Morgunblaðið - 28.08.1999, Qupperneq 67

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 28. ÁGÚST 1999 67
Leikstjórinn Emir Kusturica
er heiðursgestur Kvikmynda-
hátíðar í Reykjavík
Skapmaður
með ást á
sígaunalífi
Emir Kusturica, er heiðursgestur Kvik-
myndahátíðar í Reykjavík sem hófst í gær-
kvöldi. Sindri Freysson sat blaðamanna-
fund með Kusturica í gær og spurði hann
meðal annars um stjórnmál og kvikmynda-
gerð, samkennd með sígaunum og tónlist.
EMIR Kusturica fæddist í Sarajevó
árið 1954 og hóf tilraunir í kvik-
myndagerð á unga aldri. Hann lærði
kvikmyndagerð í Prag og hóf síðan
glæstan feril sem kvikmyndaleik-
stjóri sem hefur aflað honum fjölda
viðurkenninga víða um heim,
margra aðdáanda og síst færri óvild-
armanna. Honum hefur m.a. hlotn-
ast Gullpálminn á kvikmyndahátíð-
inni í Cannes tvívegis, Gullna ljónið
á kvikmyndahátíðinni í Feneyjum
og ótal aðrar skrautfjaðrir, seinast
fékk Svartur köttur, hvítur köttur
Silfurljónið í Feneyjum í fyrra. „Eg
hef stöðuga þörf til að skapa,“ segir
Kusturica. „Fyrstu myndir mínar
voru mjög raunsæjar og kyrrlátar,
en síðan tók mér að leiðast. Samfara
því að ég eltist losnaði um stöðugt
meiri orku, svipað og heita vatnið
sprettur fram hér á íslandi."
Löngunin í hneyksli
Eftir frumsýningu Neðanjarðar
(Gullpálminn í Cannes 1995) hópuð-
ust blaðamenn og aðrir að þér og
vildu nær eingöngu ræða um pólitík-
ina sem ímyndinni værí að finna. Pú
lýstir því yfir í kjölfarið að þú værir
hættur kvikmyndagerð, en skiptir
um skoðun. Fannst þér of mikil
áhersla vera lögð á stjórnmálin á
kostnað kvikmyndalistarinnar?
„Ég held að þetta hafi ekki aðal-
lega snúist um stjórnmál heldur
hneyksli og löngun fjölmiðla til að
búa til efni sem geri þá söluvænlegri
á markaðinum. Við hvert tækifæri
sem gafst bjuggu þeir til hneyksli úr
öllu mögulegu
og ómögulegu sem þeim datt í hug.
Pað fyndna var að þegar ég kvaðst
ætla að segja skilið við kvikmynda-
gerð, sá ég strax eftir því að hafa
ekki sagt það löngu áður, þar sem sú
yfirlýsing gerði mig umsvifalaust
mjög frægan.
Sú tilhneiging að allir þeir sem eru
að skrifa bækur, semja Ijóð eða búa
til kvikmyndir geta náð mjög góðum
árangri í list sinni án þess að hljóta
frægð, en þegar þeir deyja finnst öll-
um þeir vera stórkostlegir, minnir
mig á gamalt serbneskt máltæki. Það
hljómar eitthvað á þá leið; ástin, af-
hverju gufaðirðu upp?, sem felur í sér
sorg yfir því að hún hverfi á braut, en
um leið vissu um að hún hljóti að
hverfa á einhvem hátt. Af þeim sök-
um gráta menn en hlæja um leið.
Umfjöllunin um Neðanjarðar gaf
margt til kynna um hugsunarháttinn
í Evrópu, en það sem mér þótti þver-
sagnakenndast var sú ásökun að
myndin fæli í sér serbneskan áróður,
því að myndin er í eðli sínu andóf
gegn hvers kyns áróðri. Um leið var
þetta mjög mikilvægt, þvi að við vit-
um nú loksins að það eru ekki aðeins
kommúnistar sem búa til áróð-
ursefni. Sá áróður kemur úr annarri
átt og er miklu fágaðri og árangurs-
ííkai-i. Ég held að Neðanjarðar stað-
festi þá hugmynd að jafnvel þótt
maður reyni að berjast gegn áróðri
getur maður orðið fómarlamb áróð-
urs og undir hæl fjölmiðla.
Eina lausnin var því að segjast
ætla að hætta að gera bíómyndir, og
síðan byrjaði ég aftur... tveimur
mánuðum síðar.“
Og hefur enginn talað um pólitík
eftir að þú gerðir Svartur köttur,
hvítur köttur?
„Nei, ekki það ég veit. En ég er
sennilega maður sem kann ekki að
stýra eigin örlögum þegar þetta fólk
á í hlut. Ef ég sit blaðamannafund í
Cannes og einhver byrjar að út-
skýra fyrir mér hvert ástandið sé í
mínu heimalandi, sem hefur
gerst, verð ég gífurlega reiður.
Þegar franskir „intellektúal-
ar“ halda yfir manni fyrir-
lestra um hverjir eru Serbar,
hverjir eru Bosníu-menn o.s.frv.
og í kjölfarið fylgir ræða um
mannréttindi og þau mál öll-
sömul, er mér stórkostlega
miðboðið og mér er fyrir-
munað að halda ró minni. Ég
segi þeim frá margvíslegum
hlutum og þeir mistúlka það og
snúa út úr.
En eins og ég sagði áðan,
FOLK I FRETTUM
■ -
Emir Kusturica.
Morgunblaðið/Ásdís
þá held ég ekki að þetta sé spurning
um stjórnmál, heldur er pólitíkin
notuð til að þyrla upp moldviðri,
hneyksli og ásökunum. Því ef þeir
hefðu viljað sannleika málsins
myndi harmleikurinn sem nú blasir
við landi okkar vera með öðrum for-
merkjum. En þeir vildu augljóslega
ekki komast að sannleikanum, þar
sem hægðarleikur hefði verið fyrir
þá að stöðva þá átakanlegu atburði
sem um ræðir á frumstigi þeirra."
Aðspurður hvort hann telji líklegt
að loftárásir NATO á föðurland
verði kveikja að kvikmynd, kveðst
hann líta svo á að í Neðanjarðar hafi
hann sagt allt sem þörf sé á að segja
um stríðsrekstur. Talið berst að íbú-
um Belgrad meðan á loftárásunum
stóð, og upp úr dúrnum kemur saga
um forstöðumann dýragarðsins þar í
borg, sem Kusturica segir eindreg-
inn andstæðing Slobodans Milosevic
Júgóslavíuforseta, en hefur gefið
flestum dýrunum í garðinum nafn
þekktra stjórnmálamanna. „í garð-
inum er snákur sem heitir Madel-
eine Albright,“ segir Kusturica og
hlær dátt.
Hann kveðst telja það bera vitni
um mjög mótsagnakennt og við-
kvæmt ástand, að á sama tíma og
hann hafi verið úthrópaður sem
stuðningsmaður Milosevics víða á
Vesturlöndum, hafi eiginkona for-
setans notað hvert tækifæri til að
ráðast á hann í samfellt sex ár. „Það
seinasta í því máli var að kona sem
starfar fyrir eiginkonu Milosevivs
lýsti því yfir að ein af ástæðunum
fyrir því að NATO réðst á Serbíu,
hafi verið sú mynd sem dregin var
upp af Serbum í Neðanjarðar."
Ævintýri um gleði og sorg
En þú gerðir ekki Svartan kött,
hvítan kött, meðvitað í því skyni að
sniðganga pólítíkina?
„Nei, mér fannst ég þurfa að
snúa aftur til viðfangsefna sem ég
hafði dálæti á þegar ég var miklu
yngri, áður en ég gerði fyrstu tvær
kvikmyndir mínar. Myndin fjallar
um sígauna en hún gæti verið um
eitthvað allt annað. Ég vildi nota
líf sígauna sem ramma utan um
mannlegt efni sem er miklu frekar
alþjóðlegt en þjóðlegt. Ég vildi
fjalla um efni sem fer rakleiðis inn
í gleðina og sorgina, en umfram
allt gera nokkurs konar ævintýri
sem endurspeglar ekki á jafn-
sterkan hátt pólitíska og sögulega
þætti og Neðanjarðar gerir. Mynd-
in er um fólk sem ég þekkti þegar
ég var að alast upp og eftir því sem
ég eldist geri ég mér betur grein
fyrir því að þeir hæfileikar sem
maður öðlast á æskuárum eru
sennilega þeir mikilvægustu í líf-
inu. Á þeim byggir maður hug-
myndir sínar og eldmóð lífið á
enda og einnig tengslin við annað
fólk. Á þessum tíma var ég ham-
ingjusamur, því að gleðin og ham-
ingjan eru grundvöllurinn sem
myndin byggist á.“
Arkitekt ósýnilegrar
byggingar
Kusturica kvaðst á fundinum ekki
geta sagt til með nákvæmni hvemig
saga verður að kvikmynd. Kveikjan
geti verið smáatriði, eða andrúms-
loft, tónlist eða atburður. „Ég hugsa
um það eins og tónlist, tónlist sem
þarf að hafa byrjun, miðju og endi.
Stundum hugsa ég í römmum og set
inn í þá sögu, hvaða sögu sem er.
Þegar ég var að gera Arizona Dr-
eam hafði ég á tilfinningunni að ég
gæti rifið gulu síðurnar úr síma-
skránni og búið til kvikmynd eftir
þeim. Allt sem ég vil gera get ég
breytt í kvikmynd. Ég verð auðvitað
að njóta sköpunarferlisins og þeirr-
ar aðferðar sem ég beiti, þar sem
margar aðferðir koma til greina. I
myndum Fellinis getur eitt atriði
sem fjallar um fjölskyldu við matar-
borðið sýnt hversu marga og ólíka
möguleika maður hefur til að skapa
og láta sér líða einsog arkitekt," seg-
ir hann. Hann kveðst hafa lært ýmis
brögð af Fellini og víða annars stað-
ar hafi hann einnig numið gagnleg
leyndarmál til að verða „arkitekt
ósýnilegrar byggingar", eins og
hann orðar það.
Hann kveðst bölva fyrstu dögum
kvikmyndatökunnar, hafa allt á
hornum sér og vera ómögulegur í
umgengni. En þegar hann horfi á
árangurinn sannfærist hann um að
hann sé á réttri braut. Kveikjur
mynda hans komi því viða að.
„Ég loka augunum og byrja að
hugsa um mann sem gengur inn á
bar, það er eitthvað undarlegt í einu
horni herbergisins og eitthvað fýnd-
ið í öðru horni, og síðan kemur sam-
tal, sem mér er meinilla við, og
ég byrja að hugsa um hversu
marga hliðarþætti til viðbót-
ar ég geti sýnt i atriðinu,"
segir Kusturica. „Ég vil
að hvert einasta atriði sé
eins og heil kvikmynd.“
Skyldleiki við líf
sigauna
í Svörtum ketti, hvítum
ketti eru leikarar frá
sígaunaþorpinu Sutka í
Makedóníu. Finnurðu tii samkennd-
ar með sígaunum, flökkulífinu sem
þeir lifa og þeim hugsunarhætti sem
einkennir það líf?
„Ég veit það ekki. Ég líkist ekki
sígaunum mjög í útliti, en ég myndi
ekki harma það að hafa fæðst sem
sígauni. Seinustu fimmtán ár hefur
líf mitt líkst því sem sígaunar lifa.
Ég á heima í París en dvelst aldrei
þar lengur en viku í senn, sem gefur
til kynna skyldleika við hugsunar-
hátt sígauna. Og það er ekki það að
ég kunni illa við mig í Frakklandi,
þvert á móti, heldur er ég alltaf á
stöðugu flakki.
I mínum huga er samfélag
sígauna best geymda leyndarmál
sem finna má í miðju hins iðnvædda
heims, þar sem fasismi þrífst í öllum
myndum og tilraunir til að útrýma
öllum sem standa í vegi kapítalískra
markmiða frjálshyggjunnar.
Sígaunar hafa enga ríkisstjórn til að
standa vörð um hagsmuni sína, ekk-
ert vísindasamfélag, leikhús eða
nokkuð þess háttar, en halda samt
ótrauðir áfram í krafti grundvallar-
atriða hins líffræðilega og mann-
lega. Þar skipar tónlistin stærstan
sess. I Sutka, sem er gettó þar sem
um 50 þúsund sígaunar búa, er tón-
listin stöðugt nálæg. Þar gerast
kraftaverk sem þú myndir aldrei sjá
hér eða nokkurs staðar annars stað-
ar í heiminum. í Tíma sígaunanna
reyndi ég að sýna eitthvað af þess-
um atriðum.
Sígaunarnir leika tónlist fimm eða
sex daga vikunnar alla sína ævi,
þannig að þetta minnir helst á erfiða
vinnu í verksmiðju, en þeim finnst
hins vegar stórkostlegt að spila.
Einhvern tímann fór ég með
sígaunahljómsveit til Grikklands og
hún lék í 12 til 15 klukkustundir án
þess að unna sér hvíldar.“
Hvernig reyndist þér að leikstýra
sígaunum, óskóluðum í leiklist?
„Sígaunar þurfa að búa við eðli-
legt yfirvald, þeir verða að hafa á til-
finningunni að það sé einhver á
svæðinu sem þeir óttast og virða.
Það var líka annað vandamál að
sígaunarnir eru almennt ekki í góðu
líkamlegu ástandi. Þá eru þeir mjög
háðir veðrinu og myndu t.d. aldrei
þrífast hér í rigningunni í Reykja-
vík. Eftir tuttugu mínútur í þessu
veðri myndu þeir leggjast í rúmið og
næsta morgun væri ómögulegt að
draga þá á lappir, þeir myndu
kvarta yfir verkjum í handleggnum
eða einhverju sambærilegu. Um leið
er mjög skemmtilegt að fylgjast
með viðbrögðum þeirra við eins rót-
tæki-i breytingu á daglegum háttum
þeiira og kvikmyndagerð veldur.
Ég get sagt þér sögu af gömlum
manni sem er í Svörtum ketti, hvít-
um ketti og skreytir veggspjald
kvikmyndahátíðar. Hann hafði verið
skóburstari alla sína ævi og allt í
einu var hann umkringdur fólki sem
annaðist fötin hans, rétti honum
stóla og stjanaði við hann á alla
kanta. Hann brást við eins og sumir
aðrir sem eru ómenntaðir í leiklist,
með höfðinglegu yfirbragði en um
leið fullkominni hógværð. Hann varð
konungur eina dagstund en misnot-
aði það ekki eins og flestir gera,
feiminn og auðmjúkur til hinstu
stundar. Stærsta vandamálið við
sígaunana var hins vegar
að þeir lögðu aldrei
neitt á minnið frá
tökudeginum á
undan, hver dag-
ur var sem nýtt
upphaf.“
) ■

t
1
T