Morgunblaðið - 27.08.1999, Blaðsíða 4

4 FÖSTUDAGUR 27. ÁGÚST 1999
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Leifar Skálholtsstaðar fundnar með fjarsjármælingum
Merkur
fornleifa-
fundur án
uppgraftar
Með nýjustu tækni á sviði viðnámsmælinga
hafa rústir gamla bæjarins í Skálholti fundist
á svo að segja sama stað og hann var sagður
vera á korti frá ofanverðri 18. öld. Um mjög
merkan fornleifafund þykir vera að ræða, án
þess þó að uppgröftur hafi átt sér stað.
Morgunblaðið/Jim Smart
Adolf Friðriksson fornleifafræðingur og Tim
Horsley, fornleifa- og jarðeðlisfræðingur, rýna í
fyrstu rannsóknarniðurstöður frá mælingum sín-
um hérlendis í sumar en þeirra bíður mikið verk
við að greina þær frekar á næstu mánuðum.
Grunnmynd af Skálholtsstað árið 1784 sem hefur
sennilega verið gerð í tilefni af tjóninu sem varð í
jarðslgálftum það ár, um miðjan ágúst. Ekki er vitað
með vissu hver gerði uppdráttinn en likur eru á að
það hafi verið Magnús Stephensen, síðar dómstjóri.
Tölvuútkeyrsla af viðnámsmælingum á óuppgröfnum minjum í Skál-
holti, felld inn í uppdrátt af Skálholti nútímans. Efst til vinstri á
innfellda rammanum má sjá breiða hvíta línu en þar liggja jarðgöngin
á milli Skálholtskirkju og bæjarins forna. Bærinn samanstóð af tugum
húsa og má greina ummerki þeirra á myndinni sunnan við göngin.
BRESKUR fræðimaður, Tim
Horsley, sem er að vinna að rann-
sóknum fyrir meistaranám í Brad-
ford-háskóla í Bretlandi, hefur
dvalist hérlendis í sumar og gert til-
raunamælingar á átta stöðum á
landinu, þ.e. Þingvöllum, Skálholti,
Nesi á Seltjamarnesi, Neðri-Ási,
Hólum, Gásum, Sílastöðum og Hofs-
stöðum.
Notaðar voru segul- og viðnáms-
mælingar við leitina í sumar en þó
svo að tæknin sem notast var við sé
30-40 ára að sögn Tims hefur henni
lítt verið beitt á kerfísbundinn hátt
hérlendis og til viðbótar er notast
við tölvutækni og aðrar aðferðir en
tíðkast hafa við slíkar mælingar. Ad-
olf Friðriksson fornleifafræðingur
hefur stýrt rannsókninni hérlendis
ásamt Orra Vésteinssyni fornleifa-
fræðingi. Adolf segir fyrirliggjandi
niðurstöðu mjög merka.
„Við vissum að eitthvað var þarna
en vissum hvorki hversu réttur þessi
uppdráttur var né í hvaða ástandi
þær minjar voru. Því má segja að
þetta sé mjög merkur fornleifafund-
ur án þess að uppgröftur hafí átt sér
stað. Það vekur mjög sérstaka til-
finningu að geta séð fornan minja-
stað án þess að reka skóflu í jörð.
Það hefur aldrei neitt þessu líkt
komið fram með fjarsjárathugunum
á íslenskum minjastöðum, þannig að
aðferð Tims Horsley hefur gengið
upp. Þetta mun auðvelda mjög
skipulag og íramkvæmd rannsókna
á svæðinu," segir Adolf.
Kirkjugrunnarnir í Skálholti voru
grafnir upp um miðja öldina og síð-
an byggð þar kirkja eins og kunnugt
er. Hins vegar hefur lítið verið
hreyft við sjálfum bænum sem hefur
verið mjög stór, nánast eins og þorp
með tugi húsa í þyrpingu, skammt
frá kirkjunni. Til er uppdráttur af
þessum stað frá lokum 18. aldar, um
það bil þegar staðurinn var lagður
af.
„Við gerðum viðnáms- og segul-
mælingar á svæðinu og urðum mjög
hissa þegar niðurstöðurnar lágu fyr-
ir. Þarna blasir við nánast sama
húsaskipan og maðurinn horfði á
sem gerði uppdráttinn í lok 18. ald-
ar,“ segir Adolf.
„Ekki síst er áhugavert að nefna
að í uppdrættinum gamla er kerfis-
bundin skekkja, enda höfðu menn
ekki aðstöðu til þess á sínum tíma að
vera jafnhomréttir í mælingum og
núna tíðkast. Mælingar Tims sýna
að húsin á uppdrættinum voru á
þessum stað en þau hafa snúið ögn
öðru vísi en hann sýnir. Það vakti
samt sem áður mikla undrun hve
þessar niðurstöður voru nákvæmar
því reynsla okkar af notkun tækja
við mælingar af þessu tagi hefur oft-
ast verið sú að vonir hafa verið mikl-
ar fyrirfram en árangurinn valdið
vonbrigðum, jafnvel eftir mikla fyr-
irhöfn. I þessu tilviki er aðra sögu
að segja,“ segir Adolf.
Fljótvirkari og ódýrari
aðferðafræði
Fomleifastofnun íslands hefur
undanfarin ár unnið að þróun nýrrar
tækni við kortlagningu og skráningu
fornleifa og er nú unnið að fornleifa-
skráningu víða um land þar sem
beitt er fljótvirkari og ódýrari að-
ferðum en áður. Þær aðferðir byggj-
ast einkum á úttekt á fyrirliggjandi
heimildum og vettvangskönnun þar
sem sýnilegra ummerkja um forn
mannvirki er að leita. „Þó að núver-
andi aðferðir við fornleifaleit dugi til
að fínna stóran hluta fornleifa á til-
teknu svæði er ógjörningur að leita
af sér allan gmn því þar geta enn
leynst minjar sem ekki er getið í rit-
uðum heimildum eða sjást ekki á yf-
irborði,“ segir Adolf.
í fyrravetur hófst undirbúningur
að tilraun til segul- og viðnámsmæl-
inga á íslandi og er hún liður í sam-
starfi Bradford-háskóla og Forn-
leifastofnunar Islands. Haustið 1998
var efnt til formlegs samstarfs á
milli Fornleifastofnunar íslands og
fjögurra skoskra háskóla um forn-
leifarannsóknir. Þar sem fornleifa-
deild Bradford-háskóla hefur um
árabil unnið að rannsóknum á
skosku eyjunum varð hún aðili að
þessu samstarfi. Samstarfshópurinn
nefnist INIS en það þýðir „eyja“ á
gelísku.
„Við vildum vinna saman til að
bera saman rannsóknaniðurstöður
og bæta aðferðir okkar. Bradford-
háskóli hefur um langa hríð fengist
við notkun ýmiss konar fjarkönnun-
arbúnaðar og við fengum rannsókn-
arstyrk til að leigja tæki og ferja
mann á þeirra vegum, þ.e. Tim, til
landsins. Við höfum lagt til fé til
greiðslu annars kostnaðar á móti,
þannig að segja má að um sameigin-
legt verkefni stofnunarinnar og Brad-
ford-háskóla sé að ræða. Verkefnið
gengur út á það að reyna á þessar
aðferðir og búnaðinn við íslenskar
aðstæður en fornleifafræði í hverju
landi og aðstæður í jarðvegi eru mis-
munandi. Tækin og aðferðirnar voru
búnar til og þróaðar í öðrum löndum
en íslandi og því hófum við leitina á
stað þar sem við vissum að fornleif-
ar væri að finna, þ.e. Skálholti, auk
þess sem þar er til uppdráttur að
minjum. Það var mjög brýnt að
byrja á stað þar sem við höfðum
heimild um hvað ætti að vera þarna
en auðvitað vissum við ekki um af-
drif hlutanna og þó svo að einhver
hafi gert uppdrátt 1794 gat margt
hafa komið fyrir síðan þá, grjót ver-
ið rifið upp og annað slíkt,“ segir
Adolf.
Mjög skýr mynd af svæðinu
Bæði viðnámsmælingar og segul-
mælingar hafa verið reyndar hér-
lendis í sumar og segir Tim að við-
námsmælingar hafi reynst mun bet-
ur en þær eru bæði tiltölulega ódýr-
ar í framkvæmd og búnaðurinn sem
notaður er við þær á hagkvæmu
verði. Mælingarnar fara fram í gróf-
um dráttum með þeim hætti að raf-
straumi er hleypt milli tveggja
skauta í gegnum jarðveg. Ef við-
námið í jarðveginum er lítið tekur
það skamma stund fyrir strauminn
að komast milli skautanna en ef við-
námið er meira, t.d. vegna þess að
steinn er í veginum, lengist tíminn
og því nær yfirborði sem steinninn
er því meira er viðnámið. Ef til
dæmis veggur leynist undir jarðveg-
inum mælist mikið viðnám á því
svæði.
Tim kveðst kanna svæðið sem
hann rannsakar mjög vandlega og
fer mæling fram á hálfs metra fresti.
Vegna þess hversu nákvæm mæl-
ingin er fást fram afar margar
sneiðmyndir sem síðan raðast sam-
an í mjög skýra mynd af því sem á
svæðinu er að finna. Mælingarnar
eru settar í tölvu og hugbúnaður
sem nefnist GEOPLOT látinn vinna
úr niðurstöðunum.
„Ég hef þurft að taka ýmis atriði
með í reikninginn, t.d. samsetningu
jarðvegsins, sem er önnur en í Bret-
landi vegna ösku og vikurs í jörðu og
einnig þess efnis sem fornleifarnar
eru gerðar úr, svo sem torfbæir sem
er sérstaklega erfitt að finna, að frá-
töldum grjóthleðslum. Þessi atriði
hafa sérstaklega áhrif á segulmæl-
ingarnar en minni á viðnámsmæling-
arnar. Það kemur ekki mjög á óvart
að viðnámsmælingarnar ganga upp
en ég er þó hæstánægður með niður-
stöðurnar frá Skálholti," segir hann.
Forráðamenn Skálholts hafa sýnt
áhuga á að rannsóknir verði gerðar
þar og hefur Fornleifastofnunin unn-
ið að undirbúningi slíkra rannsókna,
m.a. kortlagt minjar þar að ósk
vígslubiskups. Skálholt var þó valið
fyrir mælingar Tims óháð þeirri
fornleifaskráningu. „Eftir þær nið-
urstöður sem liggja fyrir er mjög
áhugavert að hefja nánari rannsókn-
ir í Skálholti," segir Adolf.
Auðveldar skipulagningn
uppgraftar
Úrvinnsla rannsóknargagna
stendur enn yfir en Adolf segir ljóst
að þessar tilraunamælingar hafi gef-
ið mjög góða raun, að minnsta kosti í
Skálholti og á Hofsstöðum í Mý-
vatnssveit. „Okkur kemur á óvart
hversu skýrar myndirnar eru og
hversu glöggar vísbendingar þær
gefa okkur,“ segir hann.
Einnig má nefna að gerðar voru
segulmælingar á Sílastöðum í Eyja-
firði, þar sem fundist hafði kuml um
miðja öldina, og gáfu niðurstöður
þeirra góða raun.
„Tilgangurinn var að kanna hvort
slíkar mælingar gætu gefið til kynna
að þar leyndust fleiri kuml. Við fund-
um vísbendingar um að svo væri en
ekki verður úr því skorið nema með
uppgreftri. Þetta er athyglisvert þar
sem víða um land hafa fundist heiðn-
ar grafir, ein eða fleiri á sama
kumlateig, en oft er erfitt að ganga
úr skugga um hvort þar leynist fleiri
grafir," segir Adolf.
Adolf segir að vegna þess hversu
góðan árangur viðnámsmælingarnar
hafa gefið og hversu hagkvæmar
þær eru, hafi það vakið áhuga ís-
lendinga á að gera þær að stöðluðum
mælingum, m.a. við umhverfismat.
HLUTABRÉFASJÓÐUR BUNAÐARBANKANS HF
31%
OKKAR SÉRFRÆÐINGAR
15%
24%

| 31% |
I
26%
27%
•(1.10. 1996 - 31.07. 1999)
Samanburöur á ávöxtun
Hlutabrtfasjóðs Búnaðarbankana
og annarra sambœrilegra
hlutabrífasjóóa.
20%
Lands-
bréf N<
lands
Hlutabréfa- Fjár- Kaupþing VlB
sjóður vangur
Búnaðar-
bankanshf.

bOnaðarbwkinn
ERÐBREF