir eru títt
auðkenndir vestan hafs
flugvél eftir flugvél og
héldu til móts við Vest-
ur-íslendinga til þess að gleðjast
með niðjum landnemanna og full-
vissa þá um, að þeir væru ekki
gleymdir á „gamla landinu".
Fyrir sunnan landamæri Kanada
og Bandaríkjanna hefur líka verið
haldinn íslendingadagur, þótt ekki
hafi farið af honum jafnmargar sög-
ur og bróður hans fyrir norðan. Er
það þá líka í samræmi við það, að
færri virðast hafa gert sér grein
fyrir því, að landnám var líka stund-
að á þeim slóðum, þótt seinna hafi
verið en í Kanada og þar býr enn
fólk, sem með stolti kallar sig Is-
lendinga, þótt ekki gleymist banda-
rískt þjóðemi og vegabréf.
En sökum þess, að byggðimar í
Norður-Dakóta hafa ekki haft yfir
að ráða jafnmörgum íslenzkrar ætt-
ar og em í Manitoba og blöð lengur
komið út norðan landamæranna og
nú sameinuð í einu blaði, Lögbergi-
Heimski-inglu gefnu út í Winnipeg,
hefur færri sögum farið af mannlífi
þar um slóðir. Jafnvel svo, að þeir
era margir, sem þrátt fyrir áhuga á
sögu Islendinga í Ameríku, hafa þó
ekki gert sér grein fyrir þessum
hluta landnámsins og framlagi þess.
íslendingar í Dakóta
Landnámið í Norður-Dakóta er
rakið til síðustu ára nítjándu aldar,
þegar hópar fólks flúðu hörmung-
amar við Winnipeg-vatn, þar sem
flóð, drepsóttir og afkomubrestur
hafði gert þeim lífið leitt, og héldu
suður yfir landamærin. Vora þar
helst í forystu séra Páll Þorláksson,
alinn upp á Stóra-Tjörnum í Ljósa-
vatnshreppi, annar Þingeyingur,
Magnús Stefánsson frá Fjöllum í
Kelduhverfi og Dalamaðurinn Sig-
urður Jósúa Björnsson. I hóp
þeirra slógust einnig Jóhann Pétur
Hallsson, Skagfírðingur, og Gunn-
ar, sonur hans, auk Arna Þorláks-
sonar úr Hörgárdalnum. Lögðu
þeir af stað í könnunarferð sína
vorið 1878. Var upphaflega hugað
að landnámi í Minnesota, þar sem
vora fyrir byggðir Islendinga, en
bæði var þar orðið þröngt um jarð-
næði og athygli þeirra því beint að
góðum landssvæðum norðaustast í
Dakóta-ríkinu, sem afmarkaðist
annars vegar af Rauðánni en hins
vegar af Pembina-fjöllunum. Nóg
var þar um skóg og lá hann í breið-
um beltum og milli skógarsvæð-
anna vora grasi vaxnar sléttur. Og
þó munu hæðimar ekki síst hafa
höfðað til þessara manna, sem flóð-
in á sléttunum við Gimli höfðu gert
marga skráveifuna. En auk hag-
nýtra ástæðna vora þessar hæðir
eða fjöll svipmikil og hafa vafalaust
minnt tilvonandi landnámsmenn á
tignarleg íslenzk fjöll og heima-
byggðir.
Strax þetta sumar, 1878, byggja
Jóhann Hallsson og sonur hans,
Sigurður, fyrsta bóndabæinn á jörð
sinni á bökkum Tunguár, og var
byggðin síðan kennd við hann og
kölluð Hallsons-byggð-
in og eins kirkjan, sem
hlaut nafnið Hallson-
kirkjan. Hefur hún nú
fengið nýtt og veglegt
hlutverk í Þjóðgarði Is-
lendinga þai- á svæðina
eftir að mjög fækkaði í
sókninni. Hún var flutt
í garðinn, færð til fyrri
búnaðar og gert vel við
hana svo sem saga
hennar verðskuldar.
Era þar enn sungnar
messur og koma marg-
ir í þennan merkilega
garð, sem höfðar með
nafni sínu og fomum
byggingum með góðu
minja- og sögusafni til liðinna ára
og heldur við vitundinni um upp-
rana og þjóðerni.
Hallson-fjölskyldan gat flutt inn í
sitt nýja hús 6. júlí þetta sama ár,
en smíði þess var að mestu lokið í
júnflok. Vora þau samtals níu í nýja
bjálkahúsinu, sem þarna hófu land-
nám hinnar nýju byggðar Islend-
inga í Dakóta. Islendingunum var
vel tekið af þeim sem fyrir vora og
fengu bæði vinnu og leiðsögn fyrir
eigin búrekstur, en akuryrlqa var
öllum héðan framandi og því margt
sem þurfti að læra og tileinka sér.
Og á næstu áram fjölgaði mjög á
þessu svæði. Margir komu frá
Nýja-íslandi og vora miklir aufúsu-
gestir í samfélagi landanna þarna í
Dakóta, einnig komu landar frá
Minnesota og Wisconsin, þar sem
byggð var hvað þéttust af Islend-
ingum, og ekki fáir komu alla leið
frá íslandi. Árið 1880 flutti skáldið
Stephan G. Stephanson úr Shawa-
no-héraði í Wisconsin í þessa nýju
nýlendu. Var það löng ferð og fengu
konur far með járnbrautum, en
karlar gengu alla leiðina, hátt í níu
hundruð mflur og ráku þann búfén-
að sem þeir höfðu eignast. Tók ferð-
in næstum fimm vikur og numið var
land þar sem nú heitir Garðar og
Stephan G. Stephanson bjó um hríð,
eða þar til hann flutti til Alberta.
Séra Páll Þorláksson
og Mountain
Séra Páll Þorláksson nam land
ásamt þremur bræðrum sínum, þar
sem nú heitir Mountain, en hann
kaus að kalla Víkurbyggð. Er það
nafn að mestu horfið, en lifir þó í
kirkjunni, sem síðar reis og heitir
Víkurkirkja. Þegar haustið 1880
stofnar séra Páll fyrsta söfnuðinn í
hinni nýju byggð, og var skáldið
Stephan G. ritari á stofnfundinum.
Var þessi söfnuður syðst í byggð-
inni, þar sem kallaðist Park, en
fékk fljótlega nafnið Garðar. Viku
síðar stofnaði séra Páll annan söfn-
uð í miðri nýlendunni, þar sem enn
er bærinn Mountain og sá þriðji var
stofnaður nyrst í byggðinni, í Hall-
son. Séra Páll var ekki aðeins sálu-
sorgari þessa fólks, heldur var
hann í forystu flestra þeirra mála
sem til heilla horfðu. Taldi sig líka
með réttu bera nokkra ábyrgð á
farsæld þess, þar sem hann var
hvatamaður að flutningi frá Nýja-
íslandi. Lagði hann sig allan fram
og gekk mjög nærri sér, þar sem
hann var ekki heilsuhraustur og má
segja, að hann hafi fómað lífi sínu
fyrir þessar byggðir og söfnuðina
sem hann stofnaði og þjónaði. Og
þar kom að líkaminn gafst hrein-
lega upp. Andaðist séra Páll 12.
marz 1882. Minnist ég myndar sem
hékk uppi í safnaðarheimilinu í
hinni fyrstu kirkju Islendinga í Am-
eríku er byggð var í Mountain og
sýndi að mér þótti aldurhniginn
mann. Horfði ég enn fastar framan
Það er ekki hægt að
tala um þetta merka
starf í Dakóta og
byggðirnar í Pempina
án þess að minnast
þess, að í Mountain var
Hið íslenzka kirkjufé-
lag stofnað árið 1885,
segir Olafur Skúlason
í grein sinni í tilefni
---------------7------
af hundraðasta Islend-
ingadeginum, sem
þar verður haldinn
í ágústbyrjun.
í þennan fyrsta prest byggðarinnar
er mér varð ljóst að hann var að-
eins 32 ára gamall er hann andað-
ist.
Séra Páls verður ætíð getið í
sambandi við sögu byggðarinnar í
Pembina. Ekki aðeins vegna upp-
hafsins, heldur og vegna þeirrar
stefnu sem hann mótaði. Hann
hafði fyrr tekist mikið á við séra
Jón Bjarnason og deildu þeir hart
og hefur heldur ekki farið lágt
hversu átökin voru mikil í trúar-
bragðastríði Vestur-íslendinga.
En þótt þeir bæru ekki gæfu til
þess að vera samstiga, mátu þeir
hvor annan mikils og var það sam-
dóma álit allra sem til þekktu að
séra Páll Þorláksson hafi haft flest
það til brunns að bera sem nauð-
synlegt er hjá leiðtogum. Hefur
hann verið kallaður einhver mesti
manndómsmaður þeirra er hafa
gerst foringjar meðal Islendinga
vestan hafs.
Landnám og andleg iðja
Það fer því vel á því, að hátíða-
höldin nú í sumar verða í Mounta-
in, þar sem séra Páll átti heima og
þar sem hann andaðist. Gnæfir
Víkurkirkjan hæst í byggðinni og
minnir á fórnir og fórnfýsi, en líka
sigra og óbilandi þrótt. Gladdist
séra Páll yfir framgangi landa
sinna í skjóli Pembina-fjalla, en
þegar árið eftir að hið fyrsta hús
var reist stunduðu fimmtíu bændur
landbúnaðarstörf þar og fjölgaði
enn á næstu áram. En það var ekki
aðeins unnið við krefjandi fram-
byggjastörf, heldur einnig hugað
að því sem göfgar andann. Voru
stofnuð málfunda- og kappræðu-fé-
lög. Einnig var gefið út blað á þess-
um fyrstu árum og nefndist Fjalla
Eyvindur. Ritstýrði Stephan G.
Stephansson því. Og þá skyldi sízt
gleyma hinum fjölmörgu lestrarfé-
lögum þar sem hinn andlegi auður
var varðveittur og ávaxtaður. Voru
fengnar bækur frá Islandi til við-
bótar þeim sem fluttar höfðu verið
að heiman í koffortum landnem-
anna. Þótti mér drjúgri hálfri öld
síðar mikið til þess koma hvern
bókakost var að finna á þessum
slóðum. Voru góðar bækur víða í
hillum, en skiljanlega ekki síður á
háaloftum eftir að íslenzkukunn-
áttu hrakaði mjög. Margir höfðu
einnig fært Elliheimilinu Borg,
sem síðar var reist, bækur sínar og
er þar myndarlegt bókasafn.
Og ekki gleymdust kirkjurnar og
hinn andlegi arfur í kristinni trú.
Séra Páll lifði það ekki að sjá
fyrstu kirkjuna rísa, en hún var þó
ekki aðeins tengd hugsjón hans,
heldur einnig reist á því landi sem
hann ánafnaði til þessarar smíði.
Hafði hann líka af framsýni sinni
látið höggva til eikarboli og færa
þangað sem grannur skyldi lagður.
En það var eftirmaður hans, séra
Hans Þorgrímsson, sem sá kirkj-
una rísa og var hún vígð árið 1884,
fyrsta íslenzka kirkjan í Ameríku.
Tók kirkjan 200 manns, en í fyrstu
voru þar hvorki bekkir né altari og
enginn prédikunarstóll. En fljót-
lega var bætt úr þessu og sýnir
kirkjan enn hvern hug íbúarnir
hafa borið til hennar og svo þeirra
annarra kirkna er síðar risu í land-
náminu.
Það vora mikil forréttindi að
mega þjóna þessari byggð og þess-
um kirkjum. Þegar ég kom þangað
1955 var messað í öllum sjö kirkj-
unum og að auki á elliheimilinu. Yf-
ir sumartímann voru messurnar
því yfirleitt fjórar á hverjum
sunnudegi, en er vetur settist að
féllu niður messur í Fjallakirkj-
unni, sem hæst stóð. Smám saman
var farið að huga að samstarfi milli
safnaðanna og messað til skiptis í
kirkjunum og er því svo háttað nú
og er það vel. En því miður hefur
fólki einnig fækkað stórlega og
geldur kirkjulegt starf þess eins og
annað.
íslenzka kirkjufélagið stofnað
En ekki er hægt að tala um þetta
merka starf í Dakóta og byggðirnar
í Pembina, án þess að minnast þess,
að í Mountain var Hið íslenzka
kirkjufélag stofnað árið 1885. Bauð
séra Hans Þorgrímsson til þessa
stofnfundar, sem stóð 23. til 25. jan-
úar. Dáist ég ætíð að hugrekki hans
að halda þennan fund um hávetur,
þegar svo gat orðið kalt að frost
nálgaðist 40 stig og snjóalög hindr-
uðu oft samgöngur. En þótt séra
Hans væri upphafsmaðurinn og
boðaði til fundarins færðist ábyrgð-
in og forystan í hendur séra Jóns
Ólafur
Skúlason
Bjarnasonar og varð því miðstöð
kirkjufélagsins og annaraar and-
legrar iðju Islendinga vestra í
Winnipeg, þar sem séra Jón
Bjarnason þjónaði. Hefur svo verið
alla tíð síðan. Vora söfnuðimir í
kirkjufélaginu í kringum sextíu er
flest var en er það var lagt niður ár-
ið 1960 hafði þeim fækkað mjög og
urðu íslenzku söfnuðirnir þá hluti
hinna landfræðilegu biskupsdæma
eða synoda hver á sínu svæði.
En það fór líka vel á því, að séra
Jón Bjarnason tók þarna formlega
við leiðtogahlutverki kirkjunnar
meða) Vestur-íslendinga. Hann
söng hina fyrstu íslenzku messu í
Ameríku í Milwaukee í Wisconsin-
ríkinu 2. ágúst 1874 þegar minnst
var landnáms Islands og eðlilega
tengt því landnámi sem þá var hafið
í Vesturheimi. Er gaman að bera
þessa fyrstu hátíð á öðram degi
ágústmánaðar við hátíðir Islend-
ingadagsins, sem síðan hafa ævin-
lega verið haldnar 2. ágúst. Þá var
eins og síðan hefur ætíð verið efnt
til skrúðgöngu og vora konur í þjóð-
búningum og frú Lára Guðjohnsen,
kona séra Jóns, skartaði skautbún-
ingi. Við ræðupallinn var fánum
komið fyrir og setti séra Jón hátíð-
ina en aðalræðumaður var Jón
Ólafsson, ritstjóri og áhugamaður
um málefni Vestur-íslendinga, og
var hugmyndaríkur þótt ekki yrði
allt að veraleika. Ræddi hann um
heimalandið og arfinn dýrmæta en
Ólafur Ólafsson frá Espihóli minnt-
ist hins nýja landnáms og hvað nú
hlyti að bíða. Get ég þessa hér þar
sem þessir þættir era enn við lýði á
hátíðahöldunum 2. ágúst. Minnst er
íslands og flutt ræða hvort heldur
er fyrir Kanada eða Bandaríkjunum
og ættjörðin vestra hyllt um leið og
þakkað er fyrir heimabyggðir á ís-
landi.
Annar ágnst 1999 í Mountain
Og nú er svo komið að í Mountain
verður í sumar haldin viðamikil há-
tíð og veglegri en þær aðrar á liðn-
um áram þar sem þetta er hundrað-
asta Íslendingadagshátíðin í
Mountain. Er það mikil viðurkenn-
ing á sögu þessarar byggðar að for-
seti Islands, herra Ólafur Ragnar
Grímsson, verður sérstakur heiðurs-
gestur á hátíðinni og flytur aðalræð-
una. Ræðumaður heimamanna verð-
ur vararíkisstjórinn í Norður-Da-
kóta, frú Rosemary Myrdal, gift ís-
lenzkum manni og talar sá enn
tungu landnemanna. Búa þau hjónin
í Garðar þótt vegna embættis síns
eigi hún annað heimili í Bismarck,
höfuðborg Norður-Dakóta. Forseti
Islands ætlar að gefa sér góðan tíma
til þess að kynna sér byggðir og
sögu, hann ræðir við heimamenn og
hvetur vafalaust til aukinna tengsla
við heimaland og arfleifð dýrmæta.
Fulltrúar þjóðkirkjunnar á hátíðinni
verða herra Ólafur Skúlason biskup
og frú Ebba Sigurðardóttir og mun
hann prédika við hátíðarmessuna.
Þar les forseti Islands einnig eina
lexiuna og þeir prestarnir séra Har-
ald og séra Eric Sigmar þjóna fyrir
altari, en faðir þeirra, séra Haraldur
Sigmar, þjónaði prestakallinu í 19 ár
og þeir era náskyldir séra Páli Þor-
lákssyni.
Á Islendingadaginn syngur
einnig Karlakór Kjalnesinga undir
stjóm Páls Helgasonar og strengja-
sveit félaga úr Sinfóníuhljómsveit
íslands leikur. Þá flytur brúðuleik-
húsið „Sögusvuntuna“ undir stjóm
Hallveigar Thorlacius. Og síst
skyldi gleymast að endurbætt
stytta af kímniskáldinu KN, Krist-
jáni N. Júlíus, verður afhjúpuð við
Þingvallakirkjuna í Eyford og verð-
ur þar viðstaddur bændahópur af
Islandi, en Agnar Guðnason, sem
staðið hefur fyrir þessum bænda-
heimsóknum, hefur styrkt þetta
verk myndarlega.
En framhaldið?
Það er dýrmætt að unnt er með
þessum góða hætti að minnast
hundrað hátíða á Islendingadaginn í
Mountain. En það er þó ekki nóg að
halda hátíð, þótt standi í nokkra
daga. Það verður að taka upp þræði
frá liðnum tíma og leitast við að
vefa svo haganlega saman að sterkt
reynist allt nú og um framtíð. Fyrr í