Morgunblaðið - 22.08.1999, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. ÁGÚST 1999 11
ferð þegar markmiðið er að takmarka fjár-
festingu í fiskiskipum."
Brottkast er eðlilegur
fylgifiskur
Finnst þér kvótakerfið hafa þróast eðli-
lega eða hefði mátt gera á því breytingar
fyrr en árið 1990?
„Auðvitað hafa orðið á kerfinu tímabund-
in frávik frá því sem ég myndi kalla heppi-
lega þróun. En ef maður lítur á kerfið í
heild þá hefur þróun þess verið ágæt, eink-
um var tilkoma langtímakvóta skref í rétta
átt. Það gekk hinsvegar erfiðlega að koma
smábátunum inn í kerfið og þeir gátu unnið
sig upp og stóraukið sína hlutdeild í aflan-
um. Það er mjög miður hve lítið var tekið á
smábátavandanum og þeim komið inn í
kerfið að fullu.“
Kvótakerfíð hefur veríð gagnrýnt fyrir
að það hvetji til dæmis til brottkasts afía
og leiði til „kvótabrasks" og þátttöku sjó-
manna í kvótakaupum. Hefði verið hægt að
koma í veg fyrir slíkt á einhverjum stigum ?
„Ekkert kerfi er alveg fullkomið og ég
tel að brottkast sé fylgifiskur kvótakerfis
hvemig sem það er hannað. Á móti kemur
að kerfið á að hvetja til spamaðar í rekstri
og mér ftnnst ólíklegt að brottkast á fiski
sé það mikið að það vegi upp þessa kosti.
Það er reyndar ákaflega eríítt að mæla
brottkast á fiski en ég hef tilhneigingu til
að trúa að það sé ekki verulegt og áreiðan-
lega minna en margir vilja vera láta.
Hið svokallaða kvótabrask tel ég að
mörgu leyti vera eðlileg viðskipti. Það á að
hafa sem allra minnstar hömlur á því
hvemig menn fara með kvótana. I því ligg-
ur hagræðingin. Hvað snertir þátttöku sjó-
manna í kvótakaupum þá hef ég ætíð verið
þeirrar skoðunar að sjómenn á Islandi
væm nokkurskonar launaaðall. Eg tel að
laun sjómanna séu ef nokkuð er of há, það
er ekki vandamál að manna fiskiskipaflot-
ann á Islandi. Eg sé í sjálfu sér því ekkert
til fyrirstöðu að kvótaverð sé dregið frá áð-
ur en kemur til skiptaverðs."
Opnun kerfisins yrði
þjóðhagslegt slys
Hefði á einhverjum tímapunkti verið
skynsamlegra að fara aðrar leiðir í físk-
veiðistjóm uninni?
„Það er erfitt að segja. Þetta er pólitískt
ferli og hér verður engu kerfi viðhaldið sem
er í blóra við meirihluta þjóðarinnar. Það
fer ekkert á milli mála að uppi hafa verið
miklar deilur um kerfið sem hafa gert það
að verkum að kerfið hefði oft mátt vera
betra. Sumum er það ekki ljóst að tak-
marka þarf sókn í auðlindina og koma í veg
fyrir að fleiri nýti hana en þörf er á. Sumir
segja að nýliðun í greininni sé vandamál en
ég get ekki séð það. Það yrði þjóðhagslegt
slys ef öllum yrði hleypt í útgerð.
Hömlur á viðskipti með kvóta komu upp í
tengslum við síðasta sjómannaverkfall. Þá
hefði jafnvel mátt fara aðrar leiðir, jafnvel
fara í verkfall við sjómenn og sýna þeim
þannig í tvo heimana. Eins hafa stjórnmála-
menn verið ótrúlega fúsir að hlusta á rök
smábátasjómanna og fara eftir þeim. Styrk-
ur smábátasjómanna felst í fjöldanum, þeir
eru mörg atkvæði og þá fara stjómmála-
menn eftir þeim.
Flestar þjóðir sem hafa á annað borð
reynt að koma einhverri stjóm á fiskveiðar
sínar hafa tekið upp kerfi með framseljan-
legum kvótum. Þá þurfa tvö skilyrði að vera
fyrir hendi. Annarsvegar að hægt sé að
ákvarða heildarafla úr stofni. Þá þarf að
vera til staðar þó nokkur vitneskja um
stofnana og viðkomu þeirra en því er ekki
allsstaðar að heilsa. Hinsvegar þarf að hafa
eftirlit með veiðunum og viðhafa ströng við-
urlög gagnvart brotum. Slíku eftirliti er
víða erfitt að koma við. Hér á Islandi er
fiskinum hinsvegar landað á tiltölulega fá-
um höfnum og hann er nánast allur fluttur
út þannig að hér á að vera hægt að halda
uppi góðu eftirliti. Auk þess eru veiðar Is-
lendinga tiltölulega „hreinar" í þeim skiln-
ingi að aflinn samanstendur af fáum teg-
undum. Aðstæður era hér allar hinar ákjós-
anlegustu. Bandaríkjamenn hafa tekið upp
kvótakerfi í nokkram veiðum en þar hefur
mikið verið deilt um slíkt fyrirkomulag og
tekið langan tíma að festa kerfið í sessi. I
Noregi era kvótarnir ekki framseljanlegir,
að mínum dómi til mikils skaða fyrir norska
útgerð. Þar hafa margir litið á markaðs-
lausnir af hinu slæma. Þá hefur auk þess
verið virkt kvótakerfi á Nýja-Sjálandi um
nokkurt skeið og þeir hafa einmitt gengið
lengra en Islendingar hvað varðar eignar-
rétt á kvóta. Ég tel að í þeim efnum hefðu
Islendingar mátt ganga lengra og ekki átt
að binda kvóta við skip. Að mínu viti væri
ekkert því til fyrirstöðu að binda kvóta við
fiskvinnslufyrirtæki sem gætu þá leigt til
sín skip til að veiða fyrir sig kvótann. Höml-
ur á framsali tel ég líka að séu óþarfar og til
hins verra. En vegna þess að verðmæti
kvótanna hefur lent óskorað hjá útgerðar-
mönnum sem fyrst fengu þá, hafa þessi við-
skipti fengið á sig illan bifur því í kjölfarið
hafa margir fengið veralegan gróða fyrir
gæði sem þeir fengu fyrir ekki neitt.“
Skattur á auðlindarentu
væri eðlilegur
Rögnvaldur segir að svokölluð auðlind-
arenta verði til í útveginum vegna þess að
afkastageta fiskistofnana sé takmörkuð
sem leiði af sér að menn verði að lágmarka
þann kostnað sem fylgi því að sækja aflann
sem stofnamir gefa af sér. Þá verði til mis-
munur á verðmæti þess sem hægt er að
afla og þess sem til er kostað. „Þessi mis-
munur er kallaður auðlindarenta. í kvóta-
kerfi endurspeglast hún í verðmæti kvót-
anna. Auðlindarentan getur hinsvegar ver-
ið breytileg. Ef fiskverð til dæmis tvöfald-
ast verða verðmætin meiri og að sama
skapi eykst auðlindarentan. Eins má segja
að ef tilkostnaður eykst, segjum vegna
hækkandi olíuverðs, minnkar auðlindarent-
an. Hún er einfaldlega afgangsstærð."
Finnst þér þá eðlilegt að innheimta
aulindagjald af útgerðinni vegna þessarar
auðlindarentu?
„Já, það þætti mér eðlilegt, af ýmsum
ástæðum. Auðlindagjald er liður í því að ná
meiri sátt um kerfið og myndi dreifa ágóð-
anum réttlátar. Auk þess veldur slíkt gjald
engum skekkjum í hagkerfinu. Skattur á
vinnuafla veldur til dæmis því að menn vilja
vinna minna, skattur á arð af fjárfestingu
veldur því að menn fjárfesta minna og svo
framvegis. Gjald á kvóta skapar hinsvegar
enga slíka skekkju, þótt útgerðarmenn
þyrftu að borga fyrir að fá að veiða fiskinn
myndu þeir veiða hann engu síður, svo
fremi sem þeir fá einhvern hagnað til að
borga kostnað og þar með talinn fjár-
magnskostnað. Útgerðarmenn eiga ekki að
fá himinháan umframhagnað
fyrir að sækja fiskinn í sjóinn.“
Slíkt gjald myndi þannig
ekki skekkja rekstur fyrirtækj-
anna að þínu mati?
„Auðvitað myndi það hafa
áhrif á gróða fyrirtækjanna. En það á ekki
að hafa áhrif á rekstur þeirra, hvort þau
era illa eða vel rekin. Það má jafnvel halda
því fram að ef auðlindagjald er ekki tekið
þá era fyrirtækin verr rekin en ella því þá
hafa þau meira fé milli handanna og hvatn-
ingin til að halda niðri kostnaði verður veik-
ari. Það hefur sýnt sig í ýmsum atvinnu-
greinum. En einnig kæmi slíkt gjald ein-
hverjum illa reknum úgerðarfyrirtækjum á
hausinn og það er aðeins til hins betra. Það
á að vera pláss fyrir aukakostnað af þessu
tagi vegna þess að verðmæti fisksins sem
tekinn er á land er að öllum líkindum miklu
meira en þarf að kosta til að ná í hann. Það
sýnir sig kannski best £ því að útgerðar-
menn era að kaupa kvóta hver af öðram.
Þeir hafa greinilega efni á því að borga fyr-
ir kvótann, umfram annan kostnað. Margir
hafa sagt að auðlindarentan endurspeglist í
kvótaverðinu en ég held að fara verði var-
lega í þær sakir. Hátt kvótaverð endur-
speglar að öllum líkindum ekki auðlind-
arentuna því það kemur illa heim og saman
við rekstur fyrirtækjanna. Ég tel þannig að
kvótaverðið sé nokkuð hærra en sjálf auð-
lindarentan en af hverju það er er vandi að
segja til um.“
Gjaldið ákvarðað út frá
markaðsaðstæðum
Með hvaða hætti mætti innheimta auð-
lindagjald?
„Slíkt væri háð því hvað kvótarnir era til
langs tíma. Það hlýtur að vera eitt af höfuð-
markmiðunum að skapa varanlegan tekju-
stofn fyrir hið opinbera. Það væri því ekki
heppileg lausn að selja varanlegan kvóta á
uppboði í eitt skipti fyrir öll. Ef menn
þannig halda sig við langtímakvóta held ég
að uppboðsleiðin sé erfið. Hinsvegar mætti
hugsa sér slíka leið ef kvóti væri gefin út til
10-15 ára í senn. Þá mætti hinsvegar ekki
bjóða upp allan kvótann í einu, heldur ein-
hvem hluta á hverju ári. Annar möguleiki
væri að nota svokallaðan fyrningarkvóta
þannig að hver kvótaeigandi missti ákveðið
hlutfall af kvóta sínum á hverju ári. Þessi
kvóti yrði síðan boðinn út og kvótaeigand-
inn keypt hann eins og hver annar. Þetta
hlutfall væri þá ekki annað en kvótagjald.
Það yrði hinsvegar að ákvarða það út frá
markaðsaðstæðum vegna þess að þeir sem
kaupa kvótana taka mið af markaðsaðstæð-
um og borga ekki meira fyrir þá en þeir
telja sig geta staðið undir.
Ef menn vilja ekki fara þessa leið tel ég
að menn verði að ákveða eitthvert gjald á
hverju ári út frá markaðsaðstæðum, til
dæmis ákveðið hlutfall af aflaverðmæti. Þá
era menn komnir með markaðstengt kvóta-
gjald að einhverju leyti. En það verður að
taka tillit til þess að auðlindarentan er af-
gangsstærð og breytist ekki í hlutfalli við
aflaverðmætið. Gróðinn er þannig fyrstur
til að hverfa þegar illa árar. Ef til dæmis
aflaverðmætið dregst saman um helming
gæti allur ai-ðurinn horfið og þá er ekkert
eftir nema kostnaðurinn. Auðlindarentan er
því mun viðkvæmari fyrir verðbreytingum
en tekjumar. Þessi aðferð er því ekki alveg
markaðsrétt. Það mætti innheimta þetta
gjald með ýmsum hætti. Ég hef til þessa
hallast mest að hugmyndinni um fymingar-
kvótann.
Heppilegast væri að gjaldið yrði ákvarð-
að af stofnunum á borð við Fiskistofu eða
sjávarútvegsráðuneytinu á hlutlægum for-
sendum. Alþingi gæti hinsvegar sett lög
sem kvæðu á um að taka mætti gjald sem
til dæmis sjávarútvegsráðuneytið ákvarð-
aði.“
Lífsnauðsyn að finna
nýja atvinnuvegi
Hvernig væri heppilegast að ráðstafa
þessu gjaldi að þínu mati?
„Þá verða menn að gera upp við sig hvort
nota á peningana til samtímaneyslu eða
festa þá í nýjum framleiðslutækjum. Ég tel
að það væri mikilsvert að nota veralegan
hluta þessara tekna til að fjárfesta í nýjum
framleiðslutækjum. Ef halda á við lífskjör-
um á Islandi í því formi sem við þekkjum
eða jafnvel auka þau, verður það ekki gert
með öðram hætti en að fara inn á nýjar
brautir í atvinnulífinu. Ég er með þessu síð-
ur en svo að tala niður til sjávarútvegsins,
hann kemur til með að vera undirstöðuat-
vinnuvegur þjóðarinnar um langan tíma.
En menn verða að gera sér það ljóst að þeir
era að nálgast leiðarenda í sjávarútvegin-
um, það er ekki hægt að veiða meiri fisk úr
hafinu, ekki einu sinni af fjarlægum miðum
því þau era að lokast. Það er vissulega hægt
að gera meira verðmæti úr fiskinum en
stóri vinningurinn, ef svo má segja, er ekki
Eins hefur heyrst sú hugmynd að arðin-
um sé dreift meðal almennings á beinan
hátt, til dæmis með árlegri ávísun. Slíkt
hefur meðal annars verið gert í Alaska þar
sem 25% af tekjum ríkisins af málmum, að-
allega olíu, renna í varanlegan sjóð. Þenn-
an sjóð má aldrei skerða og hann er byggð-
ur upp ár frá ári með þessum tekjum. Sjóð-
urinn fjárfestir í hlutabréfum og skulda-
bréfum sem gefa af sér arð sem annars-
vegar er notaður til að tryggja að raun-
veralegum verðmætum sjóðsins sé haldið
við. Hinsvegar er arðinum dreift til al-
mennings með ávísun einu sinni á ári. Nú
síðast nam upphæðin um 1.500 dolluram
eða um 110 þúsund íslenskum krónum.
Þetta era töluverðir peningar, einkum fyr-
ir fólk sem hefur lítið fé milli handanna.
Þetta er úthlutun sem út af fyrir sig er
hagstæðust einmitt fyrir þá sem úr litlu
hafa að spila.“
Litlir útgerðarstaðir ættu
að fara í eyði
En er ekki hætt við að landsbyggðin geri
tilkall til þessa arðs þar sem meginhluti
sjávarútvegsins er rekinn úti á landi?
„Það má vel vera. Víða er málum háttað
þannig að hrávinnsla fer fram á lands-
byggðinni, oft á stöðum sem ekki eru mjög
aðlaðandi fyrir fólk að setjast að á. Það er
engin tilviljun að hér, eins og í Noregi,
vaxa stærri staðirnir. Það er engin ástæða
til að harma það. Áður fyrr urðu menn að
dreifa byggðinni, einfaldlega vegna þess að
bátarnir voru litlir og vélarvana og menn
þurftu að vera nálægt fiskimiðunum. Nú
era aðstæður með allt öðrum hætti, bát-
amir era stórir og í sjálfu sér skiptir engu
máli hvar menn búa á landinu þegar sækja
á fiskimiðin. Þjóðfélagsstrúktúrinn hefur
einnig gjörbreyst. Nú vinna bæði hjón úti
og aðstæður oft þannig að erfitt getur ver-
Utgerðarmenn eiga ekki aö fá himinháan
umframhagnað fyrir að sækja fiskinn í sjóinn
lengur fyrir hendi. Það er því lífsnauðsyn
fyrir þjóðina að finna upp á nýjum atvinnu-
vegum, samkeppnisfæram á erlendum vett-
vangi. Þess má nú reyndar sjá merki á
ýmsum sviðum, meðal annars í kringum
sjávarútveginn. Ég nefni Marel og Hamp-
iðjuna.
En þá komum við að stóra spurningunni:
Hver á að hirða arðinn sem skapast af fisk-
veiðunum? Um það hefur mikið verið deilt
en ég hef alltaf verið þeirrar skoðunar að
veralegur hluti auðlindarentunnar eigi að
lenda hjá hinu opinbera. Það er til dæmis
gert í Noregi þar sem 80% af olíurentunni
lendir hjá hinu opinbera. Margir segja að
útgerðirnar sjálfar eigi að ráðstafa aflan-
um, enda sé hún best til þess fallin. Ég
hinsvegar er ekki viss um að svo sé. Út-
gerðarmenn hafa vissulega lagt í ýmsar
fjárfestingar á undanfömum áram. Hafa
þær fjárfestingar verið arðbærar fyrir
þjóðarbúið? Það hefur reyndar ekki verið
rannsakað ofan í kjölinn en mér líst þannig
á að þær hafi nú ekki allar verið vel heppn-
aðar. Til dæmis hefur útþensla íslenskra
sjávai'útvegsfyrirtækja á erlendum vett-
vangi ekki alltaf borið jafn góðan árangur.
Það skajiast að minnsta kosti ekki mörg
störf á Islandi við slíka útþenslu. Ég ætla
hinsvegar ekki að liggja útgerðarfélögum
það á hálsi fyrir að hafa gert þetta, það er
ekkert óeðlilegt að menn festi fé í atvinnu-
rekstri sem þeir þekkja. En ég er ekki viss
um að útgerðarfélögunum sé best
treystandi til að leggja inn á nýjar brautir í
atvinnulífinu á Islandi."
En er betra að ríkið geri það?
„Ég er ekki endilega þeirrar skoðunar.
En ef auðlindagjald yrði telqustofn fyrir
ríkissjóð mætti lækka aðra skatta sem því
næmi. Það yrðí til þess að almenningur og
atvinnurekendur einnig fengju meira fé
milli handanna. Það gæti eflt fjárfestingu á
nýjum sviðum, engu síður en ef þetta rynni
til útgerðarinnar. Ég tel hinsvegar að frek-
ar þurfi að styrkja ýmis umsvif hins opin-
bera, heldur en hitt. Mér skilst til dæmis að
framlag til íslenskra menntamála sé frekar
í lægri kantinum miðað við það sem tíðkast
í OECD-löndunum. Ég get aftur á móti vel
skilið rök þeirra manna sem halda því fram
að ríkið geri enga hluti vel og flesta illa og
era hræddir um að ef ríkið fær meira fé
milli handanna verði því sóað. En þetta eru
rök sem erfitt er að sanna. Við komumst
aldrei hjá því að umsvif ríkisins verði ein-
hver og er þá ekki betra að nota þá skatta
fyrst og fremst sem ekki skekkja hagkerf-
ið? Hérlendis væri gjaldtaka af fiskveiðum
hentugust.
Það má einnig hugsa sér þetta þannig að
gjaldið rynni í sérstakan sjóð og síðan yrðu
settar reglur um það hvemig peningunum
yrði varið til að tryggja að þeir færu ekki í
eyðsluhít.
ið að finna störf við hæfi beggja, sérstak-
lega störf við hæfi kvenna. Þegar fólk er að
setja sig niður lítur það skiljanlega til þess
úr hverju er að velja á vinnumarkaðnum.
Það er margvíslegur hagur af því að vera á
stöðum þar sem vinnumarkaðurinn er fjöl-
breyttur. Litlir útgerðarstaðir samræmast
þvi einfaldlega ekki nútíma útgerðarhátt-
um og mega gjarnan fara í eyði, því fyrr
því betra. Sú byggðastefna sem mest vit er
í er að nota einmitt auðlindarentuna til að
bæta fólki í þessum plássum upp það tap
sem það hefur orðið fyrir. Margir hafa eytt
öllu sínu sparifé í íbúðarhús sem era
einskis virði vegna þess að staðimir eiga
sér enga framtíð."
Breyta ætti Þróunarsjóði
sjávarútvegsins
Sérðu fyrir þér að hægt sé að taka upp
auðlindagjald hér á landi á komandi miss-
erum?
„Það tekur ekki langan tíma að koma á
einhverskonar gjaldtöku ef menn á annað
borð koma sér saman um að gera slíkt. Það
er hægt að fara ýmsar leiðir og margar
þeirra era keimlíkar og því gæti orðið að
velja á milli þeirra. Hvaða leið menn fara
veltur svo á því hvort kvótamir era gefnir
út til langs eða skamms tíma. Útgerðin
borgar reyndar nú þegar miklar fjái-hæðir
á ári hverju í ýmiskonar gjöld. Þróunar-
sjóðsgjaldið átti til dæmis að nota til að
kaup gömul skip. Það er hinsvegar óþarfi
að kaupa gömul skip af útgerðarmönnum
því þeir sem kaupa skip en geta ekki rekið
þau eiga einfaldlega að fara á hausinn.
Þróunarsjóðnum ætti því að breyta sem
fyrst. Mér skilst reyndar að menn séu þeg-
ar komnir inn á þær brautir þar sem nota á
Þróunarsjóðinn til að greiða fyrir nýtt haf-
rannsóknaskip. En það er alltof sumt. Út-
gerðin borgar ekki einu sinni stjórnunar-
kostnað fiskveiðanna. Það er ekki ókeypis
að stjórna fiskveiðum né að stunda haf-
rannsóknir. Að mínu viti er lágmark að út-
gerðin standi straum af þessum kostnaði í
stað þess að þetta sé kostað af almannafé.
Mér þykir ólíklegt að það gjald sem nú
rennur í Þróunarsjóð sé meira en helming-
ur stjómunarkostnaðarins. Það er fyrir ut-
an hafrannsóknimar. Útgerðin gæti þá
eðlilega gert kröfur til að hafa áhrif á
rekstur kerfisins og rannsóknanna og það
væri af hinu góða. Þó verðum við að átta
okkur á því að ekki era allar hafrannsóknir
í þágu útgerðar en teljast til almennra vís-
inda og era til að auka almenna þekkingu
og koma útgerðinni ekki að gagni nema
með óbeinum hætti. Það era því ákveðin
takmörk á því hvað áhrif útgerðarinnar á
hafrannsóknir eiga að ná langt. En áhrif á
stjórn fiskveiða, stofnstærðarmat og þess
háttar gætu orðið til hins betra,“ segir
Rögnvaldur Hannesson.